ادغام اجتماعی

ادغام اجتماعی، پذیرش رسمی فرد یا گروه مهاجر به‌عنوان شهروند جامعۀ میزبان.
ادغام فرد مهاجر در جامعۀ میزبان، از مهم‌ترین مسائل برای پژوهشگران حوزۀ مطالعات مهاجرتی است. اگرچه سیاست دولت ايران در قبال مهاجران افغانستاني در طول زمان شاهد دگرگوني‌های زيادی بوده؛ اما اصل اساسی آن، تشویق همیشگی پناهجویان افغانستانی به ترک ایران بوده است. انطباق مهاجران افغانستانی در جامعۀ ایرانی همواره با موانع گسترده‌ای روبرو بوده و به کندی صورت پذیرفته است.

مفهوم‌شناسی

ادغام اجتماعی فرایندی است که طی آن، افراد مهاجر یا اقلیت‌ها درون ساختار جامعۀ مقصد ترکیب می‌شوند. این فرایند زمانی روی می‌دهد که فرد هم به جامعۀ جدید تعلق پیدا می‌کند و هم نسبت به فرهنگ قبلی خود احساس خوشایندی دارد. با ادغام اجتماعی، مهاجران از حقوق و خدماتِ موجود در ساختارهای جامعه برخوردار می‌شوند.

سیاست‌های ایران در قبال مهاجران

ایران در طول تاریخ، میزبان اقوام فراوانی بوده و مهاجران بسیاری را در خود جای داده است. بخشی از فرهنگ‌، تمدن و هنر ایرانی، محصول مهاجرانی است که در این سرزمین سکونت گزیده‌اند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و به‌دنبال تهاجم نظامی شوروی به افغانستان، جریان مهاجرتی در حجم گسترده‌ای آغاز شد. در این فرایند حدود یک‌سوم جمعیت افغانستان (بیش از شش میلیون نفر) کشور خود را ترک و تقریباً به 72 کشور جهان مهاجرت کردند که در این میان، ایران و پاکستان میزبان 96 درصد از این مهاجران بوده‌اند. تعداد مهاجران افغانستانی در ایران در سال 1365ش به دو میلیون نفر و در سال 1370ش به بالاترین حد خود یعنی سه میلیون نفر افزایش یافت.
در ایران، ابتدا تصور بر این بود که این جمعیت با پایان جنگ و بهبود شرایط در افغانستان به کشور خود بازمی‌گردند؛ اما شرایط افغانستان هیچ‌گاه به‌صورتی نبوده که پناهندگان تمایل به بازگشت داشته باشند یا مهاجرت به ایران متوقف شود.
سیاست دولت ایران در قبال مهاجران افغانستانی در طول زمان شاهد تغییرات زیادی بوده است. سیاست «درهای باز» دولت ایران در سال‌های نخست پس از انقلاب، جای خود را به رویکرد «بازگشت به وطن» در سال‌های بعدی داد. در واقع قوانین رسمی و همچنین رویه‌های عملی دولت ایران مبتنی بر این اصل قرار گرفت که ایجاد شرایط بهتر زندگی برای افغانستانی‌ها در ایران سبب کاهش تمایل آنها به بازگشت خواهد بود و در نتیجه دسترسی آنها به خدمات و حقوق شهروندی بر اساس همین اصل تنظیم شد.

طردشدگی اجتماعی و پیامدهای آن

این مفهوم به فرایندی اطلاق می‌شود که طی آن افراد از مشارکت کامل در جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنند، طرد شوند. طرد اجتماعی سبب می‌شود افراد به‌علت سست‌شدن روابط در جامعه در معرض انواع چالش‌های مختلف قرار گیرند:

1. گسترش آسیب‌های اجتماعی؛ طردشدگی افراد در عرصه‌های اجتماعی می‌تواند زمینه را برای بزهکاری آنان فراهم کند. مهاجری که خود را تحت شرایط دشوار مانند تحقیر، توهین و حتی تهدید به اخراج اجباری می‌یابد، بیش از پیش آمادۀ کجروی می‌شود. آسیب‌شناسان بر این باورند که نژاد، جنسیت، رنگ، زبان و فرهنگ یک قوم منشأ کجروی به‌شمار نمی‌آید؛ بلکه این امر ریشه در فقر، تنگدستی، تحقیر، گرسنگی، محرومیت، تبعیض و توهین دارد.
2. گسترش حاشیه‌نشینی؛ حاشیه‌نشینی هنگامی رخ می‌دهد که جامعۀ مهاجرین نتوانند با دیگر جوامع ارتباط برقرار کنند. از همین رو در بسیاری از شهرهای بزرگ کشورهای جهان سوم، مهاجران در حاشیه شهرها سکونت می‌گزینند. مهاجران افغانستانی نیز به‌دلیل درآمد محدود، غالباً در سکونتگاه‌های غیررسمی حاشیه شهرها و روستاها ساکن می‌شوند.
3. کودکان کار؛ هرچند آمار دقیقی از کودکان کار در ایران وجود ندارد؛ اما بر اساس رصدها، هشتاد درصد کودکان کار، متعلق به کشورهای افغانستان و پاکستان هستند. کودکان افغانستانی در سن پانزده سالگی حدود هفده درصد در بازار کار حضور دارند که این میزان برای ایرانی‌ها چهار درصد است. این میزان در سن هفده سالگی برای افغانستانی‌ها حدود سی درصد و برای ایرانی‌ها حدود ده درصد است.
4. آشفتگی هویتی؛ مواجهه و تعامل فرد مهاجر با الگوهای فرهنگی «دیگر» در بسیاری از حالات در تناقض با پارادایم فرهنگی جامعه مبدأ قرار می‌گیرد که آشفتگی‌های هویتی را پدید می‌آورد.
5. کسب هویت جعلی؛ برخی از مهاجران غیرقانونی برای ماندن در ایران، اقدام به خرید شناسنامۀ افراد ایرانی می‌کنند. بر اساس آمار رسمی، شش هزار شناسنامه به‌صورت غیرقانونی به شهروندان افغانستانی واگذار شده است.
6. عدم تحرک اجتماعی؛ محدودیت‌های قانونی در انتخاب شغل، محل زندگی، سفر داخلی و خارجی، برخورداری از حساب‌های بانکی و مالکیت بر اموال غیرمنقول بر تحرک اجتماعی افغانستانی‌ها تأثیر منفی می‌گذارد.
7. عدم بهره‌وری از سرمایه‌گذاری‌های انجام شده؛ محدودیت‌های زندگی مهاجرین افغانستانی در ایران و ناامیدی از بهبود وضعیت در افغانستان، آن‌ها را به فکر خروج از ایران و رفتن به یک کشور ثالث می‌اندازد. طبق نظرسنجی وزارت کشور در سال ۱۳۹۵ش، بیش از شصت درصد افغانستانی‌های ساکن ایران به فکر رفتن به کشورهای اروپایی بوده‌اند. خروج زودهنگام مهاجران افغانستانی با وجود سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده، موجب عدم بهره‌وری کافی از مهارت‌های شغلی آنها می‌شود.
8. سرخوردگی افغانستانی‌ها از جامعۀ ایرانی؛ سیستم معیوبی که همواره در پی برخورد شدید با سیل مهاجران بوده و چاره را تنها در اخراج آنان دیده است، نتیجه‌ای جز احساس سرخوردگی، خشم و درماندگی در میان مهاجران افغانستانی نداشته است.
9. ایران‌هراسی؛ برخی بر این باورند که شکل‌گیری ایران‌هراسی در افغانستان، ریشه در تبعیض و محرومیت‌هایی دارد که پناهندگان افغانستانی در ایران تحمل می‌کنند. بخشی از جامعۀ ایرانی همواره افغانستان را دیگریِ فرومرتبۀ خود تصور می‌کند. نتیجۀ این شرایط، رشد ایران‌هراسی در افکار عمومی افغانستان است.
10. عدم احقاق حقوق؛ مهاجران افغانستانی در ایران، به بهانۀ «غیرقانونی بودن» از بسیاری از حقوق شهروندی محروم می‌شوند. از آنجا که حضور افغانستانی‌ها در ایران موقتی تصور می‌شود، ناپایداری زندگی و هراس از اخراج از کشور همراهِ همیشگیِ آنهاست. نتیجۀ این وضعیت، موقعیت بسیار فرودست یک افغانستانی در برابر ایرانی‌هاست. در این شرایط، آنان نسبت به هرگونه تعدی در حق‌شان، اغلب چاره‌ای جز تحمل ندارند.
11. شکل‌گیری خرده فرهنگ‌ معارض؛ در صورت فراهم نبودن ادغام اجتماعی برای افراد تازه‌وارد، این افراد نه‌تنها ارزش‌ها را در خود درونی نمی‌کنند، بلکه در پاره‌ای از موارد به‌ دور خود دیوار می‌کشند که موجب شکل‌گیری یک خرده فرهنگ می‌شود.
12. «تعارض فرهنگی»، «گسترش مشاغل غیرقانونی»، «قاچاق انسان» و «پایین‌آمدن ضریب امنیت در مرزها» از دیگر آثار عدم انطباق اجتماعی مهاجران افغانستانی در ایران است.

ادغام اجتماعی و پیامدهای آن

ادغام اجتماعی نوعی سازگاری ابزاری مهاجران با جامعۀ میزبان است. در این الگو بر حفظ هویت و انسجام فرهنگی و در عین حال حرکت به‌سمت تبدیل‌شدن به جزئی جدایی‌ناپذیر از جامعۀ میزبان تأکید می‌شود که پیامدهای مثبتی دارد:

1. کاهش فاصله اجتماعی؛ میزان بالای ادغام اجتماعی سبب کاهش فاصلۀ اجتماعی میان گروه‌ها می‌شود و به افزایش هرچه بیشتر ارزش‌ها و رفتارهای سازگارتر کمک می‌کند.
2. افزایش همبستگی اجتماعی؛ تلاش در جهت قانونی‌شدن حضور مهاجران و از بین بردن زیست غیررسمی مهاجران به افزایش سطح همبستگی اجتماعی و بالاتر‌رفتن ضریب امنیتی جامعه خواهد انجامید.
3. کاهش تبعیض؛ ادغام اجتماعی باعث می‌شود که تمام مناطق به حیات اجتماعی دسترسی پیدا کنند و تبعیض‌ها از بین برود.
4. افزایش وفاداری به جامعۀ میزبان؛ از طریق به‌رسمیت‌شناختن و بهره‌مندی از حقوق اجتماعی و سیاسی می‌توان حس تعلق به ایران را در میان این مهاجران تازه‌وارد تقویت و دغدغۀ عدم وفاداری آن‌ها به جامعۀ مقصد را برطرف کرد.
5. حل بحران جمعیتی؛ مهاجرت جمعیت اضافی را از نقطه‌ای به خارج از آن هدایت و عدم تعادل ساختاری جمعیت را مرتفع می‌کند و راه حلی برای بحران جمعیتی است. بنابراین اگر در وضعیت کنونی سیاست کلی بر افزایش جمعیت کشور است، جذب مهاجر یکی از شیوه‌های متداول آن در بسیاری کشورها به شمار می‌رود.
6. توسعۀ کشور میزبان؛ تحقیقات انجام‌شده دربارۀ تأثیر مهاجرین بر اقتصاد کشورهای در حال توسعه، حاکی از تأثیر مثبت مهاجرت بر اقتصاد کشور میزبان است.
7. تضمین ثبات و امنیت جامعۀ میزبان؛ سازگاری متقابل میان جامعۀ میزبان و مهاجران بر اساس احساس تعهد و احترام به مجموعه‌ای از ارزش‌ها و اهداف مشترک، می‌تواند علاوه بر تأمین منافع اقتصادی و فرهنگی، باعث تضمین امنیت و ثبات جامعه شود.
8. همراهی افکار عمومی افغانستان؛ کودکان افغانستانی تحصیل‌کرده در ایران، در صورت بازگشت به وطنشان، از مهم‌ترین عوامل همراهی افکار عمومی افغانستان در نزدیکی به ایران و فاصله‌گرفتن از تأثیرات نظامی و سیاسی کشورهای بیگانه خواهند بود.

فرایند انطباق‌پذیری افغانستانی‌ها در ایران

ادغام هویتی، آموزشی و اقتصادی ابعاد سه‌گانۀ فرایند انطباق‌پذیری است که تازه‌واردان به جامعۀ جدید تجربه می‌کنند:

ادغام هویتی

سیاست ایران در قبال پناه‌جویان افغانستانی همواره بر تشویق آنها به ترک ایران بوده است. بر همین اساس ایران هیچ‌گاه حاضر نشده حتی برای دارندگان کارت آمایش نیز پرونده‌های فردی تقاضای پناهندگی تشکیل دهد و مسیر ادغام اجتماعی را بر روی این گروه باز کند. بلکه برعکس به افراد دارای کارت آمایش پیشنهاد می‌کند برای دسترسی به خدمات بیشتر کارت آمایش خود را به گذرنامه افغانستانی و ویزای ایران تبدیل کنند. همچنین پناهندگان مجبورند برای تمدید کارت آمایش، تذکره تابعیت افغانستانی (شناسنامه) از سفارتخانه این کشور بگیرند؛ بنابراین دولت همواره تلاش کرده موقعیت حقوقی پناهندگان را تضعیف کرده و آنها را تشویق به ترک ایران کند. بخش زیادی از این پناهندگان در ایران متولد شده‌اند و بر اساس ماده ۹۷۶ قانون مدنی ایران اگر کسی از پدر و مادر خارجی که یکی از آنها متولد ایران باشد، متولد شود، تابعیت ایرانی دریافت می‌کند. اجبار به دریافت تذکره یعنی ایران پناهندگان را مجبور می‌کند تابعیت افغانستان را بپذیرند و در نتیجه از شمول این قانون خارج شوند.

ادغام آموزشی

در دهۀ شصت منع قانونی برای ثبت‌نام کودکان افغانستانی در مدارس ایران وجود نداشت؛ اما در آغاز دهه هفتاد، برای جلوگیری از مهاجرت‌های بیشتر و ترغیب افغانستانی‌ها به بازگشت، محدودیت‌هایی برای تحصیل آنها ایجاد شد. پس از ایجاد این محدودیت‌ها،‌ بعضی از مهاجران افغانستانی «مدارس خودگردان» تشکیل دادند. در دهۀ هفتاد، تنها حدود شش درصد دانش‌آموزان افغانستانی توانستند دورۀ دبیرستان را تکمیل کنند.
در حالی که آموزش در مدارس دولتی در دهه‌های شصت و هفتاد برای افغانستانی‌ها رایگان بود؛ دولت در راستای سیاست بازگشت از سال ۱۳۸۳ش ثبت‌نام کودکان افغانستانی در مدارس را منوط به پرداخت شهریه کرد. هرچند دولت ایران در سال ۱۳۹۳ش ثبت‌نام افغانستانی‌ها در مدارس دولتی را رایگان اعلام کرد؛ اما در عمل فقط میزان شهریه اندکی کاهش یافت.
دولت پس از فرمان رهبری در سال ۱۳۹۴ش ثبت‌نام مهاجران، اعم از قانونی یا غیرقانونی را رایگان اعلام می‌کند و «آیین‌نامه نحوه آموزش اتباع خارجی» در سال ۱۳۹۵ش اصلاح و برای کودکانی که مدارک اقامتی ندارند، امکان دریافت کارت آموزش فراهم می‌شود. بعد از این دوره، تعداد دانش‌آموزان مهاجر در مدارس ایرانی افزایش پیدا کرده و میزان باسوادی در بین مهاجران از ۵۳ درصد در سال 1375ش به ۶۴ درصد در سال 1395ش رسید. اما همچنان نرخ بازماندگی از تحصیل کودکان افغانستانی، به‌دلایلی مانند غلبۀ نگاه امنیتی بر آموزشی، دیر ابلاغ‌شدن بخشنامه‌های سالانه ثبت‌نام به مدارس، عدم همکاری ادارات کل اتباع و مهاجران، کمبود مدرسه در محل اقامت، اثرات ثانویۀ محرومیت از تحصیل در گذشته (مانند عدم تطابق سن و پایه تحصیلی) و رفتارهای تبعیض‌آمیز در مدارس، مانع‌تراشی اداري (اولویت دادن به ثبت‌نام دانش‌آموزان ایرانی) و مخالفت مردم محلی بسیار بالا است.
با وجود «طرح فرمان رهبری» هنوز هم برخی از ادارات کل اتباع و مهاجران خارجی، شرط ورود به چرخۀ تحصیل برای کودکان افغانستانی را حضور به‌صورت «قانونی» در ایران می‌دانند و بر این باورند که کودکان افغانستانی که بدون مجوز در ایران زندگی می‌کنند، باید به کشورشان بازگردند و تحصیل شامل آنها نمی‌شود.
تحصیلات دانشگاهی؛ امکان تحصیل رایگان در دانشگاه‌های کشور برای اتباع افغانستانی وجود ندارد و مشکلات متعددی مانند هزینۀ بالای تحصیل، مشکل تمدید روادید اقامتی، عدم صدور گواهینامه و عملکرد سلیقه‌ای برای صدور و عدم استفاده از دانشجویان نخبه از جمله مشکلات اساسی هستند که دانشجویان افغانستانی با آن درگیر هستند. علاوه بر این تحصیل اتباع غیرایرانی در رشته‌هایی که منجر به ایجاد تعهدات استخدامی برای جمهوری اسلامی ایران شود، ممنوع است و همچنین اتباع تنها قادر به تحصیل در دانشگاه‌هایی هستندکه جزء مناطق ممنوعه برای افغانستانی‌ها نباشد.
برخی از پژوهشگران بر این باورند اگرچه سیاست ایجاد محدودیت تحصیلی به‌مثابه ابزاری برای کاهش مهاجرت به ایران اتخاذ شده است؛ علاوه بر اینکه نتوانسته به‌طور موفق عمل كند، هزینه‌هایی مانند شکل‌گیری نسلی از افغانستانی‌های تحصیل‌نکرده را به جامعه تحمیل کرده که تبعات ناخوشایند آن متوجه منافع ملی کشور است.

ادغام اقتصادی

اشتغال؛ طبق آمارهای رسمی کارگران افغانستانی حدود ۱۰ درصد بازار کار و بیش از 40 درصد بازار کار مربوط به کارهای ساختمانی را در دست دارند. دولت ایران پس از اعتراض کارگران ایرانی، نیز محدودیت‌های متعددی از جمله ممنوعیت به‌کارگیری کارگران خارجی در دستگاه‌های دولتی و عمومی غیردولتی را تعیین کرد و از تمامی دستگاه‌های دولتی، عمومی غیردولتی، شرکت‌ها و پیمانکاران آن‌ها خواست که کارگران موردنیاز خود را تنها از نیروی کار ایرانی تأمین کنند و مجازات‌های متعددی از جمله حبس و جزای نقدی را برای کارفرمایان متخلف تعیین کرد.
برخی از کارشناسان اقتصادی معتقدند ریشۀ مشکل بیکاری در ایران حضور اتباع خارجه نیست، زیرا اتباع خارجی بیشتر در شغل‌های ساده مشغول به کار هستند، در حالی که نرخ بالای بیکاری در ایران مخصوص فارغ‌التحصیلان است و همچنین بالاترین نرخ بیکاری در ایران مربوط به غرب کشور است که کمترین جمعیت مهاجر افغانستانی را دارد.
قانون کار؛ طبق قانون کار ایران اتباع خارجی می‌توانند فقط در شغل‌های مجاز که از طرف دولت تعیین می‌شود با داشتن حق اقامت و مجوز کار فعالیت کنند. پروانۀ کاری که در اختیار اتباع خارجه قرار می‌گیرد تنها برای یک سال معتبر بوده است.
مالکیت؛ در ایران در زمینۀ تملک اموال منقول هیچ‌گونه محدودیتی وجود ندارد. البته تنظیم اسناد اموال برای اتباع بیگانه، بدون ارائه کارت اقامت و گذرنامه وجه قانونی ندارد؛ اما در زمینۀ تملک اموال غیرمنقول توسط اتباع بیگانه در ایران اصل بر ممنوعیت است. طبق ماده یک آئین‌نامه چگونگی تملک اموال غیرمنقول مالکیت این دسته اموال فقط در اختیار افرادی قرار می‌گیرد که حق اقامت دائم در ایران داشته باشد.
خدمات بانکی؛ مهاجران رسمی دارای مدارک (کارت آمایش یا گذرنامه) که در ابتدای حضورشان در ایران امکان باز کردن حساب بانکی نداشتند، در حال حاضر می‌توانند دارای کارت بانکی یک‌ساله شوند. با این حال با مشکلاتی مانند عدم تمدید یا قطع کارت بانکی، محدودیت در سقف انتقال و موقت‌بودن حساب‌ها روبه‌رو هستند. البته مهاجران غیررسمی فاقد مدرک به‌طور کلی از دایره خدمات بانکی حذف می‌شوند.

موانع ادغام اجتماعی

پذیرش افراد تازه‌وارد در جامعۀ میزبان به‌دلیل دارابودن هویت‌های متفاوت به‌راحتی امکان‌پذیر نیست. این افراد برای جذب‌شدن در جامعۀ میزبان همواره با موانع متفاوتی مواجه هستند. ترس از وفاداری افراد تازه‌وارد به جامعه میزبان مانع مهمی در پذیرش این مهاجران در ایران است. برخی از کارگران ایرانی بر این باورند که کارگر افغانستانی عامل بیکاری آنها است و در نتیجه افغانستانی‌ها را رقیب خود می‌دانند. این رقابت بر سر منابع محدود سبب شکل‌گیری نگرش منفی است که در مواردی خود را در قالب خشونت نشان می‌دهد. برخی دیگر اشتغال افغانستانی‌ها در ایران را سبب خروج ارز از کشور و در نهایت کاهش ضریب امنیت ملی کشور می‌دانند.
برخی از رسانه‌ها، افغانستانی‌ها را عامل جرم و جنایت در ایران معرفی می‌کنند؛ اما در واقعیت از لحاظ آمار واقعی جرم و جنایت، وضعیت افغانستانی‌ها در ایران بهتر از ایرانیان است. برخی از ایرانی‌ها نیز موضوع پناهندگان افغانستانی را در چارچوب اختلافات مذهبی شیعه و سنی می‌بینند و تغییر ترکیب جمعیتی را یک تهدید تلقی می‌کنند.‌ برخی دیگر نگران ارتباط مهاجران افغانستانی با گروه‌های تروریستی‌اند و آنان را یک تهدید امنیتی به حساب می‌آورند. عواملی همچون بیگانه‌ستیزی، تبعیض‌های اجتماعی، طرد‌نمودن و برتری قومیتی، عدم اجرای قوانین به‌صورت کامل نیز از جمله زمینه‌های عدم پذیرش افغانستانی‌ها در ایران به شمار می‌آید. از نقش رسانه‌ها در تصویرسازی منفی از اتباع افغانستانی در ایران نیز نباید گذشت.
برخی از کارشناسان بر این باورند که قوانین ما مانع از ادغام اجتماعی افغانستانی‌ها در ایران است و قوانین مناسبی در ایران دربارۀ اقامت مهاجران وجود ندارد. تصویب نخستین قانون ايران راجع به ورود و اقامت اتباع خارجی به سال۱۳۱۰ش برمی‌گردد که در سال‌های ۱۳۳۷، ۱۳۵۰ و ۱۳۵۷ نیز مشمول برخی اصلاحات شده است؛ اما به‌رغم حضور طولانی‌مدت مهاجران افغانستانی، چارچوب قانونی جدیدی متناسب با شرایط آنان در ایران صورت‌بندی نشده است. البته مجلس یازدهم به دنبال تدوین طرحی با عنوان تأسیس سازمان ملی اقامت بود که طرح مذکور در حدود ۳۶ ماده بوده و بر اساس آن، اقامت‌ها دسته‌بندی شده است.
بخشی از موانع جذب مهاجران افغان در جامعۀ میزبان ریشه در تفاوت فرهنگ میان افغانستانی‌ها و جامعۀ ایرانی، روابط قومی افغان‌ها و قوانین توافق‌شده از سوی کشور افغانستان با ایران دارد.

عوامل تسهیلگر ادغام اجتماعی

بر اساس آمار اعلام از سوی وزارت کشور ایران در تابستان 1401ش، حدود 4،5 میلیون مهاجر افغانستانی در ایران ساکن هستند. همچنین از جمعیت 1،5 میلیون نفری مهاجران افغانستانیِ شمارش‌شده در سرشماری ۱۳۹۰ش،‌ حدود ۵۵ درصد در ایران متولد شده بودند. کارشناسان بر این باورند که سیاست‌های بازگشت و ممانعت از مهاجرت که بیشتر از طریق بستن مسیر ادغام اجتماعی بوده، شکست خورده‌ و مهاجران افغانستانی، به‌ویژه نسل‌های دوم و سوم، تمایل اندکی به بازگشت داشته‌اند. برخی از پژوهشگران بر این باورند که تنها مسیر پیشروی ما برای جلوگیری از بحران انسانی، جذب بخشی از پناهندگان در جمعیت ایران است.
خروج پناهندگان از ذیل عبارت عام اتباع بیگانه، اصلاح رویه‌های اداری و رفتار مأموران دولتی، رفع کامل موانع تحصیل کودکان، اعطای مدارک هویتی به مهاجران غیرقانونی، تسهیل فرایند عبور و مرور بین دو کشور، اعطای اقامت دائم به پناهندگان، سیاست‌گذاری فرهنگی برای مبارزه با طرد اجتماعی مهاجران، ایجاد فرایند برای دریافت تابعیت ایرانی و سیاست‌های معطوف به ادغام اجتماعی پیشنهادهایی هستند که می‌تواند برای سیاست‌گذاران راهگشا باشد.
پژوهشگران بر این باورند هرگونه اخراج مهاجران غیرقانونی باید روند مشخص حقوقی داشته باشد و هر فرد از امکان درخواست عدم اخراج برخوردار باشد. ایران اخراج کودکان را به‌طور کامل لغو کند. همچنین لزوم هماهنگی بیشتر بین سازمان‌های مختلف متولی، تدوین برنامه مدون و دقیق درباره مهاجران خارجی و تهیه آمار صحیح دربارۀ مهاجران خارجی در جهت جلوگیری از تغییر بافت کالبدی شهرها و روستاها، ازدواج‌های غیرقانونی و تغییر هرم جمعیت، فرایند انطباق اجتماعی مهاجران خارجی در ایران را تسهیل خواهد کرد.
تأسیس سازمان امور مهاجرین و ایجاد سازوکار مناسب برای سازماندهی کارهای آنان، پیشنهاد رئیس دولت سیزدهم برای رفع مشکلات مهاجرین افغانستانی در جمهوری اسلامی ایران است. برخی از کارشناسان نیز بر این باورند هویت ملی را می‌توان نه بر پایۀ پیوندهای خونی بلکه بر اساس پذیرش تفاوت‌ها و حقوق برابر شهروندی برای همه ساکنان متعهد به خیر جمعی ساکنان این سرزمین تعریف کرد.
به‌روز کردن قوانین و اجرای دقیق آن نیز به تسریع در فرایند انطباق اجتماعی منجر می‌شود؛ بر اساس قانون تابعیت مصوب سال 1308ش افراد زیر دارای صلاحیت دریافت تابعیت هستند:

• کسانی که در ایران از پدر و مادر خارجی که یکی از آنها در ایران متولد شده است، به وجود آمده‌اند.
• کسانی که در ایران از پدری که تبعه خارجه است به وجود آمده و پس از رسیدن به سن هیجده سال تمام در ایران یک سال دیگر در ایران اقامت کرده باشند.
• هر زن تبعه خارجه که شوهر ایرانی اختیار کند.

اشخاصی که دارای شرایط ذیل باشند می‌توانند تابعیت ایران را تحصیل کنند:

• به سن هیجده سال تمام رسیده باشند.
• پنج سال متوالی یا متناوب در ایران ساکن بوده باشند.
• فراری از خدمت نظامی نباشند.
• در هیچ مملکتی به جرم مهم و جنایت غیرسیاسی محکوم نشده باشند.

همچنین کسانی که به امور عام‌المنفعه ایران خدمت یا مساعدت شایانی کرده باشند بدون رعایت شرط اقامت ممکن است به تبعیت ایران قبول شوند.
پژوهشگران مطالعات مهاجرتی معتقدند رسانه‌های پیشرو نیز باید به‌جای دامن‌زدن به کلیشه‌های غلط، واقعیت‌های حضور پناهندگان افغانستانی را در ایران بازتاب دهند. مهاجران افغانستانی در ایران همواره در کارهای دشوار و طاقت‌فرسا با پایگاه اجتماعی نامناسب و با درآمد پایین مشغول به کار هستند. بسیاری از مهاجران افغانستانی در ایران در جنگ تحمیلی حاضر شدند و بر اساس آمار رسمی بیش از ۲ هزار نفر از افغانستانی‌ها در دوران دفاع مقدس، شهید و تعداد زیادی هم جانباز یا اسیر شدند. با گسترش جنگ سوریه، مهاجران افغانستانی حاضر در ایران در قالب لشکر فاطمیون، در جبهۀ نبرد با داعش حضور داشتند.

منابع

• «۵ میلیون مهاجر افغان در ایران حضور دارند»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا. تاریخ بازدید: 29 شهریور 1401ش.
• «۶ هزار شناسنامه ایرانی غیرقانونی به شهروندان افغانستان/ عاملان محاکمه می‌شوند»، خبرگزاری اسپوتنیک افغانستان، تاریخ بازید: 1 مهر 1401ش.
• «۸۰ درصد کودکان کار و خیابان از اتباع افغانستان و پاکستان هستند» خبرگزاری خبر آنلاین، تاریخ بازدید: 23 شهریور 1401ش.
• «ابعاد و آثار ادغام اجتماعی مهاجران افغانستانی در ایران» خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: 28 شهریور 1401ش.
• «ادامه مشکلات بانکی اتباع افغانستانی در ایران؛ آیا محدودیت‌ها برداشته شده است؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1401ش.
• «از تشکیل سازمان مهاجرین تا طرح سرشماری اتباع؛ تأکید ایران بر قانونی شدن حضور افغان‌ها»، وب‌سایت پایگاه خبری اخبار خوب، تاریخ بازدید: 19 شهریور 1401ش.
• «از نظرسنجی درباره خدمات جمهوری اسلامی به مهاجرین تا مزایای پاسپورت نسبت به کارت آمایش»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 17 شهریور 1401ش.
• «افغان‌ها از ایران به ترکیه می‌روند»، وب‌سایت دیپلماسی ایرانی، تاریخ بازدید: 29 شهریور 1401ش.
• «ایرانی‌ها! گمشده‌های خود را در افغانستان بیابید!»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1401ش.
• «آمار مشخصی از کودکان کار نداریم/ ۵ درصد کودکان‌ شناسایی شده در خیابان زندگی می‌کنند»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ بازدید: 29 شهریور 1401ش.
• «آیین‌نامه استملاك اتباع بيگانه در ايران، وب‌سایت سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران»، تاریخ بازدید: 30 شهریور 1401ش.
• «بخشنامه ویژه دولت: اشتغال اتباع بیگانه ممنوع است/ افغان‌ها کاردوستند و 10درصد بازار کار را قبضه کردند»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ بازدید: 2 مهر 1401ش.
• «تحصیل رایگان در دانشگاه‌ها برای اتباع افغانستانی ممکن نیست»، خبرگزاری آنا، تاریخ بازدید: 12 مهر 1401ش.
• توحیدی احمدرضا، کوشش کار، ریحانه، «حق اتباع خارجی در زمینۀ تملک اموال در ایران با نگاهی به نظام حقوقی ترکیه»، مجله حقوق طبیعی، شماره 2، پاییز و زمستان 1396ش.
• «ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع در سال ۱۴۰۱ در ایران»، وب‌سایت دیاران، تاریخ بازدید: 8 مهر 1401ش.
• حاتمی، محمدرضا، «سیاست‌گذاری مطلوب مهاجرت و حضور مهاجرین افغان در ج.ا.ا» در فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، شماره اول، بهار 1400ش.
• «حضور مهاجران افغان در ایران فرصت است یا تهدید؟/ نیروی کار داخلی در اولویت اشتغال است»، خبرگزاری موج، تاریخ بازدید: 28 شهریور 1401ش.
• حمیدپور، اعظم، نگاهی که یک مهاجر افغانستانی به رفتار ایرانی‌ها دارد، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1401ش.
• «دغدغه‌های یک روز زندگی جوان افغانستانی در تهران»، وب‌سایت جامعه خبری تحلیلی الف، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1401ش.
• «رشته‌های ممنوعه برای داوطلبان غیرایرانی در کنکور اعلام شد.» وب‌سایت اداره کل اشتغال اتباع خارجی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1401ش.
• «ریشه‌های ساختاری خشونت علیه افغان‌‌ها»، روزنامه توسعه ایرانی، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1401ش.
• زاهدی محمدجواد و دیگران، «سنجش و تبیین طرد اجتماعی مهاجران خارجی در کلان‌شهر اصفهان»، در فصلنامه مطالعات جامعه‌شناختی شهری، شماره هفدهم، زمستان 1394ش.
• «سرگردان در کوچه‌ها: واکاوی مسئلة محرومیت از تحصیل کودکان مهاجرین غیرمجاز افغانستانی»، وب‌سایت دیاران، تاریخ بازدید: 23 شهریور 1401ش.
• سعیدی، سعیده، «فرصت‌ها و تهدیدهای حضور اتباع خارجی (افغانستانی) در استان تهران»، موسسه مطالعاتی فرهنگی و اجتماعی، 1400ش.
• سنقری ناهید و دیگران، «موانع ادغام اجتماعی نوجوانان افغانستانی در جامعه ایرانی (مطالعه موردی شهر تهران)»، در دوفصلنامه پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، شماره 5، پاییز و زمستان 1393ش.
• «سیاست باعث می‌شود "کودک با مادر ایرانی" خود را متعلق به ایران نداند»، وب‌سایت مؤسسه حقوقی دادفران مهرپاد، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1401ش.
• شاطریان محسن و گنجی پور محمود، «تأثیر مهاجرت افغان‌ها بر شرایط اقتصادی و اجتماعی شهر کاشان»، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، شماره 3، دی 1389ش.
• «شمار تقریبی مهاجرین افغانستانی مجاز و غیرمجاز در ایران» خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: 4 تیر 1401ش.
• صادقی رسول، عباسی شوازی محمدجلال، «بازگشت به وطن یا ماندن جوانان افغانستانی در ایران»، دو فصلنامه مطالعات جمعیتی، شماره 1، بهار و تابستان 1395ش.
• «طرد اجتماعی و آسیب‌های اجتماعی»، مجله اینترنتی مددکاری اجتماعی ایران، تاریخ بازید: 3 مهر 1401ش.
• علاءالدینی پویا و میرزایی آمنه، «ادغام مهاجران افغانستانی در نواحی شهری ایران: مطالعۀ موردی محلۀ هرندی در تهران»، مجله پژوهش‌های انسان‌شناسي ايران، شماره 1، خرداد 1397ش.
• فراهانی، حمید، «كودكان افغان و حق تحصیل در ایران» روزنامه شرق، تاریخ بازدید: 18 شهریور 1401ش.
• «قانون تابعیت»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1401ش.
• «قوانین ما مانع از ادغام اجتماعی افغانستانی‌ها در ایران است»، روزنامه فرهیختگان، تاریخ بازید: 5 مهر 1401ش.
• کشاورز قاسمی، حسین، «تبیین پیامدهای مهاجرت اتباع کشور افغانستان بر جامعه ایران (مطالعۀ موردی شهر قزوین)»، فصلنامه جغرافیا، شماره 3، تابستان 1397ش.
• «گزارش تاریخ| خون‌شریکی دو ملت؛ خدمات متقابل ایران و افغانستان در روزهای سخت»، خبرگزاری تسنیم
• «لشکر «فاطمیون» چگونه شکل گرفت؟»، روزنامه کیهان، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1401ش.
• محرابی شاتوری محمدرضا، «نگاهی به مهاجرت و پیامدهای آن»، شرکت مجتمع صنایع و معادن احیا سپاهان، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1401ش.
• «مسیر ادغام اجتماعی را باز کنیم» روزنامه شرق، تاریخ بازدید: 29 شهریور 1401ش.
• «مسئولیت اجتماعی و ادغام اجتماعی»، وب‌سایت رسانه مسئولیت اجتماعی، تاریخ بازدید: 30 شهریور 1401ش.
• «مشکلات زنان افغانستان در ایران؛ از حاشیه‌نشینی تا نبود آینده‌ای روشن/ چه باید کرد؟» خبرگزاری برنا، تاریخ بازید: 5 مهر 1401ش.
• مکی، چنور، «زنان مهاجر افغان سخن می‌گویند»، وب‌سایت میدان، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.
• «ممنوعیت تملک اموال غیرمنقول توسط اتباع بیگانه»، وب‌سایت گروه وکلای داداندیش، تاریخ بازدید: 19 شهریور 1401ش.
• میرزایی حسین، «بررسی انطباق تحصیلی مهاجران افغانستانی در ایران»، فصلنامه پژوهشنامه مددکاری اجتماعی در ایران، شماره 11، فروردین 1396ش.
• میرزایی، حسین، «زمینه‌های پیدایش و ادغام فرهنگی- اجتماعی مهاجران ایرانی در فرانسه»، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 88، فروردین 1399ش.
• نصر اصفهانی، آرش، «مهاجرین افغانستانی در ایران و مسئله هویت ملی»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• نصر اصفهانی آرش و حسینی سید حسن، «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، فصلنامه راهبرد اجتماعي فرهنگي، شماره 20، دی 1395ش.
• «نگاهی که یک مهاجر افغانستانی به رفتار ایرانی‌ها دارد»، خبرگزاری مشرق نیوز، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
• نوری و دیگران، «بررسی سازگاری فرهنگی مهاجران، مورد مطالعه: مهاجران آذری شهر رشت»، در فصلنامه پژوهش‌های راهبردی مسائل اجتماعي ايران، شماره چهارم، زمستان 1397ش.
• «وزیر کشور: ۶۰ درصد افغان‌ها در ایران می‌خواهند به اروپا بروند»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: 29 شهریور 1401ش.