وفا

وفا؛ پای‌بندی و پایداری در پیمان‌ها و دوستی‌ها.

وفا، فضیلت اخلاقی سرشته‌شده با فطرت آدمی است که روابط اجتماعی را پویایی بخشیده و نظم و ثبات اجتماعی را سامان می‌دهد. این فضیلت دارای ریشه‌های عمیقی در فرهنگ ایرانیان است و علاوه ‌بر فرهنگ عمومی، در منابع نخبگانی و به‌ویژه در اشعار زبان فارسی با نمادهای برجستۀ دینی، مورد توجه بوده است.

مفهوم‌شناسی

وفا واژۀ مقابل جفا و به‌معنای ثبات در پیمان و دوستی و صداقت در کار و سخن معنا شده و وفادار نیز در همین چارچوب به کسی گفته شده است که با دوستان خود صداقت پیشه کرده و خیانت نمی‌کند. از وفا در فرهنگ فارسی‌زبانان به‌ نمک‌شناسی و از بی‌وفایی، به‌ نمک‌نشناسی نیز تعبیر شده و با مفاهیم فداکاری، اعتماد، حمایت و تعهد عاطفی همراه شده است.

جایگاه

جامعه بر بنیاد روابط ‌اجتماعی، استوار است و این روابط بر بنیان اعتماد برآمده از وفا شکل می‌گیرد و بر همین اساس، جایگاه حقوقي نیز می‌یابد. وفا از ملکات نفسانی است که زندگی اخلاقی انسان‌ها را معنادار می‌کند. انسان‌ها به‌صورت فطری، نیکی و احسان دیگران را فراموش نکرده و در برابر آن، وفا و حق‌شناسی به خرج می‌دهند.

نمودهای وفاداری

1. خانواده؛ بنیان نهاد خانواده بر صداقت، اعتماد، حمایت، مهربانی و عطوفت که از معانی وفا است، گذاشته شده و دوام حیات آن نیز به وفا و صمیمیت اعضای آن گره خورده است.

2. ارزش‎های ملّی؛ تعلق خاطر به وطن و ارزش‌های ملّی و احترام به پرچم، سرود ملّی و قهرمانان میهن از نمودهای دیگر وفاداری است.

3. هویت فرهنگی؛ تعلق عاطفی مردم به دین، مذهب، مناسک، آداب و رسوم، نمادها و میراث فرهنگی مانند اعیاد، سنت‎ها، عرف، اسطوره‎ها، فلکلور و زبان از نمودهای فرهنگی وفاداری است.

4. سوگند وفاداری؛ سوگند وفاداری از نمودهای رسمی وفاداری است؛ مانند سوگند وفاداری نیروهای مسلح در برابر پرچم ملی و سوگند وفاداری نیروهای قضایی، اجرایی و بهداشتی نسبت به ارزش‌ها، نمادها و مقدسات دینی و مذهبی.

کارکردها

1. حقوقی

وفا در رویکرد حقوقی به انجام تعهدات گفته می‌شود. این گونه از وفا با انجام یک ‌عمل، ترک فعل، انتقال مال، لزوم یا جواز قرارداد، امكان یا عدم امكان فسخ قرارداد و لحاظ شرايط عمومي وخصوصي افراد مؤثر در قرارداد، صورت می‌گيرد.

2. اجتماعی

نمک‌شناسی از اصطلاحات رایج در حوزۀ کارکردهای اجتماعیِ وفا است. وفا، در این‌ مفهوم بیشتر بر جبران نیکی‌ و قدردانی از احسان افراد، تمرکز دارد. تحكيم اعتماد اجتماعي، افزايش همبستگي اجتماعي، ايجاد حس تعهد، مسؤوليت‌پذيري و قانون‌مداري، تقويت وجدان كاري، ثبات و برقراری نظم اجتماعی از مهم‌ترین کارکردهای اجتماعی وفا شمرده شده است.

3. عاطفی

راستی در دوستی و روابط انسانی و نیز خدمت به ‌مردم، صمیمیت و مهرورزی، از کارکردهای عاطفی وفا است.

4. معنوی

فضیلت پسندیدۀ وفا، انسان را متوجّه نعمت‌های خداوند و نیکی‌های بندگان او ساخته و از فراموشی یا انکار این نعمت‌ها و نیکی‌ها باز می‌دارد.

وفا در فرهنگ ایرانی

در فرهنگ ایرانی، سنت احترام به نان و نمک در بین مردم به‌ویژه پهلوانان و عیاران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است و کسی که نمک‌گیر دیگری می‌شد هرگز به او خیانت نمی‌کرد. در شاهنامۀ فردوسی بارها از مهر نان و نمک سخن به میان آمده است؛ به‌عنوان نمونه زمانی که رستم از اسفندیار می‌خواهد که بر خوان او بنشیند، اسفندیار نمی‌پذیرد و می‌گوید که اگر نمکِ تو را خوردم دیگر نمی-توانم با تو بجنگم:

گر اکنون بیایم سوی خوان تو
بدم شاد و پیروز مهمان تو
تو گردن بپیچی ز فرمان شاه
مرا تابش روز گردد سیاه
فرامش کنم مهرِ نان و نمک
به پاکی نژاد اندر آریم شک

در منابع دیگری مانند منطق‌الطیر عطار نیشابوری، سیاست‌نامه خواجه نظام‌المک و قابوس‌نامه نیز داستان‌ها و حکایات بسیاری راجع به نمک‌شناسی و نمک‌پروردگی وجود دارد که بیانگر جایگاه بالای این سنت در فرهنگ ایرانی است؛ حتی دزدان شهر وقتی نان و نمک کسی را می‌خورده‌اند دیگر هیچ‌گاه به مال و ناموس او دست‌درازی نمی‌کرده‌اند. همچنین حرمت نان و نمک ازسوی گرسنگانی که توسط انسان‌های خیّر و دولتمند تغذیه می‌شده‌اند، پاس داشته ‌شده و آنها را ولی‌نعمت خود دانسته و وفا و جوانمردی را از آنان دریغ نمی‌داشتند.

وفا در زبان و ادب فارسی

وفا و بی‌وفایی علاوه‌بر فرهنگ عامیانۀ مردم در اشعار شاعران برجستۀ فارسی‌زبان مانند شهریار نیز انعکاس درخور توجّه داشته است.

آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا
بی‌وفا حالا که من افتاده ام از پا، چرا

نوش‌داروئی و بعد از مرگ سهراب آمدی
سنگ‌دل این زودتر می‌خواستی، حالا چرا

وفا در ضرب‌المثل‌های فارسی نیز انعکاس وسیع داشته است:

بیگانه اگر وفا کند خویش من است.

نمک‌خوردن و نمکدان شکستن.

بشکنی ای دست که نمک نداری.

وفا در فرهنگ اسلامی

در قرآن به مؤمنان سفارش شده است که وفای به‌عهد کنند و پای‌بندی به پیمان، نشانۀ تقوا دانسته شده است. همچنین وفای به عهد، همتراز راستی و درستی قرار گرفته است. پیامبر اکرم نیز به وفاداری و ترک خیانت دستور داده ‌است. امام علی وفا را هم‌زاد درستی و سپری بازدارنده‌ معرفی کرده است. در چارچوب اهمیت وفا و سفارش به وفاداری در فرهنگ اسلامی، برخی افراد در فرهنگ اسلامی به نماد وفاداری شهره هستند؛ به‌عنوان نمونه، خدیجۀ کبرا به‌دلیل تقدم در ایمان و اسلام، بذل کریمانۀ ثروت در راه دین خدا و همراهی با پیامبر اسلام در فراز و فرودها، به‌عنوان نماد وفاداری در صدر اسلام شناخته می‌شود. همچنین حضرت عباس، برادر امام حسین نیز در واقعۀ کربلا اوج وفاداری را به نمایش گذاشت و در هر شرایطی به امام زمان خود وفادار ماند.

وفا در روی‌کرد منفعت‌گرایانه

در جوامع و فرهنگ‌های مدرن که دیدگاه منفعت‌جویانه غالب است، تا زمانی به پیمان‌ها و تعهدات وفادار می‌مانند که برای افراد یا گروه‌ها منفعت ظاهری داشته باشد و زمان که احساس کنند وفای به عهد و پیمان به نفع آنان نیست، به آسانی آن را زیر پا می‌گذارند. صاحب‌نظران غلبه این رویکرد را معلول دوری از آموزه‌های دینی دانسته‌اند.

منابع

• قرآن کریم.
• آسوده، اسحق، «واکاوی معناشناختی وفاداری به‌مثابۀ یک فضیلت اخلاقی با مطالعۀ موردی در زندگانی ام‌المؤمنین خدیجۀ‌ کبری»، مجلۀ اخلاق وحیانی، سال 11، شمارۀ 22، تابستان 1401ش.
• آشنا، حسام‌الدین و روحانی، محمدرضا، «هویت فرهنگی ایرانیان از روی‌کردهای نظری تا مؤلفه‌های بنیادی»، فصلنامۀ تحقیقات فرهنگی، دورۀ 3، شمارۀ 4، زمستان 1389ش.
• آل‌رسول، سوسن، «اخلاق وفاداري همسران و شاخصه‌هاي ارزشی آن در اسلام»، زن و مطالعات خانواده، سال 4، شمارۀ 16، تابستان 1391ش.
• «بررسی پیشینه و فلسفۀ نان و نمک در فرهنگ مردم لر و کرد»، وب‌سایت خبری – تحلیلی شعار سال، تاریخ درج مطلب: 13 فروردین 1396ش.
• پناهی، میهن و کریمی یونجالی، ثریا، «آموزه‌های اخلاقی وفای به‌عهد در متون عرفانی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال 4، شمارۀ 16، زمستان 1391ش.
• جوادیان، سیدرضا و دیگران، «دلائل ازدواج نکردن: مطالعۀ کیفی زنان مطلقه در شهر یزد»، فصلنامۀ فرهنگی اجتماعی فرهنگ یزد، سال 2، شمارۀ 6، تابستان 1399ش.
• «جملاتی در مورد وفاداری و مهربانی سگ»، وب‌سایت روزانه، تاریخ بازدید: 9 آبان 1402ش.
• «حرمت نان‌ و نمک در فرهنگ ایرانی»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1402ش.
• خیابانی، آیسان، «وفاداری چیست؟»، مجلۀ آنلاین روان‌شناسی، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1402ش.
• دشتی، نصرالله و رضایی، مهدی، «بررسی ساختار پیمان‌ها در آثار حماسی و پیوند آن با باورهای اسطوره‌ای و دینی»، پژوهشنامۀ ادب حماسي، سال 15، شمارۀ 1، پياپي27، بهار و تابستان 1398ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 مهر 1402ش.
• «دیدگاه صاحب نظران در مورد اخلاق»، وب‌سایت بوبوک، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1402ش.
• «شعر وفا و گلچین اشعار زیبا در مورد وفادار بودن و بی‌وفایی عشق و یار»، وب‌سایت روزانه، تاریخ بازدید: 30 مهر 1402ش.
• طباطبايى، محمدحسين، ترجمۀ تفسير الميزان، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ 5، 1374ش.
• فردوسی، شاهنامه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 4 آذر 1402ش.
• لقمان‌نیا، مهدی و خامسان، احمد، «جایگاه هویت‌‌ملی در نظام آموزش و پرورش ایران»، فصلنامۀ تحقیقات فرهنگی، دورۀ 3، شمارۀ 2، تابستان 1389.
• «ماجرای شهادت عباس به روایت رهبر انقلاب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 26 تیر 1379ش.
• مطهری، مرتضی، فلسفۀ اخلاق، تهران، صدرا، چاپ 35، خرداد 1390ش.
• نظری ‌توکلی، سعید و رجبی ‌النی، جواد، «وفاداري؛ مطالعۀ تطبيقي ميان آموزه‌هاي اخلاق اسلامي و اصول اخلاق پزشكي»، فصلنامۀ اخلاق زيستي، سال 3، شمارۀ 7، بهار 1392ش.
• «ویژگی‌های فضیلت اخلاقی وفا / چه کنیم تا نسبت به‌خدا بی‌وفا نباشیم؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی نشست دوره‌ای اساتید سطوح‌عالی و خارج حوزۀ علمیۀ قم، تاریخ بازدید: 30 مهر 1402ش.