درختکاری

درختکاری؛ کاشت، اداره و بررسی درختان و درختچه‌ها.

درختکاری، فعالیتی اثربخش در حفاظت از محیط زیست و تضمین زندگی آیندگان است. این اقدام با ارتقای فرهنگ عمومی دربارۀ جایگاه طبیعت می‌تواند راهگشای حفظ منابع طبیعی تحت عنوان «سرمایۀ ملی» باشد. فرهنگ درختکاری همواره مورد توجه جوامع و ادیان مختلف بوده و دین اسلام نیز به‌صورت ویژه در آیات و روایات متعددی به آن سفارش کرده است. درختکاری علاوه بر منافع اقتصادی و اجتماعی، دارای منافع دیگری همچون فرح‌بخشی به روح و جان آدمی نیز هست.

مفهوم‌شناسی

درختکاری، در لغت به‌معنای کاشتن درخت و در اصطلاح به‌معنای کاشت، اداره و بررسی درختان و درختچه‌ها است. از نظر علمی، در رشتۀ درختکاری، چگونگی رشد گیاهان مطالعه شده و به شیوه‌های فرهنگی و محیط زیست آنها پاسخ داده می‌شود. این رشته شامل تکنیک‌های فرهنگی مانند انتخاب، کاشت، تربیت، کود دادن، کنترل آفات بیماری‌زا، هرس، شکل دادن و کندن درختان است.

درختکاری در ایران

سنگ‌نبشته‌ها و آثار باستانی دوره‌های مختلف تاریخی نشان می‌دهد که ایرانیان از دیرباز، با کاشت انواع درختان آشنا بوده‌اند. از آن جمله، درخت سرو به‌دلیل همیشه سبز بودن به‌نام «درخت زندگی» شناخته می‌شده و نزد ایرانیان مقدس بوده است؛ مانند سرو 4000 ساله در نزدیکی ابرقو، در استان یزد که آن را سرو زرتشت می‌خوانند. علاوه بر نگاره‌ها و حجاری‌ها، در پارچه‌بافی‌های کهن نیز سرو خمیده، نماد گیاه یا درخت بوده که بعدها به‌نام «ترمه» معروف شده است. در سایر هنرهای ایرانی، همچون مینیاتور نیز درختان از جایگاهی ویژه برخودار بوده‌اند.

در اوستا، بارها به درختکاری و سبز نگه داشتن زمین، سفارش شده است. این کتاب، درختکاری و آباد کردن زمین را از جمله راه‌های پرستش خداوند دانسته و درختکاری را موجب خوشی و خرمی مردم معرفی کرده است. زرتشت در بلخ به‌دست خود، درخت سروی را کاشت و آیین درختکاری را به مردم آموخت. ایرانیان باستان، همچنین، همزمان با تولد فرزندان خود، یک نهال را کاشته و درخت را به‌نام فرزندان خود نام‌گذاری می‌کردند. این باور و اندیشه هنوز هم در میان پیروان دین زرتشت در ایران وجود دارد. در برخی بخش‌های اوستا نیز زردشتیان به کاشت درختان میوه تشویق شده‌اند و خوش‌ترین جای زمین، نقطه‌ای دانسته شده که در آن درخت میوه کاشته می‌شود. امروزه نیز ایرانیان همچنان به درختکاری توجه ویژه دارند؛ براساس نتایج تحقیقات مؤسسۀ منابع جهانی، 36 کشور از سال 2000 تا 2020م، بیشتر از برداشت درخت، درخت کاشته‌اند که ایران یکی از این کشورها است. بخش عمده‌ای از 12.5 میلیارد هکتار اراضی جنگلی در ایران، قدمتی بیش از 2 میلیون سال دارند و سازگاری، تنوع زیستی و ذخیرۀ ژنتیک آنها، زمان زیادی برده است. دو ویژگی «خودتنظیمی» و «پایداری» به اکوسیستم‌ها کمک می‌کند تا ناهنجاری‌های پیش‌آمده را ترمیم کنند و هرچه تنوع ژنتیک بالاتر باشد، توانایی سازگاری و پایداری در آنها بیشتر خواهد شد. این در حالی است که جنگل‌های مصنوعی، این ویژگی‌ها را نداشته و وقت و انرژی بسیاری برای حفظ و نگهداری آنها صرف می‌شود تا اکوسیستم جنگل‌های موجود، احیا شود. از دیگر انواع جنگل‌کاری‌های نوین در ایران، جنگل‌کاری به‌منظور زراعت چوب و ایجاد فضای سبز یا کمربند سبز برای حفاظت از خاک، است؛ این نوع از جنگل‌کاری، بیشتر منافع اقتصادی داشته و کمتر با هدف حفظ اکوسیستم ایجاد می‌شود.

درختکاری در آموزه‌های اسلام

در دین اسلام، درخت از جایگاهی ویژه برخودار بوده و در آیات و روایات متعددی به آن اشاره شده است؛ برای مثال، در قرآن، درختان نماد قدرت خدا، نماد آبادانی، شاخص سرسبزی، مظهر زندگی، باعث تلطیف هوا، موجب آسایش و رفاه انسان و صفا و پاکی طبیعت معرفی شده است. بر همین اساس، هرگونه آسیب رساندن به درختان و قطع کردن آنها، مورد نکوهش بوده و آدمیان، به‌شدت از این کار منع شده‌اند.

در روایات پرشماری نیز درختان و میوه‌های آنها، به‌خصوص سیب، انار و انجیر از جمله درختان بهشتی معرفی شده‌اند. روایتی از پیامبر، شکستن شاخۀ درختان را همچون شکستن بال فرشتگان دانسته است. در حدیثی دیگر از پیامبر اسلام آمده است که مسلمانی نیست که بذری بیفشاند یا نهالی بنشاند و از حاصل آن بذر و نهال، پرنده‌ای، انسان یا چرنده‌ای بخورد، مگر آن‌که برای او صدقه محسوب شود. بسیاری از امامان در دوران خود، باغ‌های متعددی از درختان میوه و سایر انواع گیاهان را به‌دست خود کاشته و بیشتر آنها را وقف کرده‌اند. ائمه در منازل مسکونی خود نیز فضای سبز را در نظر گرفته و به کاشت درختان مختلفی در آن اقدام می‌کردند. امام علی بخش زیادی از عمر خود را وقف امور عمرانی از جمله حفر چاه، قنات و آبیاری نخل و غرس نهال‌های خرما می‌کرد. امام صادق نیز علاوه بر تمامی مشغله‌های علمی و فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی، به کشاورزی و درختکاری اهتمام می‌ورزید. در روایتی از امام صادق، چند خصلت معرفی شده که پس از مرگ مؤمن نیز به او سود خواهد رساند؛ مانند فرزند صالحی که برای او طلب آمرزش کند، قرآنی که خوانده شده، چاه آبی که حفر شده و درختی که کاشته شده است.

فواید

درختان، نبض زمین و ریه‌های تنفسی آن شمرده می‌شوند؛ آنها با جذب گازهایی مانند دی اکسید کربن و در مقابل با تولید اکسیژن، یکی از نیازهای حیاتی بشر را برآورده کرده و منجر به دوام حیات انسان و چرخۀ طبیعت می‌شوند. از فواید اصلی درختکاری و ایجاد فضای سبز در جوامع می‌توان به زیباسازی مناطق و ایجاد سایه در کنار سایر منافع مهم همچون فواید اجتماعی، استفادۀ همگانی، زیست‌محیطی و اقتصادی آنها اشاره کرد:

1. منافع زیست‌محیطی: علاوه بر نمای زیبا، درختان در پاکیزگی هوا، حفظ منابع آبی و حفظ پناهگاه حیات‌وحش تأثیری بسزا دارند. در فصول گرم سال، اشعۀ آفتاب، به‌وسیلۀ برگ‌های دختران تابستانی جذب شده و در فصول سرد سال نیز این حرارت‌ها، به‌صورت فیلترشده به طبیعت برمی‌گردند. شاخ‌وبرگ درختان گاهی در جایگاه بادشکن ایفای نقش می‌کنند؛ علاوه بر آن، درختان، در برابر بارندگی‌های شدید نیز مقاومت کرده و از وقوع سیل جلوگیری می‌کنند. همچنین، کاشت درختان، در سطوح شهری، منجر به تعادل دمای بیشتر می‌شود. برخی درختان از جمله درختچه‌ها و شمشادها، به‌عنوان فیلترکنندۀ هوا به‌شمار رفته و هوای تصفیه شده و سالم‌تری را در اختیار انسان‌ها قرار می‌دهند. با وجود درختان متعدد، طبیعت زنده دوباره جریان یافته و پرندگان، به‌منظور سکونت و لانه‌سازی، به آنها پناه می‌آورند. جلوگیری از فرسایش خاک و نیز ایجاد و تداوم منابع تغذیه برای حیوانات، جلوگیری از رانش زمین، جلوگیری از وقوع بهمن، کاهش آلودگی صدا و کنترل اقلیم شهری از دیگر فواید زیست‌محیطی درختکاری هستند.
2. منافع اقتصادی: بهره‌برداری اقتصادی از درختان به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم صورت می‌گیرد. در بهره‌بری مستقیم می‌توان به نقش درختان در کاهش مصرف سوخت انرژی، مانند استفاده از خنکی هوا و تمیزی آن، بهره بردن از سایۀ درختان در منازل و اطراف آن، بادشکن بودن درختان و در نتیجه استفادۀ کمتر از ابزارآلاتی همچون کولر اشاره کرد. در بهره‌وری غیرمستقیم نیز می‌توان به کاهش ساختمان‌سازی و در ادامۀ آن، تراکم جمعیت کمتر و تقاضای کمتر برای مصرف انرژی‌هایی همچون آب و برق اشاره کرد. همچنین استفاده از درختان در صنایع مختلفی از جمله صنایع چوب‌بری، به تولید بخش مهمی از وسایل مورد نیاز آدمی منجر می‌شود که خود منافع اقتصادی بسیاری را نیز به‌دنبال دارند. استفاده از درختان در صنعت دارو و عطاری‌ها و نیز ایجاد فضاهای سبز به‌منظور تفرجگاه‌های انسانی، از دیگر منافع اقتصادی درخت و درختکاری هستند.

شرایط

متخصصان حوزۀ منابع طبیعی و محیط زیست بر این باورند که درختکاری، در هر جای دنیا باید با توجه به حفظ تنوع زیستی، دسترسی کافی به منابع آبی و استفاده از گونه‌های بومی و متناسب با اکوسیستم، صورت بگیرد. آنها معتقدند که اگر بتوان بدون کاشت درختی، اکوسیستم منطقه‌ای را احیا کرد، در نتیجه، کاشت در آن اکوسیستم اشتباه خواهد بود. پس از امضای کنوانسیون تنوع زیستی در جهان که ایران نیز آن را امضا کرده، مسئلۀ احیای اکوسیستم در اولویت قرار گرفته و دیگر مسئلۀ کاشت درخت مطرح نیست. بنابراین، متخصصان اعلام کرده‌اند که باید راهی را برای احیای جنگل‌های بومی به‌صورت طبیعی پیدا کرد.

مراحل

کارشناسان، 12 مرحلۀ اساسی را برای درختکاری معرفی کرده‌اند:

1. درختی مناسب با اقلیم و شرایط منطقۀ جغرافیایی مورد نظر انتخاب شود؛
2. چاله‌ای به پهنای دوبرابر ریشه‌های درخت حفر شود؛
3. چاله حفر شده را از آب پر کرده و میزان نفوذ آب در خاک بررسی شود؛
4. درخت، به‌ندرت و تنها براساس نیاز آن، هرس شود؛
5. درخت، به‌گونه‌ای داخل چاله قرار گیرد که یقۀ ریشه (حد فاصل بین ریشه و تنه) دیده شده یا کمی بالاتر از سطح طبیعی آن باشد؛
6. تمامی زوائد چسبیده به توپ ریشه جدا شود؛
7. چاله به آرامی با همان خاک قبلی خود پر شود؛
8. در صورت نیاز، درخت یا نهال، با یک چوب راست نگه داشته شود؛
9. حداقل تا محدودۀ سایۀ مستقیم درخت و به عمق 5 تا 8 سانتی‌متر از اطراف آن، با کود ارگانیک پوشیده شود؛
10. طی دو سال نخست کاشت درخت، آن را آبیاری کرده اما باید دقت شود تا در آن زیاده‌روی صورت نگیرد؛
11. محافظت از درخت در برابر حیوانات و انسان‌ها؛
12. عدم استفاده از کود شیمیایی در طول نخستین فصل رشد درخت.

درختکاری نوین

امروزه، متخصصان در سراسر جهان به‌دنبال راهکارهایی هستند تا درختکاری با کمترین مقدار آب، صورت بگیرد. از جملۀ این روش‌ها، «گرواسیس» است که در ایران نیز اجرایی شده است. در این روش، انواع درختان و درختچه‌های مثمر و غیرمثمر، در مناطق بیابانی و کوهستانی، با درصد بقای 90 درصد، به‌عنوان روشی در راستای بیابان‌زدایی و مقابله با خشکسالی استفاده می‌شود. از این روش نوین، نه‌تنها برای بیابان‌زدایی، بلکه برای احیای جنگل‌هایی که دچار آتش‌سوزی شده‌اند و نیز برای ساخت جنگل استفاده می‌شود. برخی این شیوه را در گلخانه‌ها یا کاشت انواع سبزیجات در خانه‌ها و آپارتمان‌ها نیز مورد استفاده قرار می‌دهند. کارشناسانِ ایرانی، با شناسایی درختان مناسب با هر اقلیم در ایران، علاوه بر سازگاری اقلیمی به بررسی تطابق نیاز آبی درخت با میزان بارندگی سالانۀ منطقۀ کاشت نیز پرداخته‌اند. سپس ظرفی به‌نام «واترباکس» به‌مدت یک‌سال، بر روی نهال کاشته شده قرار می‌گیرد. پس از آن، به‌مدت یک‌سال، در حدود 15 لیتر آب داخل واترباکس ریخته شده و حدود 45 لیتر دیگر نیز آب پای نهال ریخته می‌شود. پس از این اتفاق، واترباکس از روی نهال برداشته شده و روی نهال دیگری قرار می‌گیرد. نهال قبلی نیز دیگر نیازی به آبیاری نداشته و نیاز آبی خود را تنها از طریق بارش‌های آسمانی تأمین خواهد کرد. در این روش، درختکاری بر اساس توان محیط زیست صورت گرفته و هیچ فشار یا صدمه‌ای به آن وارد نمی‌شود. براساس برآورد متخصصان این حوزه، با استفاده از روش محیط زیستی گرواسیس، میزان بقای نهال‌ها بیش از 90 درصد بوده و در مقایسه با سیستم آبیاری قطره‌ای، 90 درصد آب کمتری مصرف می‌شود.

درخت‌پروری

امروزه، در سراسر جهان، سیاستمداران، رهبران و حتی کاربران شبکه‌های مجازی و چهره‌ها، همواره از مردم تقاضا می‌کنند تا به کاشت درختان به‌منظور کاهش تغییرات آب‌وهوایی روی آورند. این در حالی است که کارشناسان در حال بررسی ظرفیت کاشت انبوه درختان برای اثرگذاری در کند کردن تغییرات آب‌وهوایی هستند. دی اکسید کربن به‌عنوان یک عامل مهم در افزایش گرمایش زمین، با روش فتوسنتز، جذب درختان و سایر گیاهان شده و به کربوهیدرات تبدیل می‌شود که برای ساخت ساقه، برگ و ریشۀ درختان ضروری است. براساس مطالعات صورت گرفته در آمریکا، اگر هر فرد به‌مدت 20 سال، هر ساله درختی بکارد، تنها می‌تواند چیزی در حدود 3 درصد از دی اکسید کربنی را که تولید کرده، جبران کند. این میزان، برای یک فرد هندی چیزی در حدود 26 درصد است. این بررسی نشان می‌دهد که کاشت درختان، هرچند به‌عنوان یکی از راه‌حل‌های کاهش تغییرات آب‌وهوایی به‌شمار می‌رود اما موارد مهمتری نیز در این زمینه تأثیرگذار هستند. از آن جمله می‌توان به حفاظت از جنگل‌ها اشاره کرد. با این روش، نه‌تنها دی اکسید کربن توسط درختان و خاک جذب می‌شود، بلکه محل زندگی حیوانات نیز بدون گزند باقی‌ می‌ماند. علاوه بر آن، درختان جدید نباید در اماکنی که در گذشته رشد نکرده‌اند، کاشته شوند؛ برای مثال، کاشت درخت در علفزارها و ساواناها (گرم دشت‌ها)، اکوسیستم‌های مهم و ارزشمندی را نابود خواهد کرد. همچنین، کاشت درختان غیربومی در بیشتر مواقع، با رشدی سریع مواجه بوده و در نتیجه منابع آبی منطقه را کاهش می‌دهند. از دیگر روش‌های کاهش تغییرات آب‌وهوایی می‌توان به استفاده از منابع تجدیدپذیر انرژی مانند خورشید و باد، روی آورده و تولید دی اکسید کربن و سایر گازهای گلخانه‌ای را کاهش داد. کاهش میزان رانندگی و پرواز، استفاده از گوشت کمتر در برنامۀ غذایی انسان‌ها در مقایسه با غلات و سبزیجات، کاهش انتشار گازهای فسیلی، استفاده از شیوه‌های حمل‌ونقل پاک مانند دوچرخه‌سواری و نیز استفاده از وسایط حمل‌ونقل عمومی در این زمینه تأثیرگذار است.

روز درختکاری

روز درختکاری، امروزه، در بسیاری از کشورهای دنیا وجود دارد، اما تاریخ آن، با توجه به شرایط آب‌وهوایی مناطق مختلف، متفاوت است؛ زیرا درخت و نهال، باید در موقعی از سال کاشته شوند که قابلیت رشد کردن داشته باشند؛ مانند کشورهای آلمان، مصر، پاکستان و مکزیک که روز درختکاری در آنها به‌ترتیب در روزهای 5 اردیبهشت، 26 بهمن، 27 مرداد و دومین پنجشنبه از ماه جولای است. همچنین، از حدود 150 سال پیش، بیشتر مردم در سراسر جهان، جمعۀ آخر از ماه آوریل را به‌عنوان روز درختکاری جشن گرفته و در آن به کاشت درختان متعدد و متنوعی می‌پردازند. در ایران نیز از روز 15 تا 22 اسفند، تحت عنوان «منابع طبیعی» نام‌گذاری شده که نخستین روز آن یعنی 15ام اسفند را روز درختکاری نامیده‌اند. در این روز که از جمله روزهای پایانی زمستان است، مردم، توسط دولت و سایر نهادهای رسمی، به کاشتن نهال تشویق می‌شوند. رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز هر سال در روز درختکاری، یک یا چند اصله نهال می‌کارد و ایرانیان را به حفظ و توسعه این سنت کهن اسلامی ـ ایرانی، تشویق می‌کند.

منابع

• قرآن کریم.
• «آشنایی با فواید درختکاری در جامعه (بخش دوم)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 6 اسفند 1398ش.
• «آنچه از اهمیت درخت و درختکاری باید بدانید (بخش اول)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 7 اسفند 1398ش.
• «آنچه از اهمیت درخت و درختکاری باید بدانید (بخش دوم)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 7 اسفند 1398ش.
• «ائمه علیهم‌السلام و درختکاری»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 5 آذر 1398ش.
• اورنگ، مراد، «آیین درختکاری در ایران باستان»، ارمغان، دورۀ 34، شمارۀ 2، 1344ش.
• «اهمیت درختکاری»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ بارگذاری: 15 اسفند 1401ش.
• «ایران در جمع برترین‌های درختکاری»، خبرگزاری همشهری، تاریخ بارگذاری: 25 مرداد 1401ش.
• «به فناوری‌های نوین درختکاری نیاز داریم»، خبرگزاری قدس، تاریخ بارگذاری: 15 اسفند 1395ش.
• «تحقیق درمورد درختکاری و روز درخت»، وب‌سایت حرف تازه، تاریخ بازدید: 10 مهر 1402ش.
• «ثواب درختکاری چیست؟»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 17 اسفند 1392ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، قم، مؤسسۀ آل البیت، بی‌تا، ص25.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات پس از کاشت نهال در روز درختکاری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 15 اسفند 1401ش.
• «درخت‌پروری، مهم‌تر از درختکاری»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 2 شهریور 1400ش.
• «درختکاری»، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 10 مهر 1402ش.
• «روز درختکاری»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 15 اسفند 1397ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 10 مهر 1402ش.
• «روز درختکاری»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 15 اسفند 1397ش.
• «سنت درختکاری و سبز کردن سبزه در ایران باستان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 29 فروردین 1390ش.
• متقی، علی بن حسام الدین، کنزل‌الاعمال، لبنان، مؤسسۀ الرساله، 1409ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، لبنان، مؤسسۀ الوفاء، 1403ق.
• مصطفایی، امیررضا، «روش درختکاری: 12 مرحله برای کاشتن درخت در باغ و باغچه‌تان»، وب‌سایت مجلۀ کسب‌وکار بازده، تاریخ بازدید: 15 مهر 1402ش.