ملا
ملا؛ عالم دینی.
ملا در فرهنگ مسلمانان، معانی و کاربردهای مختلفی داشته است. این عنوان در آغاز، به‌معنای استاد و معلم بوده و سپس به روحانیون و علمای دینی اطلاق شده است. امروزه نیز در حوزه‌های علمیه، گاهی به افراد تحصیل‌کرده در حوزه دین، ملا گفته می‌شود. ملاها در طول تاریخ نقش‌های آموزشی و اجتماعی گوناگون ایفا کرده‌اند. عنوان ملا در فرهنگ عامه نیز نماد دانش، حکمت، رهبری و تعهد در جوامع اسلامی محسوب می‌شود.
مفهوم‌شناسی
واژۀ ملا برگرفته از «مولی» و به معنای استاد، معلم، [۱] آخوند، مکتب‌دار، درس‌خوانده و باسواد است.[۲] برخی، ملا را برگرفته از «ملا» به‌معنای «پُر» دانسته‌اند؛ از این منظر، اصطلاح ملا، اشاره به فردی پر از دانش و معرفت دارد و عالمان دین را به‌دلیل آگاهی عمیق و تسلط بر علوم دینی، «ملا» می‌گفتند و به‌تدریج به معلم‌های مکتب و بلکه به هر فرد باسواد اطلاق شد. امروزه، ملا عنوانی احترام‌آمیز برای افراد تحصیل‌کرده در حوزۀ دین و علوم اسلامی است و در برخی مناطق به افرادی اطلاق می‌شود که به مسائل مذهبی و اجتماعی مردم رسیدگی می‌کنند. ریشه‌های تاریخی این واژه و کاربردهای متنوع آن نشانگر پویایی و معنای ژرف آن در فرهنگ و زبان فارسی است.[۳]
نقش دینی و فرهنگی ملا
ملاها در طول تاریخ اسلام، به‌عنوان ستون‌های حفظ هویت دینی در جوامع اسلامی عمل کرده‌اند. از دوران فاطمیون، با شکل‌گیری ساختار رسمی دین‌یاری، نقش ملاها در حفظ و ترویج معارف اسلامی پررنگ‌تر و در دوران صفوی تقویت شد. ملاها در پیوند و ارتباط نزدیک با مردم، نقش موثری در انتقال آموزه‌های دینی ایفا می‌کردند. این افراد، با حفظ هویت حرفه‌ای خود و بدون ایجاد یک طبقه بسته، به‌عنوان مدافعان ارزش‌های اسلامی شناخته می‌شدند. ملاها نه تنها به حفظ هویت دینی کمک می‌کردند، بلکه به تقویت پیوندهای اجتماعی و ترویج ارزش‌های اخلاقی نیز می‌پرداختند.[۴]
نقش اجتماعی و سیاسی ملا
ملاها در ارتباط مستقیم با مردم، به‌عنوان رهبران دینی و مشاوران اجتماعی عمل می‌کردند. آنها از محبوبیت اجتماعی بهره‌مند بودند و با نذورات و کمک‌های مردمی، امرار معاش می‌کردند. ملاها نقش محوری در سبک زندگی روزمره مردم داشتند و خدمات اجتماعی متنوعی همچون آموزش خواندن و نوشتن، برگزاری نماز جماعت، جاری ساختن عقد ازدواج و طلاق، انجام مراسم تدفین، انجام امور وقفی و مشاوره را ارائه می‌دادند. حتی برخی از آنان به فعالیت‌هایی نظیر نوشتن نامه و انجام امور اداری برای افراد بی‌سواد می‌پرداختند. از دورۀ صفویه، ملاهایی که از تراز بالاتری برخوردار بودند در حوزه‌های تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی حکومت‌ها حضور داشتند و با این حضور، موجب نفوذ چشمگیر دین در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، مالی و اقتصادی شدند. این دسته از علما با صدور مجوزها، اعلام مخالفت‌ها یا اعتباربخشی به اقدامات دیگر کنشگران دینی و از جمله ملاهای محلی، این نفوذ را اعمال می‌کردند. با توجه به اینکه امور شرعی، مالی و قضایی در سطح جامعه عموماً توسط ملاهای محلی انجام می‌شد، این گروه از افراد به‌دلیل جایگاه و وظایف خود، از قدرت، نفوذ و اعتبار اجتماعی برخوردار بودند.[۵] ملاها در مناطقی مانند افغانستان، رکن اصلی فرهنگ دینی و تنها مرجع قابل اعتماد برای کسب دانش دینی به شمار می‌رفتند.[۶]
خاستگاه اجتماعی
ملایان معمولاً از میان مردم عادی برمی‌خاستند و پیش از کسب رتبه ملایی، با سایر اقشار جامعه هم‌شان بودند و اغلب به شغلی غیر دینی مشغول بودند و حتی پس از کسب رتبه ملایی، برخی به حرفۀ قبلی خود ادامه می‌دادند. با این حال، گاهی با کسب مقام ملایی، رابطه آنها با سایر اقشار به رابطه اقتداری تبدیل می‌شد. در این شرایط، درآمد ملایان محلی از طریق روش‌های خارج از بازار کار تامین می‌شد. این الگو، مشابه رابطه میان مقامات دینی رسمی و نخبگان جامعه بود که در سطوح مختلف جامعه وجود داشت. با توجه به گستردگی خدمات ارائه شده توسط ملایان، منابع درآمدی آنان متعدد و متنوع بود. با این وجود، برخی علمای بزرگ دربارۀ انگیزه‌های مادی افراد برای ورود به این حرفه ابراز نگرانی می‌کردند. این امر به‌طور مستقیم بر جایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده‌های ملایان نیز تاثیرگذار بود.[۷]
عالمان ملقب به ملا
عالمان دینی زیادی با عنوان ملا شهرت داشته‌اند، از جمله:
- ملاعلی معصومی همدانی در همدان متولد شد و تحصیلات حوزوی خود را در قم به پایان رساند. پس از بازگشت به همدان به تدریس پرداخت و به مرجع تقلید تبدیل شد.[۸]
- حاج ملاهادی سبزواری در سبزوار متولد شد و حوزه‌ای درسی برپا کرد. وی در زمینه فلسفه و عرفان آثار متعددی نگاشت و به‌عنوان شارح آثار ملاصدرا شناخته می‌شود.[۹]
- ملااحمد نراقی تحصیلات خود را نزد پدر آغاز کرد و سپس به عراق رفت. پس از درگذشت پدر، مدیریت حوزه علمیه کاشان را بر عهده گرفت. وی در عصر قاجار زندگی می‌کرد و آثاری در زمینه فقه، اصول، اخلاق و عرفان دارد.[۱۰]
- ملاعلی نوری به تدریس فلسفه و عرفان اشتغال داشت. وی در احیای فلسفه صدرایی مؤثر بوده و از پذیرش دعوت فتحعلی شاه قاجار خودداری کرده است.[۱۱]
- ملا فیض‌محمد کاتب پس از تکمیل تحصیلات حوزوی و علوم انسانی، به‌عنوان منشی دربار امیران افغانستان منصوب شد. وی علاوه بر فعالیت‌های ادبی، در امور سیاسی نیز مشارکت فعال داشت.[۱۲]
ملا در فرهنگ عامه
ملا نُقَطی
ملا نقطی به افرادی گفته می‌شود که به جزئیات ظاهری مانند املای دقیق کلمات، علائم نگارشی و رعایت دقیق آداب و رسوم بسیار حساس هستند. این افراد گاهی آنقدر به جزئیات اهمیت می‌دهند که معنای اصلی مطلب را از دست می‌دهند.[۱۳]
ملانصرالدین
ملانصرالدین شخصیتی است که داستان‌های طنزآمیز او در برخی فرهنگ‌ها، از جمله ایران و ترکیه، روایت می‌شود.[۱۴] وجود تاریخی او به‌طور قطع مشخص نیست[۱۵] و داستان‌هایش ترکیبی از واقعیت و افسانه هستند که علاوه بر سویۀ طنز، حاوی حکمت‌ها و آموزه‌های اخلاقی است.[۱۶]
ملامحمد جان
ملامحمد جان که در دورۀ تیموریان در هرات زندگی می‌کرد، داستان عاشقانه‌اش با عایشه در ترانۀ معروفی با نام خود او، بازتاب یافته است. عایشه نذر می‌کند که بر اساس یک سنت فرهنگی در زمان سلطان‌حسین بایقرا، در نوروز به مزار شریف برود و به آرزویش برسد. با وجود مخالفت پدر عایشه، امیرعلی شیرنوایی به این وصلت کمک کرده و آنها در مزار شریف ازدواج می‌کنند.[۱۷]
ملاشدن چه آسان آدم شدن چه مشکل
ضرب‌المثل «ملا شدن چه آسان، آدم شدن چه مشکل» تفاوت بین دانش‌اندوزی و پرورش فضایل انسانی را واگویه می‌کند. این ضرب‌المثل به افرادی اشاره دارد که تنها بر کسب دانش تمرکز می‌کنند و از پرورش اخلاق غافل می‌شوند.[۱۸] امام خمینی بر این باور بود که علم به تنهایی برای کمال انسان کافی نیست و عالم‌شدن به‌معنای انسان کامل شدن نیست.[۱۹]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه ملا.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه ملا.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه ملا.
- ↑ موسی‌پور، روحانیت، دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ موسی‌پور، روحانیت، دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ عادلی، نقش ملا و مکتب خانه‌های دینی در تحولات رشد فرهنگی شیعیان افغانستان، وب‌سایت سیویلیکا.
- ↑ موسی‌پور، «روحانیت»، دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ مؤمن، «آخوند ملاعلی معصومی همدانی»، وب‌سایت پرتال جمع علوم انسانی.
- ↑ عطایی رویانی، «ملاهادی سبزواری»، وب‌سایت عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت.
- ↑ «ملا احمد نراقی»، وب‌سایت دانشگاه آراد اسلامی واحد نراق.
- ↑ «ملاعلی نوری»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «فیض‌محمد کاتب کی بود؟»، خبرگزاری صدای افغان (آوا.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه ملانقطی.
- ↑ کیرپیک، «ملا نصرالدین»، وب‌سایت تی ار تی.
- ↑ عسگری، «ملّا نصرالدین»، وب‌سایت پایگاه اطاع‌رسانی حوزه.
- ↑ کیرپیک، گورآی، ملانصرالدین، وب‌سایت تی ار تی، تاریخ بازدید مطلب: 22 شهریور 1403ش.
- ↑ «آرامگاه ملامحمد جان؛ عارف بلخی»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ بازدید مطلب: 22 شهریور 1403ش.
- ↑ «معنی عالم‌شدن چه آسان، آدم‌شدن چه مشکل»، وب‌سایت دانشچی.
- ↑ امام خمینی، صحیفۀ امام خمینی، وب‌سایت پایگاه گسترش آراء و‌اندیشه‌های امام خمینی.
منابع
- «آرامگاه ملامحمد جان؛ عارف بلخی»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ بازدید مطلب: 22 شهریور 1403ش.
- امام خمینی، روح‌الله، صحیفۀ امام خمینی، وب‌سایت پایگاه گسترش آراء و‌اندیشه‌های امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1396ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید مطلب: 21 شهریور 1403ش.
- رئوف، سبحان، «ملا نُقَطی یا ملا لغتی؟»، وب‌سایت رئوف، تاریخ درج مطلب: 7 اسفند 1402ش.
- عادلی، علیجان، نقش ملا و مکتب‌خانه‌های دینی در تحولات رشد فرهنگی شیعیان افغانستان، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ درج مطلب: 10 دی 1401ش.
- عسگری، فاطمه، ملّانصرالدین، پایگاه اطاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
- عطایی رویانی، حسن، «ملاهادی سبزواری»، وب‌سایت عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت، تاریخ بازدید مطلب: 22 شهریور 1403ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید مطلب: 21 شهریور 1403ش.
- «فیض‌محمد کاتب کی بود؟»، وب‌سایت خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ بازدید مطلب: 22 شهریور 1403ش.
- کیرپیک، گورآی، «ملا نصرالدین»، وب‌سایت تی ار تی، تاریخ بازدید مطلب: 22 شهریور 1403ش.
- «معنی عالم‌شدن چه آسان، آدم‌شدن چه مشکل»، وب‌سایت دانشچی، تاریخ بازدید مطلب: 22 شهریور143ش.
- «ملااحمد نراقی»، وب‌سایت دانشگاه آراد اسلامی واحد نراق، تاریخ بازدید مطلب: 22 شهریور 1403ش.
- «ملاعلی نوری»، پایگاه اطاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 12 اسفند 1399ش.
- موسی‌پور، ابراهیم، «روحانیت»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید مطلب: 22 شهریور 1403ش.
- مؤمن، ابوالفتح، «آخوند ملاعلی معصومی همدانی»، وب‌سایت جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید مطلب: 22 شهریور 1403ش.