الگوی مصرف کودکان

الگوی مصرف کودکان؛ رفتار خرید، مصرف و تصمیم‌گیری در کودکان.

شکل‌گیری اخلاق مصرفی در کودکان و مدیریت هزینه و درآمد توسط آنها به موارد بسیاری بستگی دارد. کودکان، از سنین اولیۀ زندگی، با مشاهدۀ رفتار و الگوی خرید والدین و اطرافیان خود، با این مفاهیم آشنا شده و از آن الگو می‌گیرند. این موضوع به خانواده‌ها فرصت می‌دهد که شیوۀ صحیح مصرف، استفادۀ بهینه از زمان و دوری از مصرف‌گرایی را به کودکان بیاموزند و این الگو را در آنها نهادینه کنند. در این فرآیند، کودکان با مفاهیم پس‌انداز، مدیریت هزینه، رفتار خرید درست، قرض کردن، بخشیدن، صرفه‌جویی و اسراف، آشنا می‌شوند.

مفهوم‌شناسی

دوران کودکی از دوران‌های مهم رشد انسان بوده و بخش بزرگی از شخصیت افراد در این دوران شکل می‌گیرد. تجربه‌های دوران کودکی، اهمیت زیادی در شکل‌گیری الگوهای شناخت و رفتار فرد در زندگی آیندۀ او دارد. کودکان، در سنین پایین، بیشتر مصرف‌کننده هستند و مفهوم کودک به‌عنوان مصرف‌کننده، به‌معنای شرکت فعالانۀ او در فرآیندها و فعالیت‌های مرتبط با خرید، مصرف و تصمیم‌گیری است. از این منظر، بررسی الگوی مصرف کودک می‌تواند ارزش‌ها و نگرش‌های او را نشان دهد؛ زیرا، کودک همچون یک فرد بزرگسال، با مصرف کالاها، به‌صورت فعالانه و نیز آگاهانه به خلق و حفظ هویت خود می‌پردازد. کودکان، با نمایش آن‌چه که مصرف می‌کنند، حس هویتی خود (چه کسی بودن) را نشان می‌دهند. به‌همین دلیل کارشناسان، رفتار خرید کودک را نمود خارجی عواملی می‌دانند که در شکل‌دهی رفتار او اثرگذار بوده و با مطالعۀ آنها می‌توان باورهای کودکان را درک کرده و به دلایل انتخاب آنها پی برد.

الگوی مصرف نادرست در کودکان

اقتصاد خانواده دارای دو جنبۀ اساسی است: 1. مدیریت درآمد از طریق کسب روزی حلال؛ 2. مدیریت هزینه‌ها از طریق دستیابی به الگوی مصرف صحیح. اقتصاد خانواده، در صورت داشتن اصول درست، سالم و پایدار خواهد بود. از جمله اصول اولیۀ اقتصاد پایدار در خانواده، آموزش و اصلاح الگوی مصرف کودکان است. کودکان، در صورتی‌که از محل درآمد خانوادۀ خود بی‌اطلاع بوده و تنها به فکر رفع نیازهای خود بدون در نظر گرفتن خواسته‌های سایر اعضای خانواده باشند، به مصرف‌کنندگان حریصی تبدیل خواهند شد. آنها در این صورت، توانایی قبول مسئولیت را نداشته و به‌عنوان سربار خانواده و سپس جامعه شناخته می‌شوند. همچنین، در خانواده‌هایی که والدین، تنها به فکر خرید بهترین‌ها برای فرزندان خود هستند و خود را از آنها محروم می‌سازند، کودکان پرتوقعی بار خواهند آورد که از نیازهای والدین بی‌اطلاع بوده و فقط درصدد ارضای امیال خود هستند.

عوامل اثرگذار بر الگوی مصرف کودکان

پژوهش‌های بسیاری نشان داده‌اند که عواملی همچون والدین، چگونگی برقراری ارتباط در خانواده، همسالان (شامل خواهر/ برادر و دوستان)، رسانه‌های جمعی، تبلیغات و نام تجاری، بر رفتار خرید کودک تأثیرگذار هستند. علاوه بر آن، جنسیت نیز در این زمینه مؤثر بوده و رفتار خرید کودکان دختر و پسر با یکدیگر متفاوت است؛ برای مثال، کودکان پسر با سماجت بیشتری درخواست خود را پیگیری کرده و این در حالی است که کودکان دختر، در این زمینه مهربان‌تر بوده و نیازهای خود را با ادب بیشتری مطرح می‌کنند.

امروزه، کودکان از قدرت خرید بیشتری برخودار بوده و در نتیجه بر تصمیم‌گیری‌های خرید خانواده تأثیرگذاری بیشتری نسبت به گذشته دارند. شرکت‌ها و کارخانجات تولیدکننده نیز افزایش چشمگیری داشته و به تبلیغات ویژۀ کودکان و نوجوانان نیز توجه ویژه‌ای دارند. براساس آمارها، در ایران هر کودک، در هر ساعت تماشای تلویزیون، در معرض حداقل 20 تا 30 آگهی تبلیغاتی قرار دارد. علاوه بر آن، کارشناسان، براساس پژوهش‌های صورت‌گرفته ثابت کرده‌اند که کودکان نسبت به بزرگسالان، اثر‌پذیری بسیار بیشتری در برابر پیام‌های تبلیغاتی دارند. متخصصان بر این باورند که امروزه، تمامی زندگی فرهنگی و اجتماعی افراد به‌خصوص عادات رفتاری آنها، به‌وسیلۀ رسانه‌های گروهی دگرگون می‌شود. آنها معتقدند که مصرف غلط از ذهنیت غلط ناشی شده و این مهم می‌تواند از طریق تبلیغات رسانه‌ای و با برانگیختن عواطف و نیز شرطی‌سازی ذهنی برای کودکان، رخ دهد.

مفاهیم مهم مالی در الگوی مصرف کودک

صرفه‌جویی

امروزه که بسیاری از جوامع درگیر مصرف‌گرایی بوده و تجمل‌گرایی و ابراز وجود با امکانات مادی بر زندگی کودکان سایه انداخته، کودکان، بیش از پیش، نیازمند یادگیری فرهنگ صرفه‌جویی هستند. فرهنگ صرفه‌جویی شامل دو نوع است: 1. رفتار مصرف‌گرایانه: مانند خرید تعداد مشخصی برای مثال، دو بسته بیسکویت در یک روز؛ 2. رفتار صرفه‌جویانه: مانند نگه‌داشتن نیمی از مال خود برای مثال، یک بسته بیسکویت برای روز بعد.

یادگیری جانشینی

کودکان با مشاهدۀ الگوهای مصرفی درست یا نادرست خانواده، الگوبرداری کرده و همین الگو را در زندگی خود به‌کار می‌گیرند.

پس‌انداز

در گذشته، هر کودکی دارای یک قلک بود تا پول‌های خود را پس‌انداز کند. امروزه، کارت‌های بانکی جایگزین قلک‌ها شده‌اند. بسیاری از کارشناسان، پیام و مفهوم این کارت‌ها را تنها خرج کردن می‌دانند در حالی‌که قلک‌ها، هرچند کوچک بودند اما حاوی پیام پس‌انداز بوده و کودکان را به آینده‌نگری و پس‌انداز مالی تشویق می‌کردند.

قرض کردن

کودکان می‌توانند پولی را برای رفع نیاز خود قرض کرده و در موعدی مشخص آن را برگردانند. هرچند، کارشناسان بر این باورند که عمل قرض‌گرفتن نباید برای کودکان تبدیل به عادت شده و آنها باید در کسب درآمد و پس‌انداز، مهارت لازم را کسب کنند تا مجبور به قرض‌گرفتن نشوند.

بخشیدن

کودکان باید یاد بگیرند که بخشی از داشته‌های خود را با دیگران، به‌خصوص افراد نیازمند، سهیم شوند. بخشش به‌عنوان صفتی پسندیده و انسانی است که نقشی قابل توجه در رشد معنوی کودکان دارد. کودکان باید یاد بگیرند که با بخشش درست و به‌جا، نه‌تنها چیزی را از دست نمی‌دهند بلکه با برخوداری از ثواب الهی و کسب فضیلت انسانی، بالاترین ارزش‌ها را به‌دست می‌آورند. کودکان، همچنین باید نسبت به بخشش‌های بدون حساب و کتاب و آثار آن، آگاه شوند.

آموزش الگوی مصرف به کودکان در فرهنگ ایرانیان

کودکان به سهم خود، از عوامل پیشرفت در جوامع هستند؛ پیشرفتی، پایدار است که نیازهای نسل فعلی را برآورده می‌کند بدون آن‌که توانایی نسل‌های آینده در برآورده‌سازی نیازهای آنها به خطر افتد. به‌همین دلیل است که امروزه، در ایران، والدین و مربیان باید به‌منظور کاهش اسراف و مدیریت منابع طبیعی ایران برای آیندگان، به کودکان گوشزد کنند که هرچند، کشور ایران دارای ثروت بسیار، منابع نفت و آب بوده، اما با مشکلات جدی در این زمینه‌ها نیز روبه‌رو شده است. ایرانیان در طول تاریخ برای به‌دست آوردن آب، سختی بسیاری را متحمل می‌شدند، به‌همین دلیل، قدر آب را می‌دانستند و احترام به آب و سایر منابع انرژی در فرهنگ ایرانیان ریشه‌دار است. در کودکان نیز باید از ابتدا، فرهنگ مصرفی عادلانه و صحیح شکل بگیرد تا جلوی اسراف گرفته شود. والدین ایرانی با بیان و آموزش نکاتی ساده به کودکان خود می‌توانند قدمی بزرگ در اصلاح الگوی مصرف کودکان، اصلاح الگوی مصرف خانواده و در نهایت اصلاح الگوی مصرف جامعه بردارند. از جملۀ این اقدامات کوچک می‌توان به قطع کردن کلید برق هنگام ترک اتاق، بستن شیر آب هنگام مسواک زدن، نحوۀ صحیح شستن دست‌ها، برنامه‌ریزی و مدیریت زمان، صرفه‌جویی و مراقبت از لوازم‌التحریر و سایر اشیاء مورد نیاز، شیوۀ صحیح مطالعه و یادگیری و تغذیۀ سالم اشاره کرد.

از سوی دیگر، ایرانیان همواره با تلاش به کسب روزی حلال پرداخته و این موضوع از دیرباز در ضرب‌المثل‌ها و ادبیات عامۀ مردم ایران حضور داشته است؛ برای مثال، ضرب‌المثل «یک سال بخور نون و تره، یک عمر بخور نون و کره» یا ضرب‌المثل معروف «نابرده رنج گنج میسر نمی‌شود». این مفاهیم همواره بر کار کردن، تلاش، قناعت و پس‌انداز، دوراندیشی و مدیریت سرمایه و دارایی تأکید داشته‌اند. کارشناسان معتقدند که امروزه نیز کودکان و نوجوانان به یادآوری این مفاهیم نیازمند هستند. خانواده اولین پایگاه آموزش این مفاهیم به کودکان است.

آموزش مصرف کالاهای داخلی به کودکان

کودکان با همراه ساختن خانواده‌های خود، می‌توانند الگوی مصرف کالاهای داخلی را در ایران، نهادینه کنند. آموزش و پرورش و سایر ارگان‌های مربوطه می‌توانند با تعلیم و تربیت کودکان و ایجاد باور فکری و قلبی در آنها، به حمایت از کالاهای ایرانی و ریشه‌دار شدن این الگوی مصرف در میان کودکان، اقدام کنند.

آموزش پس‌انداز به کودکان

پس انداز کردن از مهارت‌های مهم مالی است که در آیندۀ کودکان، تأثیر بسیاری می‌گذارد. کارشناسان، مراحلی را برای آموزش این مفهوم به کودکان ارائه کرده‌اند:

1. آموزش ارزش و مقدار پول: کودکان در سنین 5 تا 6 سالگی، درک عمیقی از اعداد و ارزش پول پیدا می‌کنند. بازی‌های نمایشی مانند بازی خریدار و فروشنده، یکی از رایج‌ترین و آسان‌ترین روش‌های آموزش ارزش پول به کودکان است. همچنین، امروزه، در برخی از بازی‌های آنلاین، کودکان باید به جمع کردن سکه‌ها در طول بازی اقدام کرده و با نگه‌داشتن و خرج نکردن آنها (مفهوم پس‌انداز)، به قابلیت‌های ویژۀ بازی دست پیدا کنند.
2. آموزش تفاوت بین نیاز و خواستۀ آنی: کارشناسان معتقدند که کودکان پیش از دریافت پول تو جیبی باید با تفاوت بین نیاز و خواستۀ آنی آشنا شوند. والدین باید با تفکیک این دو مفهوم، به کودکان آموزش دهند که با انباشت بیش از حد در سبد خواسته‌ها، ممکن است پس‌انداز لازم برای نیازها را از دست بدهند.
3. پول تو جیبی، فرصتی برای یادگیری پس‌انداز: پول تو جیبی برای بسیاری از کودکان، تنها منبع مالی محسوب شده و آنها با دریافت آن و مدیریت هزینه‌های خود می‌توانند با فرهنگ و مفهوم پس‌انداز آشنا شوند. اختصاص پول تو جیبی را می‌توان از سنین شروع مدرسه به کودکان ارائه کرد. شخصیت آنها در این سن، دارای بعد اجتماعی می‌شود. برای تأمین مبلغ پول تو جیبی، باید حد اعتدال را رعایت کرده و در حدی به کودکان پول تو جیبی داد که علاوه بر تأمین نیازهای روزانۀ خود، مانند خرید خوراکی و لوازم تحریر، بتوانند کمی پس انداز نیز انجام دهند.
4. آموزش بودجه‌بندی مالی: پس از دریافت پول تو جیبی، کودکان باید به‌صورت عملی با بودجه‌بندی مالی آشنا شوند. در این راستا، والدین می‌توانند سه شیشه را جلوی کودک با سه نام بر روی آنها تحت عناوین «شیشه مخصوص مخارج»، «شیشه مخصوص پس‌انداز» و «شیشه مخصوص صدقه یا بخشیدن» قرار دهند. گاهی نیز می‌توان از قلک برای آموزش مفهوم پس‌انداز استفاده کرد زیرا کودک در این صورت جز با اجازۀ والدین به فکر شکستن و برداشت پول نخواهد افتاد. این تکنیک، علاوه بر مفهوم پس‌انداز در آموزش صبر به کودکان نیز مؤثر است.
5. هیجان بخشیدن به پس‌انداز کردن با ایجاد یک هدف یا آرزو: زمانی‌که والدین خرید یک اسباب‌بازی یا خواستۀ کودک را در گرو جمع‌آوری پول توسط خود کودک قرار می‌دهند، انگیزۀ بسیاری در آنها برای پس‌انداز پول ایجاد می‌شود.

آموزش قناعت به کودکان

قناعت، در لغت به‌معنای بسندگی و رضایت‌مندی است. این واژه، در اصطلاح امروزی، به‌معنای راضی بودن از داشتۀ خود و بی‌نیازی نسبت به آن چیزی است که در اختیار آدمی قرار ندارد. قناعت، مرز بین خساست و اسراف بوده و با توجه به اوضاع اقتصادی خانواده و شرایط اقتصادی جامعه، متغیر است. این مفهوم، از جمله مفاهیم مهم اقتصادی به‌شمار می‌رود که باید از دوران کودکی، به‌منظور آموزش الگوی صحیح مصرف به کودکان، آموخته شود. کودکان، در محیط خانواده و زمانی‌که والدین برای هر چیزی حدی تعیین می‌کنند، با مفهوم قناعت آشنا می‌شوند؛ برای مثال، در زمان غذا خوردن، در صورتی‌که کودک مقدار بیشتری را طلب کند، باید به او آموزش داد که در صورت باقی ماندن غذای او، اسراف رخ می‌دهد. همچنین، در صورتی‌که کودک مشغول نقاشی کردن است، والدین باید به او آموزش دهند که از تمام صفحۀ کاغذ استفاده کرده و برگه‌های خالی را دور نیندازد. با همین روش‌های ساده، کودکان، مدیریت مالی را یاد گرفته و در بزرگسالی نیز با مشکلات معیشتی کمتری مواجه خواهند شد.

 

منابع

• «آموزش پس‌انداز به کودکان با شیوه‌های نوین، چگونه پس‌انداز کردن را به کودک یاد دهیم؟»، وب‌سایت کیدزی، تاریخ بازدید: 26 تیر 1402ش.
• «آموزش مدیریت مالی کودکان و نوجوانان»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 26 تیر 1402ش.
• «اصلاح الگوی مصرف را از خانه آغاز کنیم»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 27 تیر 1402ش.
• «الگوی مصرف از کودکی آموزش داده شود/ 152 میلیون کودک در جهان کارگر هستند»، خبرگزاری شبستان، تاریخ بارگذاری: 14 مهر 1397ش.
• «چطور به کودکان پس انداز کردن یاد بدیم؟»، خبرگزاری اقتصادآنلاین، تاریخ بارگذاری: 22 شهریور 1401ش.
• «چگونه فرزند خود را اقتصادی تربیت کنیم؟/ به روزی حلال و الگوی صحیح مصرف توجه کنید»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ بارگذاری: 17 شهریور 1400ش.
• «دستانی کوچک، برای حمایتی بزرگ»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 26 فروردین 1397ش.
• سعیدیان، ایما، «تبلیغات تلویزیونی و رفتار کودک»، فصلنامۀ پژوهش و سنجش، سال 9، شمارۀ 29، 1381ش.
• عبدالوند، محمدعلی و دیگران، «بررسی رفتار کودک در جایگاه یک مصرف‌کننده»، مدیریت بازرگانی، دورۀ 4، شمارۀ 3، 1391ش.
• «مهمترین راهکارهای تربیتی دادن پول تو جیبی/ بچه‌ها از چه سنی پول تو جیبی داشته باشند»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: 2 خرداد 1400ش.