جشن خرمن
جشن خرمن؛ آیین شکرگزاری پس از برداشت محصول.
خرمن محصول گندم، جو، برنج یا سایر غلات است که روی هم انباشته شوند.[۱] واژة جشن برگرفته از واژة اوستایی یَسنَ به‌معنی ستایش و پرستش است.[۲] در گذشته، دروگران پیش از خرمن‌کردن محصولات، به هر رهگذر در کنار زمین کشاورزی، خوشه‌ای گندم هدیه می‌دادند. رهگذران نیز برای برکت زمین کشاورزی دعا می‌کردند. در فرهنگ ایرانی، هر جنبنده‌ای حقی در محصول کشاورزی دارد و با اثرپذیری از همین انگاره شناختی، کشاورز به فقرا به اندازة یک کلاه نمدی گندم می‌داد و جشن خرمن با این شادی معنوی آغاز می‌شد.[۳]
پیشینه
برخی نقش‌ونگارهای موجود در ظروف سفالینة مربوط به دوران پیش از تاریخ در موزة ملّی ایران، جلوه‌هایی از جشن خرمن را به نمایش گذاشته‌اند.[۴] در اوستا اشاره شده است که یکی از جشن‌های گهنبار «پَتیَ شَهیم / پتیه شهیم» به‌معنی گردآوری غله بود که بعد از به‌دست آوردن خرمن اجرا می‌شد. این جشن به مدت ۵ روز از ۲۱ تا ۲۵ شهریور برگزار می‌شد.[۵] جشن شهریورگان بهترین جشن کشاورزان بوده است.[۶] برخی منابع زمان برگزاری جشن پتیه شهیم را روز ۳۰ شهریور می‌دانند.[۷] هخامنشیان در مهرماه جشن مهرگان را به مناسبت برداشت محصول در تخت جمشید برگزار می‌کردند.[۸] جشن محصول و خرمن، جزیی از ۶ گاهنبار کهن است که آن را جمشید بنیان کرده است. مردم به‌جای آوردن این ۶ گاهنبار را ثوابی بزرگ و ترک آن‌ها را گناه می‌دانستند.[۹] جشن مهرگان اختصاص به ایزدمهر فراخ‌چراگاه‌ها داشته و در مهرماه برگزار می‌شد.[۱۰] این جشن با فصل درو و خرمن همزمان شده و دهقانان این روز را عزیز دانسته و جشن برگزار می‌کردند.[۱۱]
جشن خرمن در نقاط مختلف کشور
در گاه‌شماری طبری (دیلمی) در ۱۵ مرداد، سال گیلانی تحویل شده و «نوروزما» به‌معنی ماه نخست دیلمی آغاز می‌شود. در این شب، آتش بلندی می‌افروزند که به آن نوروزبل می‌گویند. در نوروزما گندم و سایر غلات، خرمن می‌شوند.[۱۲] در گیلان، جشن خرمن با مراسم نوروزبل اجرا می‌شود.[۱۳] مردم فومن (استان گیلان) با نوای سرنا شکرگزاری جشن خرمن را آغاز می‌کنند.[۱۴] کشاورزان منطقة املش، سیاه‌کل و رحیم‌آباد (استان گیلان) در روز جمعه، جشن خرمن را با عنوان جشن علم‌واچینی برگزار می‌کنند.[۱۵] در برخی روستاهای گیلان، جشن خرمن با جشن مهرگان به مدت ۴ تا ۱۰ روز برگزار می‌شد. مردم در این جشن، کلبه‌های ساخته شده از پوشال و چوب را آتش زده و به شادی می‌پرداختند. مردان نیز با دادن هدیه به زنان از زحمات آن‌ها تشکر می‌کردند.[۱۶] کشتی گیله‌مردی نیز از برنامه‌های این جشن بود.[۱۷] در آستارا مراسم علم‌واچینی و علم‌بندی برای اجرای مراسم‌های مذهبی ماه محرم و صفر برگزار می‌شد. اما مردم دو رسم علم‌واچینی و جشن خرمن را در هم آمیخته و علم را تا وقت درو نگه می‌داشتند تا با برداشت محصول مراسم علم‌واچینی برگزار کنند.[۱۸] اهالی هر آبادی این منطقه برای برگزاری جشن خرمن به اهالی روستاهای مجاور خبر می‌دهند تا در این جشن شرکت کنند. اهالی هر روستا مهمان خانواده‌های روستای دیگر برای جشن خرمن می‌شوند و برای خانواده خود غذا می‌برند. همه بهترین لباس‌های خود را بر تن کرده و آوازخوان در مکان جشن حضور می‌یابند. در ساعت ۲ بعد از ظهر، مراسم مذهبی آغاز می‌شود. علم از زیارتگاه امام‌زاده بیرون آورده شده و همراه با نوحة یکی از حاضران چند بار دور زیارتگاه گردانده می‌شود. پس از آن برنامه‌های کشتی‌گیری و اسب‌دوانی آغاز می‌شود.[۱۹] در برخی نواحی مازندران پس از برداشت محصول و انتقال آن‌ها به سر خرمن، نوای مخصوصی با نام «سماحال یا رِوونی» نواخته می‌شود که کشاورزان با آن نوا جشن می‌گیرند.[۲۰] در منطقة آلاشت مازندران خانواده‌ها برای خرمن‌کردن و خرمن‌کوبی به یکدیگر یاری رسانده و این گرد هم جمع شدن تبدیل به مراسم جشن خرمن می‌شود. خانم‌ها در این جشن برای همه آش می‌پزند.[۲۱] در برخی مناطق مردها در جشن خرمن، نوعی حرکات نمایشی دربارة کار کاشت، داشت و برداشت انجام می‌دهند. آن‌ها بر این باورند که این حرکت‌ها موجب برکت زمین می‌شود. در این جشن نوازندگان سرنا و نقاره می‌زنند.[۲۲] برنامة شکرگزاری خرمن با پیمانه کردن محصول ادامه می‌یابد. پیمانه‌ی اول با نام خدا پر می‌شود، پیمانه‌ی دوم برکت داده‌ی خدا است، پیمانه‌ی سوم به نام پیامبر اسلام، پیمانه‌ی چهارم با صلوات بر محمد و آل محمد همراه است، پیمانه‌ی پنجم با نام پنج تن آل عبا، شش و هفت و هشت و نه و ده، برکت داده‌ی خدا و پس از پیمانه کردن، مراسم به پایان می‌رسد.[۲۳] مردمان ایل بختیاری جشن خرمن همگانی نمی‌گیرند. آن‌ها محصولات خود را شادمانه درو کرده و با خواندن آوازهای محلی آن‌ها را خرمن می‌کنند. سپس خرمن را به دشتبان سپرده و همراه ایل کوچ می‌کنند. پس از بازگشت، خرمن را شکسته و با سم چهارپایان خوشه‌ها را کوبیده و دانه را از کاه جدا می‌کنند. انجام تمام مراحل با جشن و شادمانی همراه است.[۲۴] در کردستان جشن خرمن مقارن با جشن مهرگان است و در جوار قدمگاهی در دهکدة جاماز در دامنة کوه دالاهو برگزار می‌شود. در این محل انواع پرچم‌های سبز، سیاه و سفید برافراشته می‌شود. زنان غذا و نان ساروجی پخته و مردان با نوای ساز و دهل پای‌کوبی می‌کنند.[۲۵] در گذشته در برخی روستاهای کاشمر (خراسان رضوی) در جشن خرمن دو نفر با خنجرهای چوبی، نمایش رزمی و حماسی اجرا می‌کردند. سپس ۶ نفر با لباس محلی با حرکاتی نمادین آبیاری‌کردن، بذرپاشیدن و سایر مراحل کاشت محصولات را نمایش می‌دادند.[۲۶] در استان فارس در جشن خرمن‌کوبی سمنو و آش رشته پخت می‌شود.[۲۷]
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه خرمن.
- ↑ بیات، «مراسم مذهبی و اعیاد ایرانی»، ۱۳۸۴ش، ص۶۱۵.
- ↑ Massé, Croyances et coutumes persanes, 1938, I, P169.
- ↑ میرشکرایی، مهر و داغ بر خرمن و دام، ۱۳۷۸ش، ص۲۴.
- ↑ اوستا، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۹۵۵؛ اورنگ، جشن‌های ایران باستان، ۱۳۳۵ش، ص۱۲۰و۱۸۱؛ بزرگ‌زاد، جشن‌ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام، ۱۳۵۰ش، ص۳۵.
- ↑ اورنگ، جشن‌های ایران باستان، ۱۳۳۵ش، ص۱۲۰.
- ↑ فره‌وشی، جهان فروری، ۱۳۶۴ش، ص۳۷.
- ↑ فره‌وشی، جهان فروری، ۱۳۶۴ش، ص۸۱-۸۲.
- ↑ اورنگ، جشن‌های ایران باستان، ۱۳۳۵ش، ص۱۸۲.
- ↑ اوستا، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۳۵۳-۳۸۸.
- ↑ گردیزی، زین الاخبار، ۱۳۶۳ش، ص۵۲۰؛ پرتو، «مهرگان»، ۱۳۸۵ش، ص۱۸۸-۱۸۹.
- ↑ پوراحمد، «نوروزبل»، ۱۳۸۸ش، ص۱۲.
- ↑ پورهادی، گاه‌شماری گیلانی، ۱۳۸۸ش، ص۶۲.
- ↑ کاظمی، موسیقی قوم تالش، ۱۳۸۹ش، ص۸۲.
- ↑ دلکش، املش پردیس ایران، ۱۳۸۹ش، ص۱۷۱.
- ↑ میرابوالقاسمی، سرزمین و مردم گیل و دیلم، ۱۳۵۰ش، ص۱۴۶.
- ↑ برونی، «آداب و آیین مراسم کشتی گیله‌مردی در فرهنگ گیلان»، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۰.
- ↑ ستوده، از آستارا تا استارباد، ۱۳۴۹ش، ص۱۰-۱۱.
- ↑ پاینده لنگرودی، آیین‌ها و باورداشتهای گیل و دیلم، ۱۳۵۵ش، ص۲۱۲-۲۱۶؛ میرشکرایی، «مردم‌شناسی و فرهنگ عامه»، ۱۳۷۴ش، ص۴۶۳-۴۶۵؛ موسوی، نمایش‌ها و بازی‌های سنتی گیلان، ۱۳۸۶ش، ص۴۲-۴۷؛ بشرا، جشن‌ها و آیین‌های مردم گیلان، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۲-۲۹.
- ↑ پهلوان، موسیقی مازندران، ۱۳۸۸ش، ص۴۶۳.
- ↑ پهلوان، فرهنگ عامۀ الاشت، ۱۳۸۵ش، ص۱۹۴.
- ↑ پهلوان، موسیقی مازندران، ۱۳۸۸ش، ص۴۷۴-۴۷۹.
- ↑ درویشی، «جشن خرمن؛ جشنی به شکرانه خیر و برکت و نمادی از هم‌دلی»، سایت تماس.
- ↑ خسروی، تاریخ و فرهنگ بختیاری، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۵۱۹.
- ↑ عناصری، تجلی دوازده ماه در آیینۀ اساطیر و فرهنگ عامۀ ایران، ۱۳۷۴ش، ص۹۴-۹۵.
- ↑ کریمی فروتنه، «موسیقی آیینی در فروتقۀ کاشمر»، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۶.
- ↑ جعفری، لپوئی ستارۀ درخشان فارس، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۵۵.
منابع
- اورنگ، مراد، جشن‌های ایران باستان، تهران، راستی، ۱۳۳۵ش.
- اوستا، به‌ترجمۀ جلیل دوست‌خواه، تهران، مروارید، ۱۳۷۰ش.
- برونی، امیرهوشنگ، «آداب و آیین مراسم کشتی گیله‌مردی در فرهنگ گیلان»، فرهنگ مردم ایران، تـهران، شماره ۲۲-۲۳، ۱۳۸۹ش.
- بزرگ‌زاد، حبیب‌الله، جشن‌ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام، اصفهان، چاپخانه داد، چ۱، ۱۳۵۰ش.
- بشرا، محمد و طاهری، طاهر، جشن‌ها و آیین‌های مردم گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۸۷ش.
- بیات، محمد، «مراسم مذهبی و اعیاد ایرانی»، مناسبات دین و فرهنگ در جامعۀ ایران، به تحقیق محمدجواد صاحبی، تهران، طبع و نشر، چ۱، ۱۳۸۴ش.
- پایندۀ لنگرودی، محمود، آیین‌ها و باورداشتهای گیل و دیلم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۵ش.
- پرتو، افشین، «مهرگان»، ره‌آورد گیل، رشت، س۴، شماره ۷، ۱۳۸۵ش.
- پهلوان، کیوان، فرهنگ عامۀ الاشت، تهران، آرون، ۱۳۸۵ش.
- پهلوان، کیوان، موسیقی مازندران، تهران، آرون، چ۱، ۱۳۸۸ش.
- پوراحمد جکتاجی، محمدتقی، «نوروزبل»، گیله‌وا، رشت، ۱۳۸۸ش.
- پورهادی، مسعود، گاه‌شماری گیلانی، رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۸۸ش.
- جعفری، بهادر و جعفری، راضیه، لپوئی ستارۀ درخشان فارس، شیراز، ایلاف، ۱۳۹۱ش.
- خسروی، عبدالعلی، تاریخ و فرهنگ بختیاری، اصفهان، فرهنگ‌سرا، ۱۳۷۲ش.
- درویشی، الناز، «جشن خرمن؛ جشنی به شکرانه خیر و برکت و نمادی از هم‌دلی»، سایت تماس، تاریخ درج مطلب: ۸ مرداد ۱۴۰۰ش.
- دلکش، ایرج، املش پردیس ایران، رشت، بلور، ۱۳۸۹ش.
- ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹ش.
- عناصری، جابر، تجلی دوازده ماه در آیینۀ اساطیر و فرهنگ عامۀ ایران، مرند، قمری، ۱۳۷۴ش.
- فره‌وشی، بهرام، جهان فروری، تهران، دانشگاه تهران، چ۲، ۱۳۶۴ش.
- کاظمی، بهمن، موسیقی قوم تالش، تهران، فرهنگستان هنر، ۱۳۸۹ش.
- کریمی فروتقه، محمد، «موسیقی آیینی در فروتقۀ کاشمر»، نجوای فرهنگ، تهران، س۴، شماره ۱۱، ۱۳۸۸ش.
- گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار، بهتحقیق عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
- موسوی، هاشم و دیگران، نمایش‌ها و بازی‌های سنتی گیلان، بهتحقیق محمود طالقانی، رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۸۶ش.
- میرابوالقاسمی، محمدتقی، سرزمین و مردم گیل و دیلم، رشت، کتاب‌فروشی طاعتی، ۱۳۵۰ش.
- میرشکرایی، محمد، «مردم‌شناسی و فرهنگ عامه»، کتاب گیلان، بهتحقیق ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش.
- میرشکرایی، محمد، مهر و داغ بر خرمن و دام، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۸ش.
- Massé, H., Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938.