هم‌زیستی با حیوانات خانگی

هم‌زیستی با حیوانات خانگی؛ نگهداری از حیوانات خانگی به‌جهت سرگرمی یا به‌عنوان همدم.

مفهوم‌شناسی

هم‌زیستی انسان با حیوانات اهلی از مسئله هم‌زیستی با حیوانات خانگی جدا است. حیوان خانگی در فرهنگ امروزی به تمام حیواناتی اطلاق می‌شود که به‌عنوان همدم یا به‌منظور سرگرمی در منزل نگهداری می‌شوند. همچنین منافع حیوانات خانگی بیشتر در قالب تفریح و سرگرمی و ارضاء نیازهای روانی و اجتماعی دسته‌بندی می‌شوند.

انواع حیوانات خانگی

در یک تقسیم‌بندی کلی، حیوانات خانگی در دو دسته متعارف (معمولی) و نامتعارف (عجیب و غریب) قرار می‌گیرند.

گربه، سگ و برخی پرندگان زینتی مانند طوطی و قناری از حیوانات خانگی متعارف هستند. حیوانات خانگی متعارف، بیشتر با فلسفه نگهداری از حیوانات خانگی تناسب دارند در حالی که حیوانات خانگی نامتعارف غالباً، به عنوان نماد و ابزاری جهت برجسته‌سازی تفاوت در سبک زندگی صاحبان این حیوانات و گاهی تفاخر به کار گرفته می‌شوند. در این نوع، به تناسب سن مخاطب نیز حیوانات مناسب کودکان و بزرگ‌سالان عرضه می‌شود.

داشتن نوع خاصی از حیوانات خانگی که دارای شرایط نگهداری ویژه‌ یا در بر دارنده هزینه بالایی هستند، خودبه‌خود معرِّف و نماد طبقه اجتماعی خاص است. خزندگانی نظیر مار، جوجه‌تیغی، تمساح، برخی حیوانات وحشی مانند گرگ، ببر، پلنگ و حیوانات نادر و کمیابی چون شوگر گلایدر، برگچه‌خوار، والارو، آکسواوتل و قورباغه پکمن از این نمونه‌اند.

پیشینه تاریخی

ورود حیوانات خانگی به زندگی انسان، تاریخی به درازای اهلی‌شدن این حیوانات دارد. طبق اطلاعات باستان‌شناسی، سگ اولین حیوانی است که پس از اهلی‌شدن‌، اجازۀ همزیستی مسالمت‌آمیز با انسان را یافته است. کمک برای دستیابی به غذا و تامین امنیت دو دلیل عمدۀ انسان برای اهلی‌کردن سگ به‌شمار می‌رود. در ادامه، اسب و گربه حیوانات دیگری بودند که وارد محیط زندگی انسان‌ها شدند. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که انسان‌ها از حدود ۱۵ هزار سال پیش به نگهداری از حیوانات خانگی روی آوردند. در یونان، مصر و ایران باستان، نگهداری از حیوانات خانگی در میان شاهزادگان و ثروتمندان رواج داشت و حیوانات گوناگون از سگ و گربه تا شیر و پلنگ را شامل می‌شد. اما نوع مدرن نگهداری از حیوانات خانگی در سده‌های هفدهم و هجدهم میلادی و از اروپا آغاز شد. نقاشی‌هایی که از شاهزادگان اروپایی به همراه حیوانات خانگی‌شان به تصویر درآمدند، درستی این مساله را تأیید می‌کنند.

فلسفه هم‌زیستی با حیوانات

مهم‌ترین علت حیوان‎‌دوستی انسان‌ها را باید در راستای تامین منافع شخصی جستجو کرد. با این تفاوت که پیش‌تر، تامین منافع زیستی انسان نظیر همراهی در شکار، تامین امنیت و جابجایی و حمل بار اولویت داشت ولی امروزه با ورود به دوران مدرنیته و تغییر سبک زندگی بشری، ارضاء برخی نیازهای روانی و اجتماعی در اولویت قرار گرفته است. اصولاً اجتماعی‌بودن انسان و علاقه‌مندی وی به ایجاد رابطه با دیگر موجودات زنده سبب شده تا حیوانات به‌ خواست انسان‌ها و در طی قرن‌ها به محل زندگی آنان راه یابند. اما مهم‌ترین و شایع‌ترین دلیل علاقه‌مندی انسان به هم‌زیستی با حیوانات، انس و الفتی است که انسان در ارتباط‌گیری و رسیدگی به یک موجود زنده کسب می‌کند. هم چنین در غالب موارد، نگهداری حیوان خانگی به منظور سرگرمی برای کودکان یا برای اهداف تربیتی، تامین خلاء عاطفی برای بزرگ‌سالان و در مواردی استفاده از حیوانات خانگی جهت تفاخر و به‌عنوان نمادی از تفاوت در سبک زندگی و طبقه اجتماعی از جمله مواردی است که توجیه‌کننده هم‌زیستی انسان با حیوانات خانگی است.

با وجود این، توجه به حیوانات را باید جزئی از یک بسته فرهنگی دانست. همان سبکی از زندگی که نسبت به مصرف کمتر پلاستیک، دوستی با طبیعت، عدم قطع درختان، توجه به لایه ازن و چیزهایی مانند این حساس شده، حیوان خانگی را نیز به‌عنوان یکی از عناصر این بسته فرهنگی یا سبک جدید زندگی معرفی کرده و پیشنهاد می‌دهد. محمدتقی جعفری (1302-1377ش)، فیلسوف و فقیه معاصر ایرانی، دو موضوعِ رواني را توجيه‌گر علاقه‌مندی زیاد ساکنین کشورهای اروپایی به نگهداری از سگ دانسته است؛ ابتدا تسليمي كه حيوان از خود نشان مي‌دهد و حس اطاعت‌جويي مردم را اشباع مي‌نمايد. دوم، احساس لزوم وفا و محبت كه ميان انسان‌ها نایاب یا کمیاب است، به‌وسيلة سگ، اشباع می‌شود.

هم‌زیستی با حیوانات در آموزه‌های اسلامی

تعامل و بهره‌مندی باضابطه از نعمت‌های زیست‌محیطی که حیوانات یکی از مصادق آن به شمار می‌رود به‌عنوان یکی از جلوه‌های زندگی دنیوی، مورد تاکید آیات قرآن است. مسائل مربوط به حیوانات در دین اسلام به رسمیت شناخته شده و فقه محیط زیست یکی از مباحث قدیمی در منابع، متون و مباحث اسلامی است. توجه و اهمیت به رسیدگی به حیوانات در فرهنگ اسلامی تا جایی است که گوستاو لوبون با مشاهده رفتار مسلمانان با حیوانات، کشورهای اسلامی را بهشت حیوانات معرفی می‌نماید. وی با اشاره به رعایت حقوق حیوانات و کمال آزادی حیوانات در معابر و محل زندگی مسلمانان، به اروپاییان توصیه می‌کند که باید خیلی چیزها را از مسلمانان بیاموزند.

احکام هم‌زیستی با حیوانات

احکام هم‌زیستی با حیوانات در آموزه‌های اسلامی از دو منظر قابل بررسی است. نخست، با عنوان پاکی و نجاست و دوم در رابطه با احکام پنج‌گانه شامل حلال، حرام، مستحب، مکروه و مباح. در رابطه با حیوانات اهلی برخی احکام دایر مدار عناوین فقهی است به نحوی که گاهی نگهداری و سرپرستی از حیوانات با حکم وجوب همراه می‌شود مانند رسیدگی به حیواناتی که در ملکیت انسان قرار دارند.

در برخی روایات، توصیه به مراقبت و نگهداری برخی از حیوانات مانند خروس و کبوتر در محیط زندگی به منظور رهایی از هراس و تنهایی مورد اشاره قرار گرفته است. البته مراجع تقلید شیعه، نگهداری حیوانات را در صورتی جایز دانسته‌اند که موجب آزار دیگران، ترتّب مفسده، مخالفت با قوانین یا موجب بازداری انسان از مشاغل عرفی نشود. در این زمینه و به‌منظور فهم بهتر روایات موافق با نگهداری از حیوانات خانگی، زمان صدور روایت و سبک‌زندگی راویان و مخاطب روایات مورد توجه قرار می‌گیرد.

آسیب‌شناسی هم‌زیستی با حیوانات خانگی

برخی محققان نگهداری از حیوانات خانگی و هم‌زیستی با آنان را با عوامل دیگری نظیر موقعیت اجتماعی، باورها و عوامل فرهنگی در ارتباط می‌دانند. برخی تحقیقات نشان می‌دهد انس با حیوانات به کاهش سطح فشار خون کمک می‌کند و باعث افزایش آندروفین‌ها می‌شود، میزان رضایت و آرامش را افزایش می‌دهد و اثر ضد درد دارد. همچنین باعث کاهش هورمون‌هایی می‌شود که بر اثر استرس در بدن افزایش می‌یابد. علاوه بر این، امروز از حیوانات به‌عنوان درمان مکمل در خصوص اختلالات روان‌شناختی همچون افسردگی، اضطراب و استرس بهره می‌برند. کسانی هم که مشکل سوءمصرف مواد یا وابستگی به الکل دارند، انس با حیوانات می‌تواند نقش مؤثری در بهبود آنها داشته باشد.

در کنار آثار مثبت همزیستی با حیوانات خانگی، برخی تحقیقات، نتایج منفی را گزارش داده‌اند. نتایج یک پژوهش میدانی نشان می‌دهد که افراد دارای حیوان خانگی در زیر مقیاس‎‌های ارتباط و درگیری عاطفی نسبت به افراد بدون حیوان خانگی مشکلات بیشتری را نشان می‎دهند. همچنین نتایج یک تحقیق دیگر نشان می‌دهد که افراد دلبسته ناایمن و کسانی که افکار منفی نسبت به روابط اجتماعی دارند، برای جبران کمبودهای خود به نگهداری حیوانات خانگی روی می‌آورند. محققان با بررسی ابعاد شخصیتی صاحبان حیوانات خانگی و نوع حیوانات به این نتیجه رسیده‌اند که صاحبان سگ از سطح پایین‌تری از سازش‌پذیری و پذیرابودن نسبت به تجارب در مقایسه با صاحبان حیوان خانگی گربه و پرنده برخوردار بودند. در این زمینه نقش عوامل فرهنگی در داشتن یا نداشتن حیوانات خانگی اهمیت ویژه‌ای دارد.

با رواج فرهنگ ارتباط و هم‌زیستی با حیوانات خانگی، بسیاری از افراد، نوعی دلبستگی به حیوانات را تجربه می‌کنند. این دلبستگی نوعی ارتباط و وابستگی روانی بین انسان‌ها و حیوانات را رقم می‌زند که فرد به منظور پرکردن خلأ‌ها و تنهایی‌های خود تمام توجه و هم و غم خود را به نیازها و چگونگی رسیدگی به آن حیوان معطوف می‌کند. در واقع، فرد، با نگهداری این حیوانات و اختصاص توجه و علاقه فراوان به آنها، لذت می‌برد. از معایب این وابستگی روانی، تجربه فشار روانی بالا در نتیجه از دست‌دادن حیوان خانگی است که با توجه به شرایط نگهداری و دلایل متنوع دیگر بسیار محتمل است. این مسئله در کودکان و نوجوانان آسیب بیشتری به همراه دارد.

بیماری‌های مشترک انسان و حیوانات خانگی

همه حیوانات خانگی به صورت بالقوه توانایی انتقال بیماری به انسان را دارند و بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان از مهم‌ترین نگرانی‌های حیوان‌دوستان به‌شمار می‌رود. بیماری مشترک انسان و حیوانات یا زُئونوز به بیماری‌های عفونی گفته می‌شود که بین حیوانات و انسان قابل انتقال هستند. اغلب این واژه به‌طور اختصاصی برای بیماری‌هایی که از دیگر گونه‌های حیوانات منشا می‌گیرند و به انسان منتقل می‌شوند، به کار می‌رود.

شناسنامه‌دار کردن، تزریق واکسن‌های گوناگون و رسیدگی پزشکی به منظور تامین بهداشت و سلامت حیوان خانگی تاحدودی این نگرانی را کاهش داده است. برخی تحقیقات نشان می‌دهد که 60 درصد بیماری‌های واگیر از حیوانات به انسان منتقل می‌شود. بغل کردن، بوسیدن و نوازش سگ و گربه رفتارهای خطرناکی است که احتمال انتقال تخم بعضی از انگلها از روی کُرک، مو و یا خز حیوانات را افزایش می دهد.

کودکان زیر ۵ سال، زنان باردار به دلیل ضعف سیستم ایمنی بدن، افراد سالمند، افرادی که پیوند عضو انجام داده‌اند به خاطر مصرف برخی داروها که منجر به سرکوب سیستم ایمنی بدن می‌شود و همه آنهایی که به هر دلیل اعم از ارثی یا اکتسابی سیستم ایمنی ضعیفی دارند، نباید در معرض حیوانات خانگی باشند. برخی با توجه به مشکلات موجود در این زمینه خبر از سونامی بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوانات خانگی می‌دهند و آمار برخی بیماری‌ها نظیر هاری را نسبت به گذشته بسیار بالا ارزیابی می‌کنند.

عفونت کرم‌های قلاب‌دار، تب مالت، کامپیلوباکتریوز، چنگ گربه، انفولانزای پرندگان، سالمونلوز، کاپنوسیتوفاگا، سارقوپتیک، استافیلوکوکوس اورئوس، لپتوسپیروز، طاعون و هاری از مهم‌ترین بیماری‌های قابل انتقال از حیوانات خانگی به انسان است.

آسیب‌های اجتماعی

آسیب‌های اجتماعی هر گونه رفتار فردی یا جمعی است که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عمل جمعی قرار نمی‌گیرد و در نتیجه با منع قانونی یا قبح اخلاقی و اجتماعی روبرو می‌شود. امروزه برخی از وجوه نگهداری از حیوانات خانگی، کم‌کم تبدیل به یک معضل و آسیب اجتماعی شده است. سگ‎‌گردانی در کوچه، خیابان و پارک‌ها و نگهداری حیوانات خانگی در محیط اشتراکی نظیر آپارتمان‌ها، تکثیر نسل غیرقانونی و برهم زدن تعادل زیستی در طبیعت، ترویج ارزش‌های غیربومی و تضعیف ارزش‌های دینی و فرهنگی در کنار تغییر سبک ‌زندگی از مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی مرتبط با نگهداری از حیوانات خانگی است.

سگ‌گردانی نسبت به بقیه آسیب‌ها جنبه اجتماعی پررنگ‌تری دارد. در این زمینه، فوبیای حیوانات، اختلالی است که در نتیجه مواجهه کودکان با حیواناتی نظیر سگ‌ها رخ می‌دهد. کودکی که در خیابان در حال راه رفتن است یا در پاک مشغول بازی است و به‌یکباره با یک حیوان خانگی مانند سگ مواجه می‌شود. ترس و وحشت ناشی از این مواجهه ممکن است اثرات جبران ناپذیری بر فرد داشته باشد و تا آخر عمر با وی همراه باشد.

حیوان‌هم‌زیستی و فرزندآوری

برخی محققان تغییر الگوی فرزندآوری و عدم مبادرت به فرزندآوری یا گرایش به تک‌فرزندی را در ارتباط با رشد توجه به نگهداری از حیوانات خانگی می‌دانند. سگ‌فرزندی یا حیوان‌فرزندی پدیده جدیدی است که در میان زوج‌ها و حتی جوانان‌ مجرد، به‌شدت در حال گسترش است. بسیاری از کسانی که از حیوانات خانگی نگهداری می‌کنند برای این حیوانات دو نقش را بازی می‌کنند؛ نقش همبازی و نقش پدر و مادر. رابطه و نحوه نگهداری از این حیوانات نشان می‌دهد تنهایی، کمبود وسایل سرگرم‌کننده، طلاق عاطفی، اثرپذیری از فرهنگ غربی، افزایش سن ازدواج، اشتغال زنان، عدم اعتماد اجتماعی و بیکاری از عوامل موثر در نگهداری از حیوانات خانگی هستند.

مسائل قانونی نگهداری حیوانات خانگی

در قانون اساسی ایران، نگهداری از حیوانات خانگی در ملک اختصاصی یا واحد خصوصی جرم نیست. تنها در برخی قوانین مانند قانون تملک آپارتمان‌ها یا قانون مجازات اسلامی با توجه به آثار سوء نگهداری از حیوانات خانگی می‌توان بر علیه آن اعلام جرم نمود. مثلا در صورتی که برای دیگران آسیب یا اذیتی داشته باشد مانند ایجاد ترس یا اشغال فضای مشترک و ایجاد سر و صدا. همچنین مصداق اقدام بر علیه بهداشت عمومی تلقی شود. در این صورت اگر همسایگان یا مدعی العموم اثبات کنند که وجود حیوان خانگی در ملک اختصاصی فرد هم باعث ایجاد مزاحمت، انتقال بیماری و سلب آسایش می‌شود این عمل مجرمانه تلقی خواهد شد.

در آبان ماه 1400ش طرحی به مجلس ارائه شد که در صورت تصویب، چهار ماده به قانون مجازات اسلامی اضافه خواهد شد تا از حقوق عامه در مقابل حیوانات خطرناک و مضر دفاع نماید. این طرح که با توجه به درخواست‌ها و کارزارهای مردمی در رسانه‌ها در مخالفت با سگ‌گردانی و بی‌توجهی به حقوق عامه توسط صاحبان حیوانات خانگی خصوصاً سگ‌ها پیگیری شده، با هدف جرم‌زایی برای نگهداری کنندگان از حیوانات خانگی مثل سگ و گربه ارائه شده است.

منابع

• «آسیب‌های اجتماعی» وب‌سایت دنیای امن، تاریخ بازدید: 25 خرداد 1401ش.
• «بیماری‌های مشترک انسان و سگ خانگی»، وب‌سایت هپی‌پت، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1401ش.
• «پیشینه نگهداری از حیوانات خانگی»، مرکز مجازی پژوهش‌های راهبردی دامپزشکی، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1400ش.
• «تأثیرات روانشناختی سگ‌گردانی و احتمال ‌ایجاد فوبیای حیوانات در کودکان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1400ش.
• «تب نگهداری حیوانات خانگی»، خبرگزاری پانا، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1393ش.
• «تحلیل علامه محمدتقی جعفری از دلایل علاقه مردم اروپا به سگ»، مرکز مجازی پژوهش‌های راهبردی دامپزشکی، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1395ش.
• چوبینه، حمید و دیگران، «بررسی وضعیت سلامت روانی و ویژگی های شخصیتی صاحبان حیوانات خانگی»، مجله ارمغان دانش، س17، ش7، 1386ش.
• «حکم نگهداری کبوتر در منزل و احکام آن»، سایت تبیان، تاریخ درج مطلب:: 26 مرداد 1395ش.
• «حیوان خانگی غیرمعمول و خاص»، مجله اینترنتی حیوانات خانگی، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1395ش.
• «حیوان خانگی؛ نیاز یا دردسر»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 11 اسفند 1399ش.
• «حیوانات خانگی در ایران»، پایگاه خبری تندرستی، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1395ش.
• «حیوانات خانگی یک فرزند بی‌دردسر»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران، تاریخ درج مطلب: 25 دی 1396ش.
• سلیمانی، حسن و طباطبایی، سیدمصطفی، «بازشناسي حقوق حيوانات در فقه اماميه، با تاکيد بر حق نفقه»، فصلنامه پژوهش هاي فقه و حقوق اسلامي، س15، ش56، 1398ش.
• «سونامی بیماری‌ها تاوان هم‌نشینی با سگ‌ها؛ ابتلا به هاری در «ایران» رکورد شکست»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 2 خرداد 1401ش.
• «طرح مجلس برای مجازات نگهداری از حیوانات خانگی»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 8 آذر 1400ش.
• کجباف، محمدباقر و دیگران، « ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﺧﺎﻧﻮاده و ﺳﻼﻣﺖ روان در اﻓﺮاد داراي ﺣﯿﻮان ﺧﺎﻧﮕﯽ و بدون حیوان خانگی»، مجله دانشگاه علوم پزشکی اراک، س13، ش4، 1389ش.
• کلانتری ارسنجانی، علی‌اکبر، «فقه شیعه و حقوق حیوانات»، فصلنامه تخصصی فقه اهل بیت، سال9، ش33، 1382ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
• میرشکار، یاسین، «بررسی نگهداری حیوانات خانگی از دیدگاه اسلام و انجمن جهانی حمایت از حیوانات»، وب‌سایت جامعه تحلیلی خبری ندای اصفهان، تاریخ درج مطلب: 26 مرداد 1400ش.
• «نگاهی به قوانین ایران در زمینه‌ی نگهداری از سگ و سگ‌گردانی»، وب‌سایت مرکز حقوقی بین‌المللی سروش عدل، تاریخ بازدید: 21 خرداد 1401ش.
• «نگهداری از حیوان و معضلات اجتماعی»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 23 اردیبهشت 1397ش.
• «وابستگی روانی به حیوانات خانگی»، خبرگزاری ایانا، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1395ش.