سیدمرتضی علم‌الهدی

سیدمرتضی علم‌الهدی، فقیه و متکلم پرنفوذ شیعه در قرن پنجم هجری.

سیدمرتضی علم‌الهدی، از عالمان جامع علوم منقول و معقول عصر خود بود. او تبحر ویژه در كلام، تفسیر و ادبیات داشت و زبدۀ نام‌آوران علوم اسلامی بود چنان‌که وی را به مجدّد مذهب در عصر خود، ملقب کرده‌اند.

نام‌گذاری

بنا به خوابی که یکی از وزرای عباسی دیده بود که لقب علم‌الهدی از سوی امام‌ علی به سیدمرتضی داده شد، وی به این عنوان مشهور شده است. سیدمرتضی القاب مختلف دیگری هم دارد از جمله ذوالثمانین زیرا 80 کتاب نوشت. لقب دیگر وی به امر بهاءالدوله بویه‌ای، ذوالمجدین است. «شریف» نیز از القاب سیدمرتضی است چرا که نسب او از سوی پدر و هم از سوی مادر، سادات حسینی است.

نسب سیدمرتضی

ابوالقاسم علی ‌بن ‌الحسین معروف به سیدمرتضی علم‌الهدی، در ماه رجب 355ق در خانواده سادات در شهر بغداد از مادری سیده به نام فاطمه بنت حسن بن احمد معروف به داعی صغیر، نقیبِ طالبیان و نوادۀ ناصرکبیر و پدری فاضل به نام موسی فرزند محمد زاده شد. نسب سیدمرتضی هم علوی و هم موسوی است که با پنج واسطه به امام موسی بن جعفر می‌رسد. پدر سیدمرتضی ملقب به ابواحمد، دارای نفوذ اجتماعی بود و در اختلافات بین شیعه و سنی، مردم زمان به او مراجعه می‌کردند. او در دولت‌های بنی‌عباس و آل‌بویه از مقام شامخی برخوردار بود به‌طوری‌که به طاهر ذوالمناقب ملقب شد. مادر سیدمرتضی، فاطمه دختر حسین (یا حسن) بن احمد، بانویی فاضله بود که شیخ‌ مفید کتاب خود به نام «احکام‌النساء» را برای او نگارش کرد و در مقدمۀ کتاب او را با عنوان «السیدة ‌الجلیلة ‌الفاضلة ادام ‌الله اعزازها» ذکر کرده است. برادر سیدمرتضی به نام سیدرضی مانند خود او دارای استعداد سرشار و تبحر در علوم بسیار بود.

فرزندان

سیدمرتضی دو فرزند پسر به نام‌های ابومحمد الحسن و ابوجعفر محمد داشت. او دختری باکمال نیز داشت که از عموی خود، سیدرضی، نهج البلاغه را روایت می‌کرد.

آغاز تحصيل

بنابه گفتۀ مورخان، شیخ مفید حضرت فاطمۀ زهرا را در خواب دید که دست حسن و حسین را گرفته و پیش او آورد و فرمود به آن دو فقه تعلیم دهد. صبح همان شب، فاطمه، مادر سیدمرتضی و سیدرضی، در حالی‌که دست دو طفل خود را گرفته بود پیش شیخ آمد و عین همان عبارت را به زبان آورد که شیخ در خواب از زبان حضرت فاطمۀ زهرا شنیده بود. پس هر دو برادر تحت تعلیمات شیخ مفید درآمدند.

جایگاه علمی و ادبی

سیدمرتضی علم‌الهدی را در مقام علمی و منزلت فقهی در عصر خود بی‌بدیل دانسته‌اند. او مرجع فقهی، متكلم و پیشوای امامیه پس از وفات استاد خود، شیخ مفید، محسوب می‌شد. وی از ذوق شعری و ادبی نیز برخوردار بود و گویند در آن زمان، غیر از برادر او سیدرضی، شاعری به پای او نمی‌رسید. سیدمرتضی در کنار چهار عالم بزرگ دیگر، کلینی، شیخ‌ صدوق، شیخ‌ مفید و شیخ ‌طوسی، زیربنای فرهنگ و علوم اسلامی تشیع را استحکام بخشیدند به‌طوری‌که منابع علمی در دسترس علمای امروزی همگی حاصل تلاش‌های آنها است.

سیرۀ عملی واخلاقی

الف- رسیدگی به نیازمندان

سیدمرتضی در دستگیری از مساکین و کمک به آنان دریغ نمی‌ورزید، چنان‌که پس از خرید چند کتاب، با دیدن شعری از فروشنده در پشت جلد یکی از آنها متوجه شدت نیاز مالی فروشنده شد و آنها را مسترد کرد و ده‌هزار دینار به او بخشید. او یکی از دهات تحت ملک خود را در راه خرید کاغذ برای نشر کتب مجتهدین وقف کرد.

ب- حضور فقها در حوزۀ درس او

فضائل اخلاقی سیدمرتضی به حدی بود که فضلا و علما از هر فرقه در مجلس او راه داشتند تا از محضر او بهره‌مند شوند.

ج-مسئولیت‌پذیری

سیدمرتضی همواره در تلاش برای پاسخ‌گویی به شبهات دینی و شرعی مردم بود و در این راه علمای زیادی با درجات علمی بالا تربیت کرد.

د-جامعیت

سیدمرتضی دوست‌دار علم، مبتکر در علوم دینی و دارای مقبولیت بسیار میان شیعه و سنی است. جامعیت او از نکات بارز شخصیتی وی بوده است.

ه-معنویت

معنویت‌گرایی، وجهۀ مهم شخصیت سیدمرتضی بود به‌طوری‌که وی به موازات رشد علمی و حتی مادی، به برترین درجات معنویت نیز نائل شد.

و-اعتدال

اغلب فقهای قدیم در زمرۀ شاگردان سیدمرتضی بودند؛ وی توانست تعادلی میان وجهۀ علمی خود و ترویج علم‌‌دوستی ایجاد کند.

استادان

1. سیدمرتضی فقه و اصول‌فقه را نزد شیخ مفید خواند که اولين و بزرگ‌ترین استاد وی بود.
2. در همان اوان کودکی، لغت و مبادی را در مکتب ابن نباتۀ سعدی آموخت.
3. برای یادگیری شعر و ادب در محضر ابوعبیدالله مرزبانی بود.
4. سایر اساتید او عبارتند از: حسین بن علی بن بابویه، برادر شیخ صدوق؛ سهل بن احمد دیباجی؛ ابن‌جندی بغدادی؛ ابوالحسن علی بن محمد کاتب؛ شیخ محمد صدوق.

شاگردان

شیخ طوسی، ابوالصلاح حلبی، قاضی ابن‌براج طرابلسی، ابوالصمصام مروزی، سید نجیب‌الدین کراجکی، شیخ ابوالحسن سلیمان صهرشی، جعفر بن محمد دوریستی، ثابت بن عبدالله نباتی، شیخ احمد خزاعی، شیخ مفید ثانی، شیخ ابوالمعالی احمد بن قدامه، شیخ ابوعبدالله محمد فرزند علی صلواتی و ابوزید فرزند کیابکی حسینی را در فهرست شاگردان سیدمرتضی نام برده‌اند.

دیدگاه‌ها

الف- فقهی و کلامی

مسئلۀ اصلی در تفکر سیدمرتضی تبعیت از عقل‌گرایی است که در ابعاد گوناگون اندیشۀ کلامی و فقهی وی تأثیرگذار بود. سیدمرتضی بر حجّیت عقل، طبق تعریف اسلامی، در عقاید و مباحث کلامی تأکید می‌کرد و مخالف عقل را مردود می‌دانست. او در همین چارچوب، روایات مذکور در متون دینی را بررسی می‌کرد. او از پیشروان شیوۀ اجتهادی در فقه شیعه است.

ب- سیاسی

سیدمرتضی در دورۀ پرآشوب عصر خود، از فرصت‌های اجتماعی برای تحکیم اصول شیعی و تبلیغ و ترویج دین استفاده می‌کرد. بسیاری از پژوهشگران، تعامل او با خلفای عباسی را با هدف نرم‌خوکردن آنها نسبت به علویون دانسته‌اند.

فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی

1-سیدمرتضی علم‌الهدی به مدت 30 سال امیر حاجّ و حرمین شریفین بود. امارت حج و ریاست زائران مکه را که رایج بود شخص خلیفه به عهده داشته باشد بر دوش سیدمرتضی نهادند. 2-سیدمرتضی مسئول نظارت بر نسب سادات و مدافع حقوق آنها، عهده‌دار اموال و دارایی یتیمان، مراقب بی‌پناهان و سرپرست ازدواج دختران و زنان بی‌سرپرست بود. 3-ریاست عدلیه و سرپرستی دیوان تظلّمات و شكایات که وظیفۀ آن تحت نظر شخص خلیفه، رسیدگی به ستم‌های امرا و رجال دولتی بود و از وظایف خطیر اجتماعی تلقی می‌شد به سیدمرتضی واگذار شده بود.

شیوۀ تدریس

سیدمرتضی علوم بسیاری را تدریس می‏کرد. از مشخصات بارز مجلس درس او این بود که علمای بزرگی در آن شرکت می‌جستند، حتی گاهی استاد اعظم وی یعنی شیخ ‌مفید نیز در کلاس درس او حاضر می‏شد. بر اساس برخی منابع تاریخی، او خانۀ بزرگی داشت و آنجا را مدرسه کرده بود و طلّابی از علوم مختلف در آن حضور می‌یافتند.

آثار

الف- کلامی

1. الشافی فی‌الامامة؛
2. تنزیه‌الانبیاء؛
3. المخلص فی اصول‌الدین؛
4. الذخیره فی علم‌الکلام؛
5. الموضح عن جهة اعجازالقرآن؛
6. جمل‌العلم والعمل؛
7. المقنع فی‌الغیبه.

ب- فقهی

1. الانتصار؛
2. الناصریات؛
3. الذریعه الی اصول‌الشریعه.

ج- تفسیر قرآن

1. الامالی شامل تفسیر ۱۴۰ آیۀ قرآن؛
2. تنزیه‌الانبیاء شامل تفسیر آیاتی از قرآن دربارۀ انبیاء الهی؛
3. رسالات کوتاه در تفسیر برخی آیات قرآن.

د- ادبی

1. الدرر و الغرر؛
2. کتاب شعرهای او در شش جلد؛
3. رسالاتی در نقد آثار ادبی پیش از خود.

دیدگاه دیگران

علامۀ حلّی، علم‌الهدی را ركن امامیّه و مصنّفات او را مرجع اصلی مذهب امامیه دانسته است. از نظر شیخ عزّالدین احمد بن مقبل، چنان‌چه فردی سوگند خورد که علم‌الهدی در علوم عربیّه عالم‌تر از خود اعراب است، کذب نیست. علامه بحرالعلوم او را صاحب الفخرین والریاستین نامیده و معتقد بود سیدمرتضی مروج دین اهل‌بیت وسرور ثقلین در قرن چهارم است. علمای اهل‌سنت همچون ابن‌خلکان، ابن‌اثیر، یافعی، سیوطی، خطیب بغدادی و ابن‌کثیر شامی نیز سیدمرتضی علم‌الهدی را با بهترین توصیفات ذکر و دانش و فضیلت او را تحسین می‌کنند.

درگذشت

سیدمرتضی در436ق در سن هشتادسالگی در شهر بغداد درگذشت و در خانۀ خود دفن شد. بعد از مدتی پیکر او را به کربلا انتقال دادند.

بزرگداشت

دفتر نمایندگی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در شهر قم، حدود چهل همایش علمی را با حضور بزرگان حوزه و دانشگاه در زمینۀ اندیشه، سیره، شخصیت و زندگی سیدمرتضی و آثار وی برگزار کرده است. از سوی این بنیاد شصت اثر نیز برای بررسی تفکر و اندیشۀ سیدمرتضی نشر یافته است.

در برخی منابع ذکر شده که ۶۱ جلد کتاب و نشریه دربارۀ آثار، تفکر و شخصیت سیدمرتضی علم‌الهدی از سوی محققان حوزه و دانشگاه نشر یافته‌اند که ۴۱ جلد در زمینۀ کتب علمی او و ۲۰ جلد مشتمل بر مقالات فارسی و عربی دربارۀ شخصیت، تفسیرها و شناخت‌نامه سیدمرتضی و 170 عنوان پایان‌نامۀ دانشگاه و رسالۀ حوزوی در مورد وی نگاشته شده است.

سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) نیز نام سیدمرتضی علم‌الهدی را در فهرست مشاهیر ایرانی ذیل برنامه معرفی جهانیِ چهره‌های برتر کشورهای عضو سازمان ملل، ثبت کرده است.

منابع

• ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، ترجمۀ محمودرضا افتخارزاده، تهران، مدبر، 1393ش.
• ابن‌جوزی، عبدالرحمن علی، المنتظم فی تاریخ‌الامم والملوک، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412ق.
• «انتشار۶۰ اثر پژوهشی با محوریت سیدمرتضی علم‌الهدی»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: 31 تیر 1402ش.
• بحرالعلوم، محمدمهدی فقیه و خامه‌یار، احمد، زیارتگاه‌های عراق، قم، مشعر، 1395ش.
• تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة، قم، امام صادق، 1427ق.
• «ثبت مشاهیر ایرانی در یونسکو»، وب‌سایت کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1402ش.
• خوانساری، سیدمحمدباقر، روضات الجنات، قم، اسماعیلیان، 1390ش.
• «زندگی‌نامۀ سیدمرتضی علم‌الهدی»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ بازدید: 28 تیر 1402ش.
• «سیدمرتضی»، وب‌سایت الشیعه، تاریخ بازدید: 28 تیر 1402ش.
• «سیدمرتضی علم‌الهدی مایۀ فخر جهان اسلام است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بازدید: 31 تیر 1402ش.
• شیخ مفید، ابوعبدالله، سلسله مؤلفات شیخ ‌مفید، احکام النساء، لبنان، دارالمفید، 1414ق
• «سیدمرتضی علم‌الهدی»، وب‌سایت حوزه، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1385ش.
• متقی، حسین، «گزارش نشست مقدماتی کنگرۀ بین‌المللی سیدمرتضی علم‌الهدی»، وب‌سایت بساتین، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1394ش.
• محیی‌الدین، عبدالرزاق، شخصیت ادبی سیدمرتضی، ترجمۀ جواد محدثی، تهران، امیرکبیر، 1373ش.
• مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، خیام، 1369ش.
• مهدوی‌خواه، روح‌الله، «زندگی‌نامۀ سیدمرتضی علم‌الهدی»، وب‌سایت مرکز تخصصی شیعه‌شناسی، تاریخ بازدید: 25 تیر 1402ش.
• «نگاهی گذرا به زندگی و و ابعاد شخصیت سیدمرتضی»، وب‌سایت حدیث‌نت، تاریخ بازدید: 31 تیر 1402ش.
• نیاسر، حامد و دیگران، عقل و نقل در دیدگاه سیدمرتضی و پی‌جویی رابطۀ آن دو در آثار او، پژوهش‌های قرآن و حدیث، 1393ش.