فردوسی

آرامگاه فردوسی

فردوسی، بزرگ‌ترین شاعر حماسه‌سرای ایران و خالق شاهنامه.

ابوالقاسم حسن منصور معروف ‌به فردوسی، شاعر و حماسه‌سرای ایرانی، به سال ۳۲۹ق در روستا‌ی باژ خراسان به دنیا آمد. فردوسی سخن‌سرای نامی و خالق شاهنامه، حماسۀ ملی ایرانیان است؛ او بزرگ‌ترین سرایندۀ پارسی‌گو و معروف به حکیم سخن و حکیم طوس است. نام فردوسی در همه جای جهان مدح شده است.

کودکی و نوجوانی

دوران کودکی فردوسی هم‌زمان با دوران پادشاهی سامانیان بود. مبادی تحصیل را نزد پدر و در مکتب‌خانه‌های باژ و طوس آموخت. دوران نوجوانی و جوانی را صرف مطالعۀ تاریخ و به دست‌آوردن دانش کرد و به داستان‌های کهن ایرانی علاقه‌مند شد و تصمیم به نوشتن مجموعه‌ای عظیم از داستان‌های اساطیری ایرانیان گرفت.

خانواده

پدر فردوسی ابومنصور و مادرش گُردویَه‌زهرا نام داشت. پدرش از کشاورزان بزرگ خراسان و مادرش یکی از شاهزادگان مازندرانی بود. فردوسی سه خواهر داشت. خانوادۀ فردوسی از دهقانان صاحب زمین و ثروت بودند. تاریخ دقیق ازدواج فردوسی مشخص نیست؛ اما پسرش در سال ۳۵۹ق به‌دنیا آمده است. فردوسی یک دختر و یک پسر داشته است. پسرش در سال ۳۹۶ق و زمانی که فردوسی ۶۷ ساله بود، درگذشت. از فردوسی تنها دختری به‌جای ماند که پس از درگذشت فردوسی پاداش سلطان محمود را نپذیرفت.

مذهب

فردوسی، مسلمان و متمایل به مذهب شیعه بود. گرایش شیعی فردوسی از شاهنامه او کاملا هویدا است؛ اما برخی در مذهب یا نوع تشیع او دچار تردید شده‌اند. نولدکه، فردوسی را شیعه، شیرانی، او را سنی یا شیعۀ زیدی، محیط طباطبایی وی را شیعۀ زیدی و زریاب ‌خویی او را شیعۀ اسماعیلی دانسته است. مهدوی دامغانی با نقد آرای دیگران، دوازده امامی بودن فردوسی را اثبات کرده است. فردوسی در شاهنامه با اشاره به احادیثی مانند «أنَا مَدینَةُ العِلمِ»، «تفرقۀ امت به 73 فرقه»، حدیث «سفینه»، حدیث «اِمتَحِنوا أولادَکُمْ بِحُبّ عَلِیٍّ»، فلسفۀ حیات آدمی را بندگی و پرستش یزدان، پیامبر خدا را آموزگار این راه و علی بن ابی‌طالب را رهبر علمی و معنوی معرفی کرده و به حقانیت تشیع و ترجیح آن بر دیگر مذاهب اسلامی در اشعار خود پرداخته است. او همچنین از تفکر شیعی خود در برابر سلطان محمود غزنوی دفاع کرده است.

درون‌مایۀ شاهنامه

شاهنامه، برجسته‌ترین اثر فردوسی و از بزرگ‌ترین آثار ادبیات کهن فارسی است که حدود پنجاه هزار بیت دارد. سرایش شاهنامه 35 سال به طول انجامید و فردوسی به امید دریافت پاداش، آن را به سلطان محمود غزنوی اهدا کرد.

برخی از آموزه‌های شاهنامه ناظر به تحسین کار و کوشش، مذمت سستی و تنبلی، خودداری از افراط و تفریط، ستایش علم، مهربانی با زنان و کودکان، میهن‌پرستی، مشورت در کارها و باور به ناپایداری جهان است؛ اما مهم‌ترین مضامین شاهنامه به شرح زیر است:

آزادی‌خواهی

درون‌مایۀ شاهنامه بر اساس آزادی‌خواهی مردم ایران است. انسان‌های خوب در شاهنامۀ فردوسی هرگز در برابر ظلم تسلیم نمی‌شوند و از فدا شدن نیز ترسی ندارند.

ایران و ایرانی

ایران در شاهنامه در دو معنیِ کشور ایران و ایرانیان آمده است. فردوسی نگاه قومی ندارد؛ از نظر او همۀ اقوامی که در ایران زندگی می‌کرده‌اند، ایرانی بوده‌اند. ایران‌گرایی فردوسی در هر بیت شاهنامه آشکار است. به تعبیر پژوهشگران، فردوسی زنده نگه‌دارندۀ نام ایران است و در شاهنامه بیش از هزار بار واژۀ ایران و ایرانی آمده است. عشق به ایران و ایرانی بودن و زنده نگه‌داشتن نام ایران در شاهنامه مشهود است؛ همچنین او احیا‌کنندۀ زبان فارسی بود.

فرهنگ دینی و ملی

حسن ذوالفقاری (1401- 1345ش) معتقد است فرهنگ دینی و ملی ما از شاهنامه تأثیر گرفته است؛ در شاهنامه تفکر شیعی، اسلامی و ایرانی به‌هم پیوند خورده است. مردم در گذشته برای تربیت ایرانی و اسلامی نسل خود و پرورش روحیۀ حماسی آنان، شاهنامه می‌خواندند. شاهنامه منبع غنی فرهنگ، عاطفه، سیاست، حماسه و اندیشه‌های مذهبی است.

عدم باور به بخت نیک و بد

فردوسی معتقد است پیشامد هر نیک و بدی بر انسان، فقط به خواست پروردگار است و باور به نقش تقدیر یا بخت خوب و بد، کم‌توجهی به حقانیت، یگانگی و قدرت خدا است.

آداب و سنن

فردوسی در شاهنامه به بیان حوادث، با رنگ‌وبوی باستانی-اسلامی می‌پردازد. شاهنامه آداب و سنن ایرانی از جمله شادی مردم در عید نوروز و پیمان ‌بستن ایرانیان حتی به‌قیمت جان را نشان داده است.

زن ایرانی

زن ایرانی در باور فردوسی خویشتن‌دار، خردمند، پارسا، عفیف و پاکدامن است. هیچ ‌سخن‌گویی زنان را این‌‌گونه تعریف نکرده ‌است. شاهنامه در مجموع، نگاه مثبتی به ‌زن دارد. فردوسی زن را پیوند ‌دهندۀ خانواده‌ها، در میدان جنگ توانمندتر از مردان و سرنوشت‌ساز معرفی می‌کند، همچنین در اشعار خود به دلاوری زن بیش از دلبری او می‌پردازد.

وفات و آرامگاه

فردوسی در روز جمعه، یکم بهمن سال 411ق، چشم از جهان فرو بست؛ قبر او در شهر طوس و در کنار مزار عباسیه قرار دارد.

بزرگداشت

یک قرن پس از درگذشت فردوسی، حکیم نظامی زندگی‌نامۀ وی را نگاشت. ده‌ها اثر حماسی همچون «علی‌نامه» و «جهانگیرنامه» تحت تأثیر شاهنامه سروده شده‌اند؛ شعرا و سرایندگان بسیاری از جمله حافظ، سعدی، مولانا، سنایی، جامی، خاقانی، نظامی، غزنوی و در دو قرن اخیر نیز میرزاده عشقی، عارف قزوینی، محمدتقی بهار، محمدحسین شهریار، فریدون مشیری، مهدی اخوان ثالث تحت تأثیر فردوسی و شاهنامۀ او اشعاری سروده‌اند. در کتاب عجایب المخلوقات بیش از شاعری، حکمت فردوسی تجمید شده است. سعدی در بوستان خود، با تضمین دو بیت از فردوسی، از او با احترام یاد کرده است. همچنین در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، 25 اردیبهشت روز بزرگداشت فردوسی و پاسداشت زبان فارسی نام‌گذاری شده است.

فیلم و مستند

امروزه مستندهای بسیاری در مورد زندگی‌نامۀ فردوسی و شاهنامه ساخته شده است. فیلم «فردوسی» به کارگردانی عبدالحسین سپنتا در سال 1313ش ساخته شد. حسین ترابی نیز مستندی با عنوان «فردوسی و مردم» ساخته که در آن دربارۀ نفوذ شاهنامه و شناخت مردم و اقوام گوناگون سخن به میان آمده است؛ تصویر نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای، نقالی و شاهنامه‌خوانی بخش‌های مهمی از مستند فردوسی و مردم را تشکیل می‌دهد.

منابع

• ابوالحسنی (منذر)، علی، «حکمت شیعی در شاهنامۀ فردوسی»، مجلۀ علمی تخصصی هنر دینی، شمارۀ 19 و 20، بهار و تابستان 1383ش.
• «ابوالقاسم فردوسی»، وب‌سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1401ش.
• «ابوالقاسم فردوسی طوسی»، وب‌سایت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1400ش.
• بهزادی‌منش، مینا، «فردوسی کیست؟ زندگینامه، آثار و اشعار»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1399ش.
• خالقی مطلق، جلال، «فردوسی»، فصل‌نامۀ نامۀ انجمن، شمارۀ 25، 1386ش.
• خالقی مطلق، جلال، «نگاهی تازه به زندگی‌نامۀ فردوسی»، نامۀ ایران باستان، سال ششم، شمارۀ اول و دوم، 1385ش.
• ریاحی، محمدامین، سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم، 1388ش.
• «زندگینامه کامل حکیم ابوالقاسم فردوسی، همسر و فرزندان»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1401ش.
• غضنفری، کلثوم، «ادیان در شاهنامه»، تهران، انتخاب، 1393ش.
• «فردوسی»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1401ش.
• «فردوسی، اولین کسی که وارد میدان مین شد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1394ش.
• «فردوسی تنها فیلم ساخته شده با حمایت دولت وقت است»، ایرنا خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1398ش.
• «فردوسی و نژادپرستی در گفتگو با جلال خالقی»، وب‌سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 12 دی 1395ش.
• «فردوسی و مردم»، تیوال، تاریخ بازدید: 9 مرداد 1401ش.
• «کتاب چهرۀ زن در شاهنامه»، وب‌سایت دِه‌لینک، تاریخ درج مطلب: 24 فروردین 1400ش.
• گروه دانشگر، مستند «زندگی‌نامۀ فردسی»، دانشنامۀ الکترونیکی روشنگر کودک و نوجوان.
• «مدح و ثنای فردوسی در اشعار و آثار منثور سخن‌سرایان ایران زمین»، وب‌سایت آفتاب آنلاین، تاریخ درج مطلب: 25 اردیبهشت 1397ش.
• مهدوی دامغانی، احمد، «مذهب فردوسی»، ایران‌شناسی، بهار 1372ش.
• مینرد، میشل، مستند «حکیم سخن، ابوالقاسم فردوسی/بزرگان ایران زمین»، به کارگردانی ولرا ارمنکو.
• «25 اردیبهشت 1400 چه روزی است؟»، وب‌سایت 99 تقویم، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.