مدرسه‌های اهل سنت در افغانستان
مدرسه‌های اهل سنت در افغانستان؛ جایگاه و فعالیت مدارس دینی اهل‌سنت در افغانستان.
مدارس دینی اهل‌سنت در حوزۀ آموزش و پرورش افغانستان سابقۀ طولانی دارند و تا یک‌صد سال پیش، آموزش و پرورش در انحصار این مدارس بود. این مدارس با گرایش‌های مختلف فکری، در تحولات سیاسی و اجتماعی افغانستان نقش بارزی دارند.
پیشینه
مراکز علمی معطوف به آموزه‌های دینی از زمان ورود اسلام، در خراسان برپا شدند و در دورۀ سامانیان توسعه یافتند. در عصر سلجوقیان در شهرهای مهم خراسان از جمله بلخ، هرات، نیشابور، مرو، بخارا و سمرقند مدارسی تأسیس شد.[۱] در دورۀ غوریان مدرسۀ زنان نیز رواج یافت. مدارس در این دوره، تشکیلات منظم داشتند و استادان از طرف حکومت استخدام می‌شدند.[۲] با حملۀ مغول بسیاری از مدارس ویران شد، اما در دورۀ تیموریان، بار دیگر مدارس بزرگی برپا شد.[۳] پس از شکل‌گیری افغانستان معاصر، مدارس دینی زیر نظر مولوی‌ها فعالیت می‌کردند. در دورۀ عبدالرحمن اولین مدرسۀ دینی دولتی در بازار چوب‌فروشی کابل تأسیس شد.[۴] در دورۀ ظاهر شاه تعداد این مدارس به 16 باب می‌رسید که در مرکز ولایات تأسیس شده بود.[۵] با حملۀ شوروی به افغانستان و تعطیلی بسیاری از مدارس افغانستان و مهاجرت سه میلیون نفر از مردم افغانستان به پاکستان، در کنار افزایش مدارس دینی پاکستان، برخی از احزاب جهادی نیز با حمایت کشورهای عربی در پاکستان مدرسه دینی تأسیس کردند.[۶] با پیروزی مجاهدین افغانستان، لایحه‌ای صادر شد که به تعداد ولسوالی‌ها (شهرستان)، باید مدرسۀ دینی ساخته شود و بسیاری از این مدارس تحت تأثیر نظام آموزشی مدارس پاکستان قرار داشت. در دورۀ اول طالبان، اکثر نهادهای آموزشی شکل مدرسۀ دینی به خود گرفتند. با روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی در افغانستان، تعداد مدارس دینیِ دولتی در شهرها افزایش یافت.[۷] وزارت معارف افغانستان از 1386ش، با رویکرد جدید به تأسیس مدارس دولتی پسرانه و دخترانه در مراکز ولایات افغانستان اقدام کرد.[۸] در 2013م، 300 مدرسۀ دینی دولتی و 13 هزار مدرسۀ دینی خصوصی در کشور فعالیت داشته است.[۹] با قدرت‌گیری دوبارۀ طالبان، بیشتر مراکز آموزش به مدارس دینی تبدیل شد. تحقیقات نشان می‌دهد که با ایجاد محدودیت بر آموزش دختران، تمایل آنها به حضور در مدارس دینی بیشتر شده است.[۱۰] طبق گزارش‌ها تعداد مدارس دینی در این دوره به بیش از 19 هزار می‌رسد و در مرکز هر استان به‌صورت خاص یک مدرسه به‌عنوان مدرسه جهادی تأسیس شده است.[۱۱]
انواع
الف) مدرسۀ دینی دولتی؛ به‌شکل سازمان دولتی اداره می‌شود و تحت عنوان مدارس ثانویه، دارالحفاظ (از کلاس اول تا دوازدهم) و دارالعلوم (از کلاس اول تا 14)، فعالیت دارند. مدرسۀ شاهی کابل، دارالعلوم عربیۀ کابل و مدرسۀ علوم شرعیه در کابل از معروف‌ترین مدارس دولتی است که بسیاری از رهبران جهادی در آن تحصیل کرده‌اند.[۱۲]
ب) مدارس نیمه‌دولتی؛ با مجوز دولتی زیر عنوان مدارس و دارالحفاظ فعالیت دارند.[۱۳]این مدارس تابع شرایط وزارت معارف (آموزش و پرورش) است و هفتاد درصد نصاب درسی آن را تطبیق می‌کند؛ اما از نظر انتخاب نیرو و جذب طلاب مستقل است.
کارشناسان انگیزۀ ایجاد مدارس دولتی و نیمه دولتی را کنترل طلاب، جلوگیری از مهاجرت آنها به‌کشورهای همسایه، محدودسازی فعالیت علمای دانش‌آموختۀ خارج، زیر نظر گرفتن نصاب درسی و جلوگیری از گسترش افراط‌گرایی در کشور می‌دانند. فارغ‌التحصیلان این مدارس از سوی وزارت معارف سند تحصیلی دریافت می‌کنند.
ج) مدارس خصوصی مستقل؛ این مدارس توسط مولوی‌ها با انگیزۀ شخصی تأسیس می‌شود که دولت هیچ‌گونه نظارت بر هزینه، نصاب درسی و جذب شاگردان آن ندارد. این مدارس در سرتاسر افغانستان پراکنده هستند. اعتبار این مدارس بستگی به شخصیت مولوی دارد و سند آن از سوی دولت رسمیت ندارد.[۱۴] طبق آمار در 1397ش، 13 هزار مدرسۀ غیر رسمی در افغانستان فعالیت داشته است.[۱۵] تأسیس این مدارس شرایط خاصی ندارد، یک طالب علم با گذراندن دورۀ آموزشی نزد مولوی محلی، با دریافت اجازنامه از استاد خود، اقدام به تأسیس مدرسه می‌کند.[۱۶]
د) مدارس خارجی؛ با توجه به رقابت‌های منطقه‌ای، کشورها به‌ویژه کشورهای عربی به‌منظور زیر فشار قراردادن رقیبان خود در منطقه، با ایجاد مدارس دینی در مناطق قبایلی افغانستان و صرف هزینه‌های گزاف، گروه‌های رادیکال مذهبی را تقویت کرده و از این طریق قرائت مورد نظر خود از اسلام (وهابیت و سلفیت) را در منطقه گسترش داده‌اند.[۱۷]
شرایط و برنامه‌ها
مدارس دینی به‌طور معمول شبانه‌روزی هستند. هزینه‌های مدارس دولتی بر عهدۀ دولت است. مدارس خصوصی منبع مشخصی ندارد و به‌طور معمول از کمک‌های مردمی تأمین می‌شود.[۱۸] در مواردی، طالبان علم، روزانه، جهت جمع‌آوری هزینۀ مدرسه به‌ویژه غذای شبانه‌روزی، به خانه‌های مردم محل مراجعه می‌کنند و یا در کنار جاده‌های عمومی به جمع‌آوری کمک می‌پردازند.[۱۹] مدارس دولتی کلاس‌بندی شده و دارای برنامه منظم است؛ اما در مدارس خصوصی هیچ برنامۀ منظم برای جذب طالب علم و استاد، اشتغال به تحصیل و فراغت وجود ندارد.[۲۰] روش و مواد درسی مدارس اهل‌سنت برگرفته از مدارس ماوراءالنهر و یا مدارس دیوبندی است.[۲۱] در دورۀ طالبان، این مدارس تحت تأثیر نظام آموزشی دارالعلوم حقانیه پاکستان و ایدئولوژی رادیکال قرار داشتند.[۲۲] در مدارس دولتی تا قبل از قدرت‌گیری مجدد طالبان، 40 درصد مضامین معمول مدرسه‌ای و 60 درصد مضامین عصری به‌شمول زبان‌های ملی و بین‌المللی و کامپیوتر تدریس می‌شد.[۲۳] در گذشته در مدارس دینی خصوصی تدریس ادبیات کلاسیک و طب سنتی نیز رایج بود.[۲۴] در مدارس دینی اهل‌سنت، به دانش‌آموزان، طالب علم و با ارتقای سطح علمی آنها به ترتیب ملا، مولوی، مولانا، مفتی و مفتی اعظم گفته می‌شود.[۲۵] از نظر کارشناسان دانش‌آموختگان مدارس دولتی متجددتر و به طبقۀ روشن‌فکر نزدیک‌ترند اما دانش‌آموختگان مدارس خصوصی رادیکال و از نظر نفوس نیز اکثریت را دارند.[۲۶]
کارکردها
تا یک قرن قبل، حوزۀ آموزش در افغانستان، در انحصار مدارس دینی بود. این مدارس مراکز مهم تبلیغی، گسترش آموزه‌های دینی و رسیدگی به امورات اجتماعی مردم است. تاریخ گواهی می‌دهد که در طول تاریخ پرتحول افغانستان، مدارس دینی نقش اساسی در تحولات اجتماعی و سیاسی داشته، سران بسیاری از نهضت‌های ضد تجاوز خارجی و حکومت خلق و پرچم و احزاب جهادی دانش‌آموختگان مدارس دینی بوده‌اند. در دهه‌های اخیر مدارس دینی خاستگاه بسیاری از گروه‌های تندرو مذهبی از جمله طالبان بوده است.[۲۷]
ارتباط با نهادهای آموزشی و دینی خارج از کشور
تا اوایل قرن بیستم مدارس عالی در افغانستان وجود نداشت از این جهت طلاب جنوب و شرق افغانستان برای ادامۀ تحصیل به مدرسۀ دیوبندی در هند و طلاب مناطق غربی، شمالی و مرکزی به مدرسۀ دیوان‌بیگی بخارا می‌رفتند. پس از انقلاب اکتبر 1917م و بسته شدن مدارس دینی در آسیای میانه، رجوع طلاب افغانستانی به هند، ایران، عربستان و مصر از جمله الازهر بیشتر شد. پس از تجزیۀ هند و پاکستان، مدارس پاکستان به‌ویژه مدارس پشاور و کویته از جمله دارالعلوم حقانی از مراکز مهم تحصیل طلاب افغانستانی شد و عدۀ زیادی از رهبران طالبان در دارالعلوم حقانی تحصیل کرده‌اند.[۲۸]
چالش‌ها
از نظر کارشناسان، فقر یکی از چالش‌های مهم در مدارس دینی به‌ویژه مدارس خصوصی است که منجر به تحقیر طالبان علم، مهاجرت و افتادن آنها به دام گروه‌های رادیکال مذهبی می‌شود.[۲۹] در سال‌های اخیر مدارس دینی، به محلی برای تأمین نیروهای گروه‌های تروریستی تبدیل شده است.[۳۰] فرسودگی نظام آموزش این مدارس از مشکلات دیگر، آن است.[۳۱] امروزه مدارس دینی تحت کنترل طالبان به مرکز گسترش خشونت‌های مذهبی، قومی و جنسیتی در افغانستان تبدیل شده است.[۳۲]
پانویس
- ↑ علی‌آّبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، 1395ش، ص158-159.
- ↑ اصغری، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، 1390ش، ص173-174.
- ↑ علی‌آّبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، 1395ش، ص158-159.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1391ش، ص650.
- ↑ معتصم، «بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی»، 1397ش، ص14-15.
- ↑ علی‌آّبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، 1395ش، ص162.
- ↑ اصغری، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، 1390ش، ص186-187.
- ↑ اندیشمند، معارف عصری افغانستان 1282-1389ش، 1389ش، ص179-180.
- ↑ «گزارشی جامع از راهاندازی مدارس دینی در افغانستان طالبان چه نقشهای در سر دارد؟» وبسایت خبر آنلاین.
- ↑ «گسترش مدارس دینی آیا طالبان به دنبال تغییر قطب مدارس دینی از پاکستان به افغانستان هستند؟»، وبسایت پنجرهای برای شناخت افغانستان.
- ↑ «ایجاد بیش از 19 هزار مدرسۀ دینی در افغانستان»، وبسایت خبربان.
- ↑ علی‌آّبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، 1395ش، ص163-164.
- ↑ اصغری، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، 1390ش، ص186-187.
- ↑ روآ، افغانستان اسلام و نوگرایی سیاسی، 1369ش، ص75-76.
- ↑ «تأسیس مدارس جهادی در افغانستان و پیامدهای آن»، پایگاه خبری تحلیلی روایت.
- ↑ روآ، افغانستان اسلام و نوگرایی سیاسی، 1369ش، ص75-76.
- ↑ «هزینۀ گزاف اعراب در افغانستان فاجعه‌ای به نام مدارس دینی در سایۀ سکوت دولت»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ روآ، افغانستان اسلام و نوگرایی سیاسی، 1369ش، ص75-76.
- ↑ محمدی و دیگران، «جریان افراط گرایی در مدارس دینی غیر رسمی افغانستان»، 1394ش، ص33.
- ↑ معتصم، «بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی»، 1397ش، ص29-32.
- ↑ اصغری، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، 1390ش، ص185.
- ↑ «گسترش مدارس دینی آیا طالبان به دنبال تغییر قطب مدارس دینی از پاکستان به افغانستان هستند؟»، وبسایت پنجرهای برای شناخت افغانستان.
- ↑ اندیشمند، معارف عصری افغانستان 1282-1389ش، 1389ش، ص179-180.
- ↑ روآ، افغانستان اسلام و نوگرایی سیاسی، 1369ش، ص75-76.
- ↑ علی‌آّبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، 1395ش، ص158.
- ↑ روآ، افغانستان اسلام و نوگرایی سیاسی، 1369ش، ص75-76.
- ↑ علی‌آّبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، 1395ش، ص158-164.
- ↑ علی‌آّبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، 1395ش، ص158-164.
- ↑ محمدی و دیگران، «جریان افراط گرایی در مدارس دینی غیر رسمی افغانستان»، 1394ش، ص33.
- ↑ خراسانی، «هم‌آغوشی تروریسم و روحانیت در افغانستان»، وبسایت روزنامۀ 8 صبح.
- ↑ معتصم، «بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی»، 1397ش، ص29-32.
- ↑ کاوه، «ستیز طالبان با مکتب و عشق شان به مدرسه؛ افغانستان به کجا کشیده خواهد شد؟»، وبسایت روزنامۀ 8 صبح.
منابع
- اصغری، محمدجواد، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های منطقه‌ای، شمارۀ 7، تابستان 1390ش.
- اندیشمند، محمداکرم، معارف عصری افغانستان 1282-1389ش، کابل، میوند، 1389ش.
- «ایجاد بیش از 19 هزار مدرسۀ دینی در افغانستان»، وبسایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 22 شهریور1403ش.
- خراسانی، ابومسلم، «هم‌آغوشی تروریسم و روحانیت در افغانستان»، وبسایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 14 اردیبهشت 1400ش.
- روآ، اولیویه، افغانستان اسلام و نوگرایی سیاسی، ترجمۀ ابوالحسن سروقدمقدم، مشهد، آستان قدس رضوی، 1369ش.
- علی‌آّبادی، علی‌رضا، جامعه و فرهنگ افغانستان، تهران، الهدا، 1395ش.
- معتصم، امین‌الله، «بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی»، رسالۀ ترفیع رتبۀ علمی، دانشگاه پروان، دانشکدۀ علوم اجتماعی، 1397ش.
- غبار، میر غلام‌محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، نسخۀ دیجیتالی، کابل، محسن، 1391ش.
- کاوه، امین، «ستیز طالبان با مکتب و عشق شان به مدرسه؛ افغانستان به کجا کشیده خواهد شد؟»، وبسایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ بازدید: 15 آبان 1403ش.
- «گزارشی جامع از راهاندازی مدارس دینی در افغانستان طالبان چه نقشهای در سر دارد؟» وبسایت خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 19 اردیبهشت 1401ش.
- «گسترش مدارس دینی آیا طالبان به دنبال تغییر قطب مدارس دینی از پاکستان به افغانستان هستند؟»، وبسایت پنجرهای برای شناخت افغانستان، تاریخ درج مطلب: 22 اسفند 1401ش.
- محمدی، عبدالاحد، عمر، مصعب و محق، محمد، «جریان افراط گرایی در مدارس دینی غیر رسمی افغانستان»، گزارش کاربردی، انستیوت مطالعات استراتژیک افغانستان، تیر 1394ش.
- «هزینۀ گزاف اعراب در افغانستان فاجعه‌ای به نام مدارس دینی در سایۀ سکوت دولت»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1396ش.