سفال‌گری مردم بلوچ

سفال‌گری مردم بلوچ؛ هنر ساخت ابزار سفالی در قوم بلوچ.

سفال‌گری مردم بلوچ، میراث تمدن چندهزارسالۀ بشری است که توسط زنان هنرمند بلوچ، به همان شکل سنتی، حفظ شده است. این هنر امتیازات تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی را برای مردم این منطقه به همراه دارد. ثبت روستای کلپورگان به‌عنوان موزۀ زندۀ سفال‌گری، این سنت دیرینۀ بلوچ‌ها را به جهانیان معرفی کرده است.

تاریخچه

قدمت سفال‌گری در ایران به‌ ده‌ هزار سال می‌رسد. کاوش‌های باستان‌شناسی در مناطق بلوچ‌نشین، سابقۀ سفال‌گری در این منطقه را به هزارۀ سوم قبل از میلاد می‌رساند که بلوچ‌ها با ورود به این مناطق در دورۀ سلجوقیان، میراث‌دار این هنر ‌کهن شدند. کاوش‌های باستان‌شناسی، سفال‌گری قوم بلوچ را ادامۀ تمدن و فرهنگی می‌دانند که آثار آن در محوطه‌های تاریخی بلوچستان بمپور، خوراب، دامن، کتوکان، ده‌قاضی، مولا، پبرکنار، شهردراز، تپۀ شاه‌حسینی، محوطۀ ماگون، تپۀ روباهک و دزک به‌دست آمده است. زنان بلوچ این هنر را با همان شیوۀ ابتدایی و دست‌ساز، حفظ کرده‌اند. امروزه این هنر در چند روستای بلوچستان ایران، از جمله کلپورگان، هولَنچَکان و کوهمیتَگ، رواج بیشتری دارد. برخی تاریخ‌پژوهان، منطقۀ کلپورگان را یکی از خاستگاه‌های سفال‌گری در ایران می‌دانند.

مواد اولیۀ سفال‌گری در قوم بلوچ

سفال‌های بلوچی از خاک «رس» ساخته می‌شود و مردم بلوچ از خاک «گلک» یا سنگ «تیتک» که با ساییدن آن جوهری به‌دست می‌آید، برای ترسیم تزئینات سطوح سفالی، از شن مخصوصی که در زبان محلی شاموت‌کانی می‌گویند، برای ایجاد حالت چسبندگی و از هیزم و نفت برای پخت سفالیه‌ها بهره می‌گیرند.

ابزار سفال‌گری در قوم بلوچ

1.حوضچۀ دوطبق؛ در طبق اول خاک خالص از ناخالص جدا شده و در طبقۀ دوم آمادۀ کار می‌شود.

2.بونو؛ ابزاری که ظرف روی آن ساخته می‌شود.

3.گل‌موش؛ تکه‌ای چوب به طول تقریبی پانزده تا بیست سانتی‌متر برای شکل بخشیدن و کشیدن گِل و صاف کردن بدنه؛

4.کروک؛ نوار فلزی به‌شکل لبۀ کارد برای برش‌زدن و صاف‌کردن؛

5.سوینوک / سوهانک؛ سنگ صافی برای صیقل‌زدن سطح ظرف؛

6.تکه‌های کوچک چوب درخت گیشتر یا کریچ برای ایجاد نقش بر روی ظرف؛

7.کورۀ سفال‌پزی؛ در گذشته کوره‌ها هیزم‌سوز بودند، اما امروزه تنها در روستای کلپورگان از کوره‌های نفت‌سوز استفاده می‌شود.

8.حصیر بزرگ؛ ساخته‌شده از برگ‌های درخت داز به‌منظور قرارگرفتن سفال‌ها ساخته‌شده بر روی آن؛

9.سنگ بزرگ استوانه‌ای؛ برای پودر کردن گِل رس؛

10.الک حصیری، ساخته‌شده از برگ درخت داز برای الک‌کردن گِل رس؛

11.ظرف آب؛ برای مرطوب‌کردن سطح سفال در حین ساخت؛

12.قاشق فلزی؛ برای برداشت گِل رس؛

13.قطعات سنگ صاف رودخانه‌ای یا صدف؛ برای پردازش سفال‌ها؛

14.سنگ بزرگ و کاسه‌مانند؛ برای ساییدن سنگ تیتک؛

15.پر پرنده؛ برای کشیدن نقاشی روی ظروف؛

16.میلۀ آهنی؛ برای جابه‌جا کردن سوخت درون کوره.

روند ساخت سفال

الف) تهیۀ خاک؛

ابتدا مردان خاک را از دل کوه‌ها بیرون آورده، داخل کیسه‌ها یا سبدهای مخصوص به ‌نام کچو ریخته و توسط ماشین یا حیوان به‌ محل کار انتقال می‌دهند. سفال‌گران روستای هولنچکان گِل رس را از منطقۀ چوپتک در اطراف همین روستا و شن شاموت‌کانی را از داخل منطقه تهیه می‌کنند اما سنگ ‌رنگ را از منطقۀ شیب و شیرک تهیه می‌کنند. سفال‌گران کوهمیتَگ گِل سفالی را از روستای انزاء و خاک «گلک» را از منطقۀ بمپور تهیه می‌کنند. سفال‌گران کلپورگان خاک سفال را از محلی به‌نام مشکوتک تهیه می‌کنند. سنگی که برای تزیین آن به کار می‌رود (سنگ تیتک) از کوه بیرگ اطراف مهرستان تهیه می‌شود.

ب) آماده‌سازی؛

ابتدا خاک را با کوبیدن با سنگ بزرگ پودر می‌کنند. برخی برای تصفیۀ خاک از حوضچۀ دوطبق و آب استفاده می‌کنند. بعد از تصفیه، خاک یا دوغ‌آب را برخی با 5 الی 7 درصد شن متوسط خرد شده و برخی با مقداری خاک اولی مخلوط کرده، آب ریخته و ورز می‌دهند تا حالت چسبندگی پیدا کند. مواد به‌دست آمده را که در زبان محلی «هاجک» می‌گویند، در نایلون بسته‌بندی کرده و به تدریج استفاده می‌کنند.

ج) ساخت و پردازش؛

ساخت ظروف سفالی و ظریف‌کاری آن به‌عهدۀ زنان است، اما در روستای کوهمیتگ، مردان سفال‌گر نیز وجود دارند. سفال‌ها برای مدت ده روز در معرض نور آفتاب قرار می‌گیرند تا خشک شود. بعد از خشک‌شدن، سفال‌گر سطح ظروف را با دست، مرطوب کرده و با تکه‌سنگ یا صدف آن را پرداخت می‌کنند. بعد از این مرحله، با قطعۀ چوب (گل‌موش) سطح آن را صیقل می‌زند. بعد از خشک‌شدن کامل، با رنگی که از ساییدن سنگ تیتوک به‌دست آمده یا خاک گلک، رنگ‌آمیزی می‌کنند.

د) پخت سفال؛

در این مرحله، مردان بلوچ سفال‌ها را در کورۀ هیزم‌سوز (گودالی در سطح زمین) و روباز یا نفت‌سوز دوطبق در محیط بسته که مشعل در طبق زیرین جاگذاری شده و سفال‌ها در طبق بالا چیده می‌شود، می‌پزند. سفال‌ها 12 تا 15 ساعت در معرض حرارت قرار می‌گیرد. هر زن بلوچ در ماه، 30 تا 40 ظرف تولید می‌کنند و در آخر هر ماه محصولات خود را در کورۀ مشترک، پخته و برای فروش آماده می‌کنند.

نقوش روی سفال

زنان بلوچ در نقش و نگارهای سفال، هویت قومی و آرزوهای خود را نشان می‌دهند. این نقوش شامل طبیعت و منابع معیشتی مانند حیوانات، درختان، گیاهان و دیگر وسایل زندگی می‌شود.

کاربرد سفال

سفال‌های بلوچی بیشتر بر اساس نیازهای بومی، تولید می‌شود و جنبۀ کاربردی دارد مانند انواع قوری، لیوان (گدو)، کاسه (کپَل)، خمیردان (سرپوش)، آفتابه (دیم‌شودی)، کوزه (کوز)، سینی، شتر (هُشتِر)، بشقاب، پارچ (جَک)، خمره (حُمپ)، جامیوه، تگار (تغار)، گلدان (گل‌جا)، زیرسگاری، قندان، قلیان و دیگ؛ اما امروزه، گاهی این محصولات را با حجم کوچک و کارکرد تزیینی تولید می‌کنند. سفال‌گری همواره یکی از منابع معیشتی مردم بلوچ بوده است؛ در گذشته برخی سفال‌گران به‌صورت دوره‌گرد سفر کرده و برای متقاضیان، ظروف سفالی تولید می‌کردند؛ اما امروزه این محصولات را در بازارهای ویژه و نمایشگاه‌های سالانۀ صنایع دستی عرضه می‌کنند.

جایگاه ملی و جهانی

سفال‌گری، همواره صنعت رایج در حوزۀ فرهنگی بلوچ بوده است. روستای کلپورگان از توابع شهرستان سروان در بلوچستان ایران، در 2017م عنوان اولین روستای جهانی سفال را گرفت. در 1388ش، دولت ایران، موزۀ سفال زندۀ کلپورگان را تأسیس و در فهرست آثار ملی به‌عنوان موزۀ زندۀ سفال ثبت کرد. در 1396ش، در سازمان یونسکو این روستان به‌عنوان موزۀ زندۀ سفال ثبت ‌جهانی شد. طبق گزارش‌ها در 1398ش 50 کارگاه خانگی با 200 سفال‌گر زن در این روستا فعالیت داشته‌اند. روستای کوهمیتَگ در شهرستان سرباز نیز تاکنون پنج‌ اثر تاریخی با قدمت دوهزارساله در فهرست آثار ملی ایران دارد. روستاهای گلک و شادی‌گور شهرستان نیک‌شهر و روستاهای هولنچکان و کالوک شهرستان قصرقند نیز از مراکز فعال و نیمه‌فعال سفال‌گری در این استان است.

تلاش‌ برای رونق هنر سفال‌گری

با تأسیس موزۀ زندۀ سفال روستای کلپورگان، سالانه 20 تا 25 هزار گردش‌گر از آن دیدن می‌کنند. همچنین ساخت کوره‌های پخت‌ سفال، ایجاد مراکز و برنامه‌های آموزشی، برگزاری نمایشگاه‌ها برای معرفی تولیدات هنرمندان در داخل و خارج، ایجاد بازارچه‌های ویژه و قراردادن سرمایه و تسهیلات در اختیار آنان از دیگر اقدامات دولت جمهوری اسلامی ایران بوده است. در سال‌های اخیر کارآفرینان خصوصی نیز وارد این صنعت شده و در بخش‌های آموزش، تولید و فروش محصولات به‌ویژه از طریق فضای مجازی، نقش ایفا می‌کنند.

منابع

• «بهره‌برداری از 14 طرح صنایع دستی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 7 شهریور 1402ش.
• بلوک‌باشی، «بلوچ»، وب‌سایت کتاب‌خانۀ مدرسۀ فقاهت، تاریخ درج مطلب: 1 تیر 1399ش.
• «جادوی آب و خاک با دستان زنان بلوچ/ سفالگری، هنری به قدمت تاریخ ایران»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1398ش.
• رضایی، محمدحسین و سعادت‌مهر، محمد امین، «مطالعه‌ی سفال دست‌ساز روستای هولنچکان قصرقند با روی‌کرد قوم باستان‌شناسی»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شمارۀ 18، دورۀ هشتم، پاییز 1397ش.
• «سفال کلپورگان، نماد هنر و ظرافت دستان زنان بلوچ»، خبرگزاری میراث‌آریا، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1399ش.
• «سرمایه‌گذاری در صنایع دستی سبب پویایی اقتصاد ایرانشهر می‌شود»، خبرگزاری تسنیم، 27 مرداد 1393ش.
• «سفال کوهمیتگ نمایشی از فرهنگ و تاریخ کهن بلوچستان/ سفال بلوچستان زینت‌بخش نمایشگاه‌های صنایع دستی جهان»، شبکۀ اطلاع‌رسانی دانا، تاریخ درج مطلب: 31 شهریور 1395ش.
• «سفال کلپورگان از قدمت و اصالت تا خواص درمانی‌اش»، وبلاگ هنرچی، تاریخ بازدید: 4 بهمن 1402ش.
• «سفالگری در بلوچستان میراث زنان بلوچ»، وبسایت برَمش، تاریخ بازدید: 14 دی 1402ش.
• «سفالگری در بلوچستان؛ هنری که چرخش بدون چرخ میچرخد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1402ش.
• شیرانی، مینا و ایزدی جیران، اصغر، «پژوهشی بر دانش بومی سفال کلپورگان»، دوفصل‌نامۀ دانش‌های بومی ایران، سال ششم، شمارۀ 11، بهار و تابستان 1398ش.
• «کلپورگان روستای جهانی سفال»، وب‌سایت دماگستر، تاریخ درج مطلب: 30 شهریور 1402ش.
• کرباسی، علی‌رضا و یعقوبی، مرتضی «بررسی بازارهای تعاونی‌های صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان»، فصل‌نامۀ تعاون، سال بیست‌ودوم، دورۀ جدید، شمارۀ 5، بهار 1390ش.
• نظری، امیر و دیگران، «مطالعه تطبیقی نقوش سفالینه‌های کلپورگان با نقوش سوزن‌دوزی بلوچ»، دوفصل‌نامۀ علمی پژوهشی نشریۀ مطالعات تطبیقی هنر، سال چهارم، شمارۀ هشتم، پاییز و زمستان 1393ش.
• نظری، امیر و دیگران، «مطالعۀ تطبیقی سفالیه‌های مراکز روستایی فعال کلپورگان، کوهمیتَگ و هولنچکان در بلوچستان ایران»، دوفصل‌نامۀ علمی ترویجی پژوهش هنر، سال هفتم، شمارۀ چهاردهم، پاییز و زمستان 1396ش.