پارک موضوعی

پارک موضوعی؛ پارکی با موضوع علمی و آموزشی یا معنای الهام‌گرفته از داستان‌های تاریخی یا خاطره‌های مشترک ملی یا جهانی.

پارک موضوعی، از پارک‌های نوین به شمار می‌رود که با نگاهی طنزآمیز یا اغراق‌آمیز به برخی موضوعات، تأکید بیشتری بر جنبه‌های تفریحی، سرگرمی، آموزشی و گردشی نسبت به پارک‌های دیگر دارد. امروزه پارک‌های موضوعی با محوریت فرهنگ یا پارک‌های فرهنگی، از مهم‌ترین بخش‌های فضای سبز شهرها به شمار می‌روند که نقشی اثرگذار در بهبود کیفیت زندگی افراد، حفظ فرهنگ و نیز تاریخ جامعه دارند. این پارک‌ها، با ارائۀ فضاهای تفریحی‌آموزشی و ترویج هنر و علم، به ارتقای سطح فرهنگیِ جامعه کمک می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

پارک در لغت به‌معنای تفرجگاهی با محوطۀ وسیع و پُردرخت است. این واژه در اصطلاح به مکانی محفوظ برای تفریح و لذت‌بردن انسان یا به‌منظور حفاظت از حیات‌وحش یا زیستگاهی طبیعی، اشاره دارد که به‌صورت طبیعی یا نیمه‌طبیعی توسط دولت‌ها و بخش‌های خصوصی در جوامع ساخته یا اداره شده‌اند. اهمیت، نقش و جایگاه مدیریت کلان‌شهری در جهانِ امروزی، پارک‌های موضوعی را ایده‌ای جدید به‌شمار می‌آورد که به‌عنوان حافظان گنجینه‌های ملی‌، مولد ارزش‌های اقتصادی و پل‌سازان در منظر فرهنگی همیشه در حال تغییر و تحول هستند. پارک‌های موضوعی، نوعی از پارک‌های تفریحی و شهربازی‌ها هستند که ساختارها و جاذبه‌های خود را حول یک موضوع مرکزی قرار داده و بیشتر دارای مناطق متعدد، با خرده‌موضوعات مختلف هستند. پارک‌های موضوعی، صنعتی جذاب برای ایجاد تفریح و سرگرمی در فضاهای باز یا بسته است که گردشگران و بازدیدکنندگان از جمله بازیگران اصلی و شبکه‌ای این صنعت هستند. این پارک‌ها با رویکردهای مختلف تفریحی، نوستالژی، تاریخی و مختص کودکان طراحی می‌شوند و معرفی بهینۀ آثار هنری، آداب‌ورسوم بومی شهر یا کشور، معرفی و تبلیغ یک شرکت یا آموزش مسائل اخلاقی و اصول شهروندی را ممکن می‌سازند. اجسامی که در پارک‌های موضوعی ارائه می‌شوند، برای مخاطبان جنبۀ نمادین داشته و با شمایلی یکسان و کمی تغییر در مقیاس و اغراق عرضه می‌شوند. برخی، پارک‌های موضوعی را دارای یک یا چند موضوع خاص می‌دانند که به‌عنوان بخشی از اسم آن ذکر شده یا واژه‌ای است که برای توضیح یک پارک سرگرمی که موضوعی خاص دارد، استفاده می‌شود. این موضوع یا موضوعات، در یک یا چند بخش از پارک ارائه می‌شوند.

ویژگی‌ها

پارک‌های موضوعی، در مقایسه با دیگر پارک‌های شهری دارای ویژگی‌هایی متمایز هستند:

1. هرکدام از پارک‌های موضوعی، در سراسر جهان، با هدف و رویکرد مفهومی خاص خود، سفری متمایز را برای بازدیدکنندگان ارائه کرده، دیدگاه‌های آنها را شکل داده و بر هویت آنها تأثیر می‌گذارند.
2. پارک‌های موضوعی، برخلاف نمایشگاه‌ها و کارناوال‌های موقت و سیار، فضاهای فرهنگی و اقتصادی ثابتی هستند که برای کارکرد طولانی‌مدت ساخته شده‌اند.
3. همچنین، این پارک‌ها، در مقایسه با پارک‌های معمولی و شهربازی‌ها، از پیچیدگی بیشتری برخوردار بوده و برای گروه‌های سنی مختلف، ارائه شده‌اند. پارک‌های موضوعی، به‌عنوان جاذبه‌های تفریحی، بر مبنای موضوعی خاص شکل گرفته و تمامی فعالیت‌ها، ساخت‌وسازها و هر آن‌چه که در این‌گونه پارک‌ها ارائه می‌شوند، تحت تأثیر همان موضوع هستند. این موضوع می‌تواند داستانی را با خود به‌همراه داشته باشد و مثلاً داستان شخصیت رمانی معروف یا انیمیشنی کودکانه و یا موضوعی علمی یا مذهبی را ارائه کرده و روایت‌هایی را برای مخاطبان خود بازگو کند.
4. بسیاری از پارک‌های موضوعی مشهور در سراسر جهان، به‌عنوان دنیای کوچکی از ارزش‌ها، باورها و آرزوهای یک جامعه عمل کرده و اهدافی والاتر از سرگرمی را دنبال می‌کنند. این اماکن، کاتالیزورهایی برای تأثیر فرهنگی و اقتصادی هستند که مرزهای بین تجارت و فرهنگ را محو کرده و با بسیاری از موضوعات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در جهان، در ارتباط هستند.
5. پارک‌های موضوعی، از جمله اصلی‌ترین بازیگران صنعت گردشگری، به‌خصوص گردشگری شهری به‌شمار می‌روند که نقش مهمی نیز در ایجاد تقاضای گردشگری مقاصد دارند.
6. پارک‌های موضوعی، علاوه بر پتانسیل بالا در آموزش و پرکردن اوقات فراغت مردم، آثار اقتصادی مثبت مستقیم و غیرمستقیمی را نیز در پی دارند.

توسعۀ پارک‌های موضوعی

پارک‌های موضوعی که ترکیبی چندمنظوره از خدمات فرهنگی و سرگرمی را ارائه می‌کنند، با ظرفیت تأثیرگذاری بر سلایق، رفتارها و آرمان‌های کودکان و نوجوانان، بر هویت نسل‌های آیندۀ جوامع تأثیر می‌گذارند. علاوه بر آن، امروزه، رشد و پیشرفت تکنولوژی به گسترش پارک‌های موضوعی در جهان منجر شده است. فعالان فرهنگی و هنری در ایران نیز می‌کوشند با بهره‌گیری از پتانسیل فناوری‌های مدرن، نه‌تنها کالا و خدمات بلکه مفاهیم غنی فرهنگ ایرانی‌اسلامی را به سراسر جهان صادر کنند. پارک‌های موضوعی، به‌عنوان چیزی فراتر از مکان‌های تفریحی و به‌عنوان یکی از عناصر استراتژی فرهنگی و اقتصادی، علاوه بر میراث فرهنگی و تمدنی و ارزشی ایرانیان، آورده‌های مالی بسیاری به‌دنبال دارند و اقتصاد فرهنگ و هنر را رونق می‌بخشند.

جهت‌گیری پارک‌های موضوعی، با گذر زمان، به‌سمت کوچک‌سازی، از جمله راهکارهای توسعۀ این گروه از پارک‌ها است. پارک‌های موضوعی کوچک، از نظر محتوای پارک، کمتر غنی هستند، اما به سرمایه‌گذاری کمتری نیاز داشته و دورۀ ساخت کوتاه‌تری را نسبت به پارک‌های بزرگ دارند. کارشناسان معتقدند که کوچک‌سازی پارک‌های موضوعی نباید به‌معنای کاهش ظرفیت معنایی آنها باشد و برای بهبود کالبد موضوع، باید تحقیقات بسیاری صورت بگیرد. در این راستا، متصدیان امر باید از منابع غنی در فرهنگ محلی نیز استفاده کنند. از دیگر راهکارهای توسعۀ پارک‌های موضوعی، بهره‌گیری از روش‌هایی جهت تقویت خوانایی و درک مفاهیم لحاظ شده در طراحی این نوع پارک‌ها، توسط مخاطبین عام آنها است.

مهم‌ترین پارک‌های موضوعی ایران و جهان

قارۀ آسیا از نظر سرمایه‌گذاری در پارک‌های موضوعی، از سایر قاره‌های جهان جلوتر است. امروزه، آسیا را بازار پارک‌های موضوعی در هزارۀ جدید می‌دانند. همچنین، تعدادی از شهرها و کشورهای آسیایی همچون بانکوک، سنگاپور و کوآلالامپور سعی دارند تا در آینده‌ای نزدیک، به مراکز گردشگری بر مبنای پارک‌های موضوعی تبدیل شوند. پارک آبی «وایلد وادی» در دبی، شهرت بسیار یافته است. از مهم‌ترین پارک‌های موضوعی در جهانِ امروزی می‌توان به «دیزنی لند» و پارک «هری پاتر» در آمریکا، پارک «چارلز دیکنز» در انگستان و «بالیودپارک» در امارات اشاره کرد.

در ایران نیز در طول سال‌های اخیر، پارک‌های موضوعی متنوعی احداث شده‌اند که از آن جمله می‌توان به احداث موفقیت‌آمیز شهر رؤیاها، آکواریوم ماهیان آبزی، پارک پرندگان و خزندگان ناژواندر اصفهان، پارک بستنی اصفهان، پارک پروفسور بازیما و انواع پارک‌های آبی در مشهد، پارک ژوراسیک در تهران و پارک‌های بانوان در سراسر ایران، اشاره کرد. پارک‌های علم و فناوری و زیست‌فناوری نیز از گسترده‌ترین پارک‌ها در ایران به‌شمار می‌روند که تحت نظارت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به ارائۀ خدمات مشغول هستند.

مؤلفه‌های پارک موضوعی

پژوهش‌های صورت‌گرفته در ایران نشان داده‌اند که در مجموع، پارک‌های موضوعی، چهار مؤلفۀ اصلی دارند:

1. محیط و منظر: دقت در شرایط محیطی و اقلیم محلِ طرح، از جمله بافت تاریخی، فرهنگی و گردشگری؛ مانند استفاده از مصالح منطبق با اقلیم و فرهنگ. گفته شده است که منظر باید به‌گونه‌ای باشد که نخستین نگاه بازدیدکننده را به خود جلب کرده و رعایت شاخص‌هایی مانند مبلمان و فضای عمومی مانند فضای بازی کودکان، ایجاد فضاهای شاد و خاطره‌انگیز با انتخاب درست نور و رنگ در طراحی که می‌تواند با تلفیقی از نورپردازی مناسب در شب همراه باشد.
2. برندسازی مکان: از جمله مؤلفه‌های مهمی است که می‌توان براساس آن، پارک‌های موضوعی را ایجاد کرده و به آن هویت بخشید؛ برای مثال، در رابطه با پارک بستنی در اصفهان، بستنی به‌عنوان برند مکانی دارای هویت و مؤلفۀ اصلی و اثرگذار در نظر گرفته شده است. کارشناسان بر این باورند که با توجه به پیشینۀ تاریخی شهرهای ایران، آداب‌ورسوم متفاوت و چشم‌نواز آن می‌توان با یافتن برند مناسب به آفرینشی جذاب در خصوص پارک‌های موضوعی دست یافت. علاوه بر آن، در برندسازی مکان، ایجاد امنیت محیطی در فضای پارک، از شاخص‌های مهم به‌شمار می‌رود که به ایجاد احساس آرامش و رضایت‌مندی در بازدیدکنندگان مؤثر است؛ برای مثال، نورپردازی در شب، علاوه بر ایجاد زیبایی و لطافت، به تقویت احساس امنیت و آرامش نیز منتهی خواهد شد.
3. سلامت: از مهم‌ترین ویژگی‌هایی است که با رعایت شاخص‌ها و معیارهای بهداشتی، نه‌تنها در زمان طراحی و ساخت بلکه در زمان بهره‌برداری نیز می‌تواند موفقیتِ طرح را به‌همراه داشته باشد. در این راستا، فضاهای باز و بسته باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که در تمامی فصول سال، امکان بهره‌برداری از آنها فراهم باشد. همچنین، امکان دسترسی مناسب به پارک موضوعی توسط گردشگران سالمند و ناتوان نیز باید فراهم شود. علاوه بر آن، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که رعایت بهداشت توسط کارکنانی که ارتباط مستقیم با گردشگران دارند، منجر به افزایش و تکرار بازدیدهای بعدی خواهد شد و رونق اقتصادی پارک را نیز به‌دنبال خواهد داشت.
4. اقتصاد: این مؤلفه، ارتباطی تنگاتنگ با سه مؤلفۀ دیگر دارد. توجه به بازگشت سرمایه و نیز کسب درآمد از پارک‌های موضوعی از جمله دغدغه‌های سازندگان پارک‌های موضوعی است. در این زمینه، تبلیغات مناسب، ارائۀ محصولات و سرویس‌دهی مناسب به بازدیدکنندگان از جمله عوامل موفقیت آنها به‌شمار می‌رود.

انواع پارک‌های موضوعی

از جمله پارک‌های موضوعی در سراسر جهان می‌توان به انواع پارک‌های ملی، منطقه‌ای، تفریحی، آبی، آموزشی، گل‌وگیاه، علم و فناوری اشاره کرد. در ایران پارک‌های بانوان به‌عنوان پارک‌های موضوعی مختص بانوان ارائه شده‌اند. همچنین، چندین پارک مینیاتوری از جمله در شهرهای تهران، مشهد و ملایر وجود دارد که در آنها، سازه‌های تاریخی و فرهنگی ایران مانند تخت جمشید، آرامگاه عطار، حافظیه و سی‌وسه‌پل ساخته شده‌اند. در پارک مینیاتوری ملایر، علاوه بر بناهای تاریخی ایرانی، برخی بناهای شاخص جهان از جمله برج ایفل، برج پیزا و پارتنون یونان نیز معرفی شده‌اند. کارشناسان بر این باورند که این پارک‌ها، در مقایسه با پارک «مینیاتورک» در ترکیه بسیار ناچیز بوده و اهداف اقتصادی، فرهنگی و سیاسی خاصی را دنبال نمی‌کنند.

چالش‌های پارک‌های موضوعی در ایران

1. پارک‌های موضوعی در ایران، نه‌تنها در سطح جهانی بلکه در سطح منطقه‌ای نیز هنوز حرفی برای گفتن ندارند. این پارک‌ها، به‌خصوص در کلان‌شهر تهران، از استانداردهای کافی در ارائۀ خدمات، امنیت و کیفیت برخوردار نبوده و مورد استقبال عموم مردم ایران قرار نگرفته‌اند.
2. وجود فناوری و سرمایه‌گذاری‌های کلان در پارک‌های موضوعی، مسئله‌ای بسیار مهم است که سازوکارها و ترتیبات قراردادی خاصی را بین بخش‌های دولتی و خصوصی می‌طلبد.
3. عدم توجه به تقاضای گردشگران خارجی در کنار گردشگران داخلی در پارک‌های موضوعی باعث شده تا این پارک‌ها، پاسخ‌گوی نیاز و تقاضای در حال رشد گردشگران نبوده و در نتیجه، مورد اقبال آنها قرار نگیرند؛ جاذبه‌های گردشگری و برگزاری نمایشگاه‌ها، رویدادها، ارائۀ امکانات بهداشتی و حمل‌ونقل مناسب، خدمات غذایی و فروشگاه‌ها، از جمله حداقل‌های ضروری برای این‌گونه پارک‌ها هستند.
4. نوآوری و خلاقیت در پارک‌های موضوعی بسیار حائز اهمیت بوده و باید پابه‌پای خواسته‌های گردشگران به‌روزرسانی شوند؛ مانند پارک‌های موضوعی angry birds در فنلاند که ترکیبی منحصربه‌فرد از خلاقیت، دانش فنی و نیز فرهنگ داستان‌سرایی در آن منطقه است.
5. بررسی تجربۀ کشورهای جهان، در زمینۀ پارک‌های موضوعی نشان داده که تحول در سبک زندگی و ایمنی و امنیت فرهنگی، در برابر همگون‌سازی و تهاجم فرهنگی، از طریق تولید پایدار آثار فرهنگی، هنری و آموزشی و نیز بازتولید آن در ابعاد و حوزه‌های متنوع زندگی مردم، رخ می‌دهد. این آثار می‌توانند نمادها و الگوهای متناسب با ارزش‌های اسلامی‌ایرانی را در زندگی و رفتار مصرف‌کنندگان، سبک‌جویان و به‌خصوص کودکان جاری کنند. در سال‌های اخیر، برخی آثار فرهنگی ایرانی موفق، تولید شده‌اند، اما هنوز نتوانسته‌اند تبدیل به حرکت و جریان زنده و تمدن‌ساز در سطح جامعه شده و نهاد خانواده را در ایران، تقویت کنند. ساخت پارک‌های موضوعی با موضوعات مرتبط با فرهنگ غنی و پربار ایرانیان می‌تواند این خلأ فرهنگی را پر کرده و به رونق اقتصادی ایران نیز کمک کند.
6. در ایران، براساس نیاز زنان در شهرهای مختلف ایران، به‌خصوص شهرهای بزرگ، پارک‌های موضوعی ویژۀ آنها احداث شده که متأسفانه بیشتر آنها فاقد برنامۀ راهبردی مختص بانوان هستند. در بیشتر موارد، تنها با محصور نمودن برخی از باغ‌ها و پارک‌های قدیمی در شهر، نام پارک بانوان بر آنها نهاده شده و هیچ تلاشی برای استانداردسازی آنها به‌صورت پارک متعارف به عمل نیامده است. این در حالی است که این پارک‌های موضوعی مختص بانوان به‌منظور فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی- مشارکتی، فراغتی- تفریحی، بهداشتی و اقتصادی، مبتنی بر ارزش‌های اجتماعی‌فرهنگی بانوان در جامعه ایجاد شده‌اند. به‌همین دلیل، کارشناسان معتقدند که طراحی و اجرای این پارک‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که زمینه‌ساز شکوفایی، بالندگی، ایجاد حس اعتماد به نفس، مشارکت و نیز اشتغال بانوان باشد.

منابع

• برزگر، وحید و همکاران، «معماری و شهرسازی: رابطۀ میان ادراک و شناخت در طراحی پارک‌های موضوعی»، کنگرۀ ملی مهندسی عمران، دورۀ 8، 1393ش.
• «نگاهی به پارک‌های موضوعی در جهان»، گزارش رصد فرهنگی (62)، رصد بین‌الملل (10)، مرکز رصد فرهنگی کشور، 1402ش. «جای خالی پارک‌های موضوعی در توسعۀ گردشگری تهران»، وب‌سایت لست‌سکند، تاریخ بازدید: 2 آبان 1403ش.
• حبیب، فرشته و همکاران، «پارک‌های موضوعی بانوان با رویکرد چندجانبه نگر»، نشریۀ علمی- پژوهشی معماری و شهرسازی، دورۀ 4، شمارۀ 6، 1390ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 5 آبان 1403ش.
• سالاری‌پور، علی‌اکبر و همکاران، «بررسی معیارهای موفقیت پارک‌های موضوعی در ایران (مطالعۀ موردی، احداث پارک بستنی در منطقۀ 11 شهرداری اصفهان)»، مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، دورۀ 18، شمارۀ 2، پیاپی 63، 1402ش.
• «نگاهی به پارک‌های موضوعی در جهان»، وب‌سایت مرکز رصد فرهنگی کشور، تاریخ بارگذاری: 5 شهریور 1403ش.
• Milman, A, & et.al, “the global theme park industry” worldwide hospitality and tourism themes, 2010.
• Shi, J, “Landscape design and research of future urban theme parks”, in 2016 5th international conference on social science, education and humanities research, Atlantis press, 2016.