رمضان در قوم بلوچ

رمضان در قوم بلوچ؛ آداب و رسوم ماه رمضان در قوم بلوچ.

رمضان در قوم بلوچ، همچون دیگر بخش‌های فرهنگی این قوم، با آیین‌های متنوع تجلیل می‌شود. بلوچ‌ها با آداب‌ورسوم بسیار متفاوت به استقبال ماه رمضان می‌روند و در کنار روزه‌داری و عبادت، به نیازمندان نیز رسیدگی می‌کنند.

جایگاه رمضان در فرهنگ بلوچ

ماه رمضان در فرهنگ مسلمانان، از اهمیت و قداست خاصی برخوردار است. قوم بلوچ نیز این ماه را فرصتی بزرگ برای زدودن گناهان و پاکی روان می‌دانند. تنوع آداب‌ورسوم بلوچ‌ها در ماه رمضان، فضای رمضانی مناطق بلوچ‌نشین را متفاوت از دیگر مناطق می‌کند. این مردم مدت‌ها قبل برای استقبال از ماه رمضان آماده می‌شوند و سنت‌های رمضانی را که از گذشتگان خود به میراث گرفته‌اند، جزء هویت جمعی خویش تلقی می‌کنند. این آداب‌ورسوم میان بلوچ‌های شیعه و سنی یکسان است، اما در شیوۀ اجرا تفاوت‌هایی اندکی دارند. زنان بلوچ در برگزاری آیین‌های رمضانی نقش کلیدی دارند و مدیریت بیشتر امور در این ماه، بر عهدۀ زنان است.

استقبال از رمضان

1. «سر رجب» و «نیمۀ شعبان»؛ مردم بلوچ برای استقبال از ماه رمضان، روز اول ماه رجب را روزه می‌گیرند که در اصطلاح محلی به آن «سر رجب» می‌گویند و در نیمۀ ماه شعبان، غذای محلی و حلوای خرمایی در مسجد محل و میان نیازمندان تقسیم می‌کنند و ثواب آن را به روح اموات هدیه می‌کنند. این مردم چند روز آخر ماه شعبان را نیز روزه می‌گیرند.
2. حل‌ اختلاف؛ بلوچ‌ها به آشتی و حل اختلاف‌ها پیش از ماه رمضان، اهتمام ویژه دارند و معتقدند که بدون آشتی با برادر دینی، روزۀ شخص قبول نمی‌شود. بنابراین ریش‌سفید روستا، اشخاصی را که اختلاف دارند، بدون اطلاع از یک‌دیگر، به خانۀ خود دعوت کرده و آشتی می‌دهد.
3. نظافت منزل و مسجد؛ زنان بلوچ از نیمۀ ماه شعبان خانه‌های خود را غبارروبی می‌کنند. این زنان به‌ویژه مادربزرگ‌ها، غبارروبی مسجد محل را نیز برعهده می‌گیرند و بعد از غبارروبی، مواد خوشبوکننده مانند اوددار و سوچکی در مسجد دود می‌کنند. مردان نیز با نصب چادر و تفکیک مکان زنانه و مردانه، زمینۀ حضور زنان را در مسجد فراهم می‌کنند.
4. تهیه خوراک‌های رمضانی؛ مردم بلوچ برای سفرۀ افطاری و وعدۀ سحری، غذاهای مخصوصی دارند که برخی از آنها قبل از ماه رمضان تهیه می‌شوند.
5. رؤیت هلال؛ در روستاهای بلوچ‌نشین، افرادی مانند شکارچیان که چشم تیزبین دارند و در اصطلاح محلی به آنها «چمروک» می‌گویند، از بالای مناره‌های مساجد ماه را جستجو می‌کنند و در صورت رؤیت، با صدای بلند فریاد می‌زنند «آماه آماه». با این صدا همۀ اهالی روستا از خانه‌ها بیرون می‌آیند و در صورت دیدن ماه همه با هم «آماه آماه» را تکرار می‌کنند. بعد همه دعای «سرس سلامتی جان و شی په خیر په برکت کنات» را می‌خوانند.

آداب و رسوم

1. روزه‌داری؛ روزه‌داری میان قوم بلوچ اهمیت بسیاری دارد و حتی کودکان یا کهن‌سالانی که روزه بر آنها واجب نیست، تلاش می‌کنند روزه داشته باشند.
2. افطاری؛ مردم بلوچ افطاری را به سه قسمت تقسیم می‌کنند: قسمتی برای اعضای خانه، قسمتی برای نمازگزاران در مسجد و قسمتی برای فقرا.
3. پرداخت زکات؛ در قوم بلوچ، پرداخت زکات در ماه رمضان بسیار اهمیت دارد؛ آنها زکات را به نیازمندان و مدارس دینی اختصاص می‌دهند.
4. چنداگری؛ کمک به فقرا و پرداختن به کارهای خیر در ماه رمضان با عنوان «چندا» رونق می‌گیرد. چنداگران قبل و بعد از نماز در ورودی مسجد یا میان صف نمازگزاران به جمع‌آوری «چندا» می‌پردازند. این کمک‌ها برای مساجد، مدارس دینی و فقرا مصرف می‌شود.
5. رمضان‌خوانی؛ مردم بلوچ، رمضان را نام خوش خداوند می‌دانند و با مراسم «رمضونیکه» به استقبال این ماه رفته و آن را مهمان خانه‌های خود می‌کنند. «رمضونیکه» ریشه در سنت مهمان‌نوازی بلوچ‌ها دارد. در این مراسم، گروهی از بزرگان به خانه‌های روستا سر می‌زنند و ترانه‌هایی در وصف ماه رمضان می‌خوانند که معمولا با جملاتی مانند «رمضو الله الله؛ رمضو رمضو الل؛ خوش نوم خدا» آغاز می‌شود. اشعار «رمضونیکه» برای هر خانه متفاوت است و متناسب با شرایط، ابیاتی اضافه می‌شود؛ به‌عنوان نمونه اگر در خانه، فرزند دم‌بخت باشد، اشعاری در وصف دامادی خوانده می‌شود. این گروه یک نفر به نام «جُلی‌کش» دارد که هدایایی از خانه‌ها جمع‌آوری می‌کند و این هدایا به‌طور معمول بین نیازمندان تقسیم می‌شود. هدایا در گذشته کله‌قند، خرما، گندم و جو بود، اما امروزه بیشتر پول و شیرینی است. اگر خانواده‌ای توان هدیه‌دادن را نداشته باشد، کاسۀ آبی که نشان سرزندگی است، به رمضان‌خوان‌ها می‌دهد. این سنت بلوچی در سال 1391ش، در فهرست میراث ناملموس جمهوری اسلامی ایران ثبت شده است.
6. سحری‌خوانی؛ در گذشته، ملا یا بزرگ روستا، از طریق ستاره‌ها یا دیوارهای کاه‌گلی خانه‌ها، زمان سحر را تشخیص داده، با خواندن اشعاری در وصف پیامبر، ائمه و ماه رمضان و یا آیات قرآن از پشت بام یا منار مسجد، مردم را برای سحری بیدار می‌کرد. گاهی تعدادی با طبل داخل کوچه‌ها دور می‌زدند و با کوبیدن بر طبل و خواندن اشعاری مانند «ای جنگلی گرازان- بی روچگ بی نمازان- تو وپتگی هماری!- ترس چه هدا نداری»، مردم را بیدار می‌کردند. هرچه به پایان سحر نزدیک می‌شد، ریتم دهل تند و تندتر می‌شد. در گویش محلی به سحری‌خوانی «صلات» و به سحری‌خوان «صلات‌کش» می‌گویند. این سنت در 1391ش در فهرست میراث ناملموس جمهوری اسلامی ایران ثبت شده است.
7. نماز تراویح؛ اهل‌سنت در ماه رمضان پس از نماز عشاء، نماز تراویح را به جماعت می‌خوانند. در نماز تراویح هر شب یک جزء قرآن خوانده می‌شود.
8. احیای شب قدر؛ بلوچ‌ها از شب 19 ماه رمضان تا شب 29 مراسم شب قدر دارند. در این شب‌ها زنان بلوچ به‌صورت گروهی در خانه‌ها و مردان در مساجد به عبادت می‌پردازند. مهم‌ترین مراسم، ختم قرآن است که با شکوه زیاد برگزار می‌شود. مردان تلاش می‌کنند که فرزندان خود را به مسجد ببرند تا از زبان مولوی در مورد فضیلت روزه‌داری، رمضان و شب‌های قدر چیزی بشنوند. بلوچ‌های شیعه در شب‌های 19، 21 و 23 این ماه در کنار احیای شب قدر، مراسم عزاداری نیز دارند.
9. اعتکاف؛ در دهۀ آخر ماه رمضان و هم‌زمان با شب‌های قدر، عالم دینی به‌نمایندگی از مردم محل، در گوشۀ مسجد، چادری برپا کرده، با تلاوت قرآن، نماز و دعای شبانه‌روزی مراسم اعتکاف برگزار می‌کند و تا شب عید از مسجد خارج نمی‌شود و مردم داوطلبانه خوراک افطار و سحر او را تهیه می‌کنند و در شب آخر، هدیه مالی به معتکف اعطا می‌کنند.
10. آموزش قرآن؛ خانواده‌های بلوچ در ماه رمضان، آموزش قرائت قرآن به فرزندان خویش را با جدیت پیگیری می‌کنند. آموزش قرآن در خانه‌ها توسط والدین یا در مسجد توسط مولوی یا قاری صورت می‌گیرد.

خوراک‌های رمضانی

بلوچ‌ها برای سفرۀ افطاری از شیرینی محلی با نام «چنگال» استفاده می‌کنند که از خرما، خمیر نیم‌پخت، روغن حیوانی و گیاهان معطر درست می‌شود. «پکوره» که از آرد نخود، آرد گندم، مرغ، سیب‌زمینی و گشنیز، تهیه می‌شود، از غذاهای پرطرفدار افطاری بلوچ‌های پاکستان و ایران است. حلوای شکری، حلوای شیرگی، خرمابریز، خرماشیرگی، کتوک و هارگ از دیگر شیرینی‌های ویژۀ افطاری مردم بلوچ است. «تباهک» که از گوشت خشک و برنج درست می‌شود، «بَت‌ماش» که مواد اولیۀ آن برنج، ماش، روغن و ادویه‌های معطر است و نان «تیموش» که بسیار نازک و ترد است در سفرۀ سحری مردم بلوچ بسیار طرف‌دار دارد.

پایان رمضان

در شب‌های پایانی رمضان، سحری‌خوان‌ها اشعاری در خصوص وداع ماه رمضان می‌خوانند و با گریه و زاری افسوس می‌خورند که این ماه رحمت به‌ پایان رسید. زنان بلوچ سه ‌روز مانده به ختم ماه رمضان دوباره به خانه‌تکانی می‌پردازند. در روز آخر ماه رمضان نان‌های روغنی به نام «قلیفی» و شیرینی‌های محلی می‌پزند و میان همسایه‌ها تقسیم می‌کنند. بلوچ‌ها در شب عید فطر، مراسم حنابندان دارند. از روز عید فطر، به‌پاس یک ‌ماه بندگی خدا و روزه‌داری، با آیین‌ها مختلف از جمله هک‌پهلی (حلالیت‌طلبی)، کیسۀ برکت به‌منظور جمع‌آوری نذورات، کفاره و فطریه، قربانی و بازدید از آشنایان تجلیل می‌کنند.

امتیازات رمضان در قوم بلوچ

1. زنده نگهداشتن فرهنگ اسلامی در جامعه و انتقال آن به نسل‌های بعدی؛
2. فرصت مناسب برای دست‌گیری از نیازمندان؛
3. تقویت هم‌دلی و هم‌زیستی در جامعه؛
4. رشد گردش‌گری مذهبی و فرهنگی در مناطق بلوچ‌نشین.

منابع

• «آیین و رسوم قوم بلوچ در ماه رمضان / از صلات‌خوانی تا هک‌پهلی در عید فطر»، پایگاه تحلیلی خبری شهرستان سراوان، تاریخ درج مطلب: 32 فروردین 1401ش.
• «آداب‌ورسوم ماه رمضان در پایتخت وحدت ایران اسلامی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1400ش.
• «آداب ماه رمضان در جنوب سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1400ش.
• ابراهیمی، «آیین‌های ویژه ماه مبارک رمضان»، وب‌سایت وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی، تاریخ درج مطلب: اردیبهشت 1396ش.
• اعتصامیفرد، صفیه، «آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در میان مردم بلوچستان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 16 تیر 1393ش.
• بلوچ‌زهی، محمد، «آداب و رسوم مردم بلوچستان در ماه مبارک رمضان»، وبسایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 23 اردیبهشت 1403ش.
• پرگاری، صالح، و یوسفی‌فر، شهرام، «تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی- مذهبی در مهاجرت بلوچ‌ها از زاهدان به آن سوی مرز در دورۀ پهلوی»، دوفصل‌نامۀ تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال ششم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1395ش.
• «حال و هوای عید فطر در سیستان و بلوچستان؛ از دوختن کیسه برکت تا مراسم هَکپَهلی و حنابندان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1403ش.
• «دو آیین کمرنگ‌شدۀ سیستان و بلوچستان در ماه رمضان»، وبسایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 24 فروردین 1402ش.
• «غذاهای محلی زینت‌بخش سفره ماه رمضان در سیستان و بلوچستان/ پاکورا محبوب‌ترین غذای افطاری نزد مردم بلوچستان و پاکستان»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 1 خرداد 1397ش.
• «فرهنگ و رسوم مکرانی در ضیافت الهی»، پایگاه خبری تحلیلی چهاربهاران، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1400ش.
• «نگاهی به آداب و رسوم مردم بلوچستان در ماه مبارک رمضان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 مرداد 1391ش.