زنان سیستانی

زنان سیستانی؛ نقش و جایگاه خانوادگی و اجتماعی زنان در سیستان.

زنان سیستانی، به‌صورت تاریخی، از جایگاه فعال اجتماعی و اقتصادی برخوردار بوده و پا‌به‌پای مردان و گاهی بیش از مردان در زندگی خانوادگی و اجتماعی کنشگری داشته‌اند؛ این نقش و جایگاه اجتماعی در دورۀ معاصر با فراز و فرود بسیار همراه بوده است.

حرمت زن در فرهنگ سیستان

زن در فرهنگ سیستانی، همواره از حرمت بالایی برخوردار بوده است. باستان‌شناسان، پیکرک زنانه کشف‌شده در کاوش‌های باستان‌شناسی شهر سوخته را نشانۀ جایگاه خاص زنان در آن جامعه دانسته‌اند. تصویر زنان در آثار هنری دورۀ هخامنشی کمتر دیده می‌شود، اما در آثار اشکانیان و ساسانیان، زنان در حالات به تصویر کشیده شده‌اند که نشانۀ جایگاه مناسب اجتماعی زنان در این دوره دانسته می‌شود. در فرهنگ سیستان حرمت چادر زن به‌عنوان یک اصل پذیرفته شده است. از دوران قدیم، اگر زنی برای جلوگیری یا قطع جنگ چادر خود را پهن می‌کرد، جنگ دیگر خاتمه می‌یافت. این ارزش تا امروز میان ساکنان حوزۀ فرهنگی سیستان رایج است و هیچ کس حق تعرض به پناهندگان چادر زن را ندارد. امروزه میان سیستانی‌ها چادر زن نوعی قسم تلقی شده و در جلسات صلح و سازش بسیار محترم است. در بزرگ‌ترین منازعات منطقه‌ای، گرو گذاشتن چادر زن، ضمانت اجرای حل‌و‌فصل آن است. کارشناسان، این حرمت‌گذاری را با آموزه‌های توحیدی قبل و بعد از اسلام در پیوند می‌دانند. همچنین ضرب‌المثل‌هایی مانند «اگر زن برگرده، شهر بر می‌گرده» یا «سیستان وطنه اختیار مردم به‌ زنه»، گویای جایگاه اجتماعی زن در فرهنگ سیستانی است. در همین چارچوب، حضور زنان سیستانی در اماکن عمومی کم‌رنگ است و تلاش می‌شود که برای فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و تفریحی آنان، فضای ویژه تعریف شود.

جایگاه خانوادگی

در دورۀ باستان، خانوادهای سیستانی دارای نظام مادرسالاری بوده‌اند؛ امروزه نیز حرمت زن در خانواده‌ها بر اساس ارزش‌های فرهنگی و باورهای دینی، حفظ شده و مردان نسبت به زنان، مادران و خواهران خود حساسیت زیادی دارند.

نقش خانوادگی

• تشکیل خانواده؛ در فرهنگ سنتی سیستان زن در تشکیل خانواده نقش چندانی نداشته و بیشتر آنها را پدر و مادر در نوازدی از طریق آیین «ناف‌برید» نامزد می‌کردند؛ اما در سیستان امروزی، آیین «ناف‌برید» در اکثر مناطق منسوخ شده است. بیشتر دختران سیستانی با وجود ازدواج زودهنگام در گزینش و تأیید شوهر نقش دارند.
• نقش مدیریتی؛ مدیریت خانواده میان مردم سیستان، مشارکتی است و زن و مرد سیستانی در کنار هم نقش ایفا می‌کنند. ضرب‌المثل «مردی خوبه که زن خوب داشته باشد»، بیان‌کنندۀ نقش اثرگذار زن در خانوادۀ سیستانی است. زنان سیستانی در تحکیم بنیان خانواده و حمایت از شوهر خود از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کنند.
• فرزندآوری؛ سازمان ثبت احوال ایران در 1402ش، میانگین سن نخستین فرزندآوری زنان سیستان‌وبلوچستان را 22.6 اعلام کرده است. خانوادۀ سیستانی، پرجمعیت است.
• نقش تربیتی؛ زنان سیستانی در تربیت کودکان سهم فعال دارند و به آنها به‌ویژه دختران مهارت‌های زندگی، آداب معاشرت و هنرهای رایج را آموزش می‌دهند.
• اشتغال خانگی؛ زنان سیستانی وظیفۀ رسیدگی به امور منزل و پذیرایی از مهمان را بر عهده دارند. سوزن‌دوزی و بافندگی از شغل‌های خانگی رایج میان زنان سیستان است. شاهنامه از سوزن‌دوزی «گشسم بانو» دختر رستم یاد کرده که در ایام فراغت به آن می‌پرداخته است. تحقیقات نشان‌ می‌دهد که در سال‌های اخیر میزان اشتغال خانگی در استان سیستان‌وبلوچستان افزایش یافته است.

کنشگری سیاسی

تحقیقات باستان‌شناسی در شهر سوختۀ سیستان نشان می‌دهد که زنان آن سامان از موقعیت اجتماعی بالایی برخوردار بوده‌اند. در دورۀ اشکانیان و ساسانیان نیز زنان سیستانی دارای قدرت سیاسی بوده‌اند. با ورود اسلام به سیستان ساختار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این سرزمین دست‌خوش تحول بسیار شد که بر چگونگی مشارکت اجتماعی زنان نیز اثرگذار بود. پس از انقلاب اسلامی، فرصت‌های مشارکت سیاسی برای زنان سیستان، افزایش یافت؛ اما کارشناسان آن را متناسب با ظرفیت آنها نمی‌دانند.

کنشگری اقتصادی

زنان شهر سوخته در تجارت و صنعت چون بافندگی و سفال‌گری نقش اساسی داشته و از حق مالکیت شخصی برخوردار بوده‌اند. امروزه زنان سیستانی در شغل‌های سنتی جامعۀ خود مانند صنایع‌دستی، کشاورزی و دام‌داری، نقش قابل توجهی دارند. همچنین زنان سیستانی در بخش‌های آموزش، سلامت، ادارات دولتی و شرکت‌های فعال در بخش صنایع دستی، اشتغال دارند. برخی با حمایت بسیج سازندگی و بنیاد برکت، کارگاه‌های تولیدی‌ راه‌اندازی کرده‌اند. برخی دیگر با همکاری کمیتۀ امداد، در بخش بافندگی و دست‌دوزی ایجاد شغل کرده‌اند.

کنشگری فرهنگی و هنری

• ادبیات؛ زنان سیستانی در خلق، حفظ و انتقال اشعار عامیانۀ سیستانی، نقش پررنگی داشته‌اند.
• موسیقی؛ ترانه‌های لالایی، بیشتر ترانه‌های عروسی و ترانه‌های مراسم سوگواری (ارده‌کشیدن)، ترانه‌های زنانه است که در سیستان به‌صورت گروهی یا تک‌نفره، اجرا می‌شود.
• هنر دستی؛ بافندگی و سوزن‌دوزی زنان ریشه در فرهنگ باستانی سیستان دارد و زنان سیستان با ظرافت تمام، آرزو‌ها، تخیلات، عقاید و زیبایی‌های طبیعت پیرامون خود را در آن ترسیم می‌کنند.

پوشش زنان سیستانی

تحقیقات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که زنان شهر سوخته از لباس بلند و تزیین‌شده با رنگ‌ها و پولک‌ها استفاده می‌کرده‌اند که شباهت زیادی با هنر رایج امروز در بلوچستان دارد. در دورۀ هخامنشیان پوشاک زنان همچون پوشاک مردان از پیراهن ساده تا نزدیک ساق پا با آستین کوتاه و پیراهن بلند و فراخ با آستین‌های بلند و چسپان، جبه‌های بلند و کوتاه ساده و نقش‌دار با شلوارهای ساده و قلاب‌دوز و کفش‌های چرمی با رنگ‌های مختلف استفاده می‌کرده‌اند. در دورۀ قاجاریه لباس معمولی زنان سیستان پیراهن گشاد و بلند بوده که زنان دارای طبقات مرفه از پارچه‌ و دوخت مرغوب‌تر استفاده می‌کرده‌اند. زیورآلات زنان نیز بستگی به امکانات و علاقۀ شوهران آنها داشتند. زنان مرفه‌تر به دلیل تفاوت با پوشش دیگر زنان، با پوشش کامل بیرون می‌آمدند. لباس امروزی سیستانی گران‌ترین لباس محلی ایران است. زنان سیستانی از پیراهن تاجیک، پیراهن دوگریبانه، جلیقه، شلوار، کت، لچک/دستمال سر، سرپوش/ چارقد، روبند، کلاه‌چادر، کفش و تُنبون استفاده می‌کنند که ازتکه‌های رنگی، طرح‌دار و سوزن‌دوزی شده درست می‌شود. زنان سیستان از جواهرات خاص استفاده می‌کنند.

چالش‌های زنان سیستانی

از نظر کارشناسان، تغییرات اقلیمی سبب شده است که زنان سیستانی شغل‌های سنتی خود از جمله دام‌داری، بافندگی به‌ویژه حصیربافی را از دست بدهند. نبود بازار مناسب برای تولیدات دستی چالش دیگر زنان سیستانی است. به‌رغم تلاش‌های مسؤلین اما امکانات آموزشی به‌ویژه برای عشایر بسیار محدود است. بی‌کاری و فقر باعث می‌شود که دختران سیستانی مجبور به ازدواج زودهنگام و ترک تحصیل شوند.

منابع

• «آداب و رسوم ازدواج در سیستان»، وبسایت تابناک سیستان‌وبلوچستان، تاریخ درج مطلب: 13 تیر 1396ش.
• «اشتغال زنان در ایران پیش از اسلام»، وب‌سایت روزنامۀ صبح ایران، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1395ش.
• «ارتقای مشارکت‌های اجتماعی زنان سیستان‌وبلوچستان در عرصۀ مدیریت»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1396ش.
• «اختتمایه دومین کنگره بانوان تاثیرگذار در سیستان‌وبلوچستان برگزار شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 13 تیر 1403ش.
• «افزایش 41 درصدی اعتبارات مشاغل خانگی در سیستان‌وبلوچستان»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 5 اسنفد 1402ش.
• الهامی، فاطمه، «جایگاه و تحلیل درون‌مایۀ سیتک‌ها در ترانه‌های سیستان»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات، سال 5، شمارۀ 18، بهمن و اسفند 1396ش.
• «با خرید صنایع دستی زابل از هنرمندان زابلی حمایت کنیم»، وبسایت ایرانشهر کالا، تاریخ تاردید: 24 تیر1403ش.
• جمالی، بهرخ و دیگران، «جایگاه اجتماعی زنان در دورۀ ساسانی به استناد مهرها و اثر مهرها»، فصل‌نامۀ علمی مطالعات هنر اسلامی، دورۀ 17، شمارۀ 39، آذر 1399ش.
• «چالش‌های جمعیت از ضرورت کاهش سن ازدواج تا سلامت مادر و کودک»، وب‌سایت روزنامۀ‌ کیهان، تاریخ درج مطلب: 25 آبان 1402ش.
• حقدوست، حمید، «حرمت چادر زن در سیستان جان میبخشد»، وبسایت شورای حل اختلاف استان سیستان‌وبلوچستان، تاریخ درج مطلب: 19 آّبان 1400ش.
• حیدرزادگان، علی‌رضا و صندوق‌داران، محمدحسین، «فرصت‌های آموزشی دانش‌آموزان عشایر استان سیستان‌وبلوچستان، برابر یا نابرابر»، دوفصل‌نامۀ مطالعات برنامه‌ریزی آموزشی، دورۀ ششم، شمارۀ یازدهم، بهار و تابستان 1396ش.
• خورسند، سارا و درویشی، محمد، «تبیین مبانی طراحی و ظرفیت‌های بصری نقوش هنر خُمک‌دوزی سیستان»، دوفصل‌نامۀ علمی هنرهای صناعی ایران، سال پنجم، شمارۀ 2، پیاپی 9، پاییز و زمستان 1401ش.
• «دستبافته‌های بی‌گره سیستان‌وبلوچستان»، وب‌سایت لم‌آرت، تاریخ بازدید: 23 تیر 1403ش.
• دمیرچی، «زنان سیستان، پرتلاش و صبورند»، سامانۀ مدیریت نشریات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، تاریخ بازدید: 23 تیر 1403ش.
• «روایت بانوی کارآفرین سیستانی که ایده‌هایش را از آموزه‌های اسلامی گرفت»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: 27 خرداد 1402ش.
• «زن و نقش و جایگاه ارزنده آن در سیستان‌وبلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 مهر 1393ش.
• سعادت‌پور، عالیه، «زنانی از دیار سیستان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1395ش.
• «سهم بانوان در حکمرانی و جغرافیای سیاسی سیستان‌وبلوچستان مناسب نیست»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 28 بهمن 1402ش.
• «سهم صنعت از اشتغال زنان / زنان سیستانی پیشتاز شدند» وب‌سایت اقتصاد نیوز، تاریخ درج مطلب: 3 اسفند 1402ش.
• شکری، علی و دیگران، «مسألۀ تاریخی هیرمند و راه‌کارهای کاهش چالش‌های ناشی از آن»، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دورۀ 16، شمارۀ 30، بهار و تابستان 1401ش.
• «صنایع دستی سیستان‌وبلوچستان اوج هنر و زیبایی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1395ش.
• طاهری، صدرالدین، «جایگاه اجتماعی زنان در تمدن باستانی شهر سوخته»، فصل‌نامۀ زن در فرهنگ و هنر، دورۀ 11، شمارۀ 3، پاییز 1398ش.
• «عضو شورای زابل: اینجا دختران زیر 15 سال مجبور به ازدواج هستند»، سایت تحلیلی خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1397ش.
• فرهودی ‌جوراب، حسین و بهروزی، مهرناز، «تأثیرات برآمدن اسلام در سیستان قرن نخست هجری»، ماهنامۀ علمی جامعه‌شناسی سیاسی ایران، سال پنجم، شمارۀ 10، دی 1401ش.
• «فرزندآوری بالا در سیستان‌وبلوچستان مساله‌ی فرهنگی یا مکانیسم دفاعی»، پایگاه خبری و تحلیلی انصاف، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1400ش.
• «کارآفرینی زنان سیستانی با ادویه‌های رنگارنگ»، وب‌سایت مدیراینفو، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1400ش.
• «لباس‌ محلی سیستانی؛ نفیس‌ترین لباس محلی ایران»، وب‌سایت درناتریپ، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1398ش.
• «مراسم عروسی در روستای گوری زابل»، وبلاگ طایفه جهانتیغ، تاریخ بازدید: 18 تیر 1403ش.
• «نقش مهم بانوان سیستانی بلوچستانی در ایجاد شور انتخاباتی»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 1 اسفند 1402ش.
• «نگاهی به فعالیت‌های زنان روستایی در استان سیستان و بلوجستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1378ش.
• «نگاهی به‌ موسیقی سیستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 19 اسفند 1396ش.
• یعقوبی، حمید، «هنرهای دستی زنان؛ پوشاک زنان سیستانی»، فصل‌نامۀ فرهنگ، شمارۀ 36، بهار 1393ش.