چندهمسری در قوم بلوچ

چندهمسری در قوم بلوچ؛ سنت داشتن بیش از یک زن در قوم بلوچ.

چندهمسری در قوم بلوچ، ریشه در فرهنگ سنتی این مردم دارد. تصمیم چندهمسری میان مردم بلوچ به‌طور معمول یک‌طرفه است و این تصمیم تحت تأثیر عوامل مختلف صورت می‌گیرد. چندهمسری یکی از مشترکات فرهنگی مردم بلوچ است که به‌صورت عموم آن را حفظ کرده‌اند.

مفهوم‌شناسی

کاربرد تاریخی اصطلاح چندهمسری در مفهوم زناشویی مرد با بیش از یک زن بوده است. چندهمسری در قوم بلوچ نیز به‌معنای آن است که یک مرد بلوچ به‌طور هم‌زمان بیشتر از یک زن داشته باشد.

جایگاه فرهنگی

پدیدۀ چندهمسری، ریشه در فرهنگ مردسالارانۀ مردم بلوچ دارد که در فرهنگ عمومی آنها پذیرفته‌شده و اختصاص به طایفه، منطقه، طبقۀ اجتماعی و حتی زمان خاص ندارد. این رسم میان بلوچ‌های اهل‌سنت، مورد تشویق علمای مذهبی قرار می‌گیرد. برخی چندهمسری را نشان غرور تلقی می‌کنند و آن را در قدرت اجتماعی و سیاسی خود مؤثر می‌دانند. این پدیدۀ اجتماعی، ارتباطی به سن و حتی درآمد مردان ندارد.

زمینه‌های فرهنگی

ویژگی‌های فرهنگی که زمینه‌ساز پدیدۀ چندهمسری در جامعۀ بلوچ شده، عبارت است از:

1. نداشتن حق انتخاب از سوی پسر در ازدواج اول؛ در فرهنگ بلوچ خیلی اتفاق می‌افتد که مادر پسر، نوزاد دختر را بر اساس سنت «ناف‌بر» برای فرزند خود برمی‌گزیند. همچنین در فرهنگ بلوچ، انتخاب همسر برای فرزند، حق پدر و مادر است.
2. رویکرد قیِّم‌مآبانه به زن؛ انگارۀ «ناموس‌پرستی» در جامعۀ بلوچ، سرپرستی از همسر و فرزندان متوفی را برای نزدیکان وی الزام‌آور می‌سازد. این سنت زمینه‌ساز ازدواج زن بیوه با مردی از نزدیکان شوهر قبلی او می‌شود.
3. پذیرش فرهنگی و الگوپذیری از نسل قبل؛ در جامعۀ بلوچ، چندهمسری از نظر زنان نیز حق مسلم مردان به‌‌حساب می‌آید و با وجود ناراحتی قلبی، در برابر آن واکنش نشان نمی‌دهند. در این حالت، حمایت حقوقی از زنان نیز دشوار و حتی غیرممکن است.
4. وابستگی اقتصادی زنان؛ در فرهنگ بلوچ، کار بیرون از منزل برای زنان مقبولیت ندارد و از طرفی، زنان کارهای خانگی مانند سوزن‌دوزی را با توجه به زمان‌بربودن تهیه و فروش آن، برای مخارج زندگی کافی نمی‌دانند. در فرهنگ بلوچ مهریۀ ازدواج قابل توجه است که به‌صورت طلا، نقره و گاهی پول نقد در نظر گرفته می‌شود. این امر زنان را وادار به کنارآمدن با پدیدۀ چندهمسری می‌کند.
5. جمعیت بالای دختران مجرد؛ تحقیقات نشان می‌دهد که تا دو دهه قبل، سن ازدواج میان مردم بلوچ بسیار پایین بوده است؛ اما گسترش شهرنشینی و آموزش دختران سبب شده است که سن ازدواج میان این مردم بالا برود. از این جهت گزینۀ ازدواج دختران کم شده و تعداد زیادی از آنها مجبور به ازدواج با مردان متأهل می‌شوند.
6. دشواری طلاق برای زنان؛ در فرهنگ عمومی بلوچ طلاق یک امر ناپسند است و به طرد زن منجر می‌شود. از این جهت بسیاری از زنان مجبور می‌شوند که چندهمسری شوهر خود و یا ازدواج با مرد متأهل را بپذیرند.
7. قَسم‌ جن‌طلاق/ زن‌طلاق؛ مردم بلوچ برای تعهد به‌ پیمان، اعلام برائت از اتهامات و یا حتمی‌ساختن انتقام خود از طایفه یا شخصی، قسم زن‌طلاق یاد می‌کنند. این قَسم با کفاره هم جبران نمی‌شود و در صورت عدم موفقیت، در فرهنگ بلوچ زن او مطلقه است و این امر باعث فرودستی زن و در نتیجه زمینه تن‌دادن او به ازدواج با مرد متأهل می‌شود.
8. افراط در مهمان‌داری؛ ناتوانی زن در پذیرایی از مهمان‌های بسیار در خانواده، زمینه‌ساز ازدواج بعدی شوهر می‌شود.
9. کاهش فساد اخلاقی؛ مردم بلوچ معتقدند که وفور زنان مجرد در جامعه، سبب طغیان گرایش‌های جنسی جوانان می‌شود؛ بنابراین پدیدۀ چندهمسری برای کنترل تعداد زنان مجرد به‌کار گرفته می‌شود.

عوامل بازتولید چندهمسری

1. مذهب و پیروی از سنت پیامبر؛ مردان بلوچ، چندهمسری خود را با آیات قرآن و نیز چندهمسری پیامبر اکرم، توجیه می‌کنند. مولوی‌ها نیز روی این موضوع در خطبه‌ها تأکید دارند و خود آنها نیز زنان متعدد دارند.
2. افزایش قدرت و نفوذ سیاسی؛ در جامعۀ بلوچ، کاهش اختلافات و اتحاد در برابر قبایل رقیب، همواره دارای اهمیت بوده است. امروزه نیز افزایش هواداران برای شرکت در انتخابات، اهمیت زیادی دارد. سران بلوچ با گرفتن چندهمسر از قبایل مختلف، این اتحاد را ایجاد می‌کند و در پی بازتولید این سنت در میان جوانان هستند.
3. مرگ و میر مردان؛ به‌دلیل نزاع‌های قبیله‌ای و نیز اقتصاد مبتنی بر قاچاق، مرگ و میر مردان در جامعۀ بلوچ، به‌مراتب بیشتر از زنان است. فقر و درماندگی، زنان بیوه را وادار به ازدواج با مردان متأهل به‌ویژه نزدیکان شوهر قبلی، می‌کند.
4. حمایت از زنان بی‌سرپرست؛ بسیار از مردان بلوچ در ردۀ سنی بالا، با زنان بیوه و بی‌سرپرست، به‌منظور حمایت از آنان، ازدواج می‌کنند.
5. تنوع‌طلبی مردان؛ از نظر زنان بلوچ، فرزندآوری زیاد، تناسب میل و نیازهای جنسی زنان را کاهش می‌دهد و مردان را به ازدواج مجدد وامی‌دارد. البته مردان علت تنوع‌طلبی را پایین بودن امکانات بهداشتی، عدم رسیدگی به شوهر و گذراندن بیشتر وقت با فرزندان از سوی زنان، می‌دانند. مردان همچنین با وجود رضایت قلبی از همسر اول‌، ازدواج دوم را مایۀ شادابی و طراوت می‌دانند.
6. مشکلات جسمانی و رفتاری زنان؛ مشکلات نازایی، نقص حرکتی، بیماری‌های صعب‌العلاج و بداخلاقی زن، عامل تمایل مردان به ازدواج مجدد می‌شود.
7. علاقه به پسر و فرزندآوری بیشتر؛ از نظر مردان بلوچ فرزند بیشتر، یک ارزش حیثیت‌آفرین است و باعث قدرت طایفه و تیرۀ آنها می‌شود؛ اما فررند دختر که در سنین کم ازدواج کرده از خانۀ پدری می‌رود، ارزش فرزند پسر را ندارد. زنی که نتواند این خواستۀ شوهر را برآورده کند، با ازدواج دوم شوهر، روبرو می‌شود.
8. ثروت‌مندی مردان؛ در فرهنگ بلوچ، تعدد زوجات در ارتقای اجتماعی مرد نقش دارد و مردان ثروت‌مند با آسودگی بیشتری از این فرصت بهره می‌گیرند.

واکنش‌ زنان در خانوادۀ چندهمسری

اگرچه تصمیم به ازدواج دوم، توسط مرد صورت می‌گیرد، اما تحقیقات نشان می‌دهد که زنان اول معمولا واکنش‌هایی به شرح زیر انجام می‌دهند:

در مرحلۀ اول، زنان تلاش می‌کنند که شوهر خود را از چندهمسری منصرف کنند که در مواردی به موفقیت‌های کوتاه‌مدت دست می‌یابند. زنان در صورت ناکامی، خواستار مسکن و مراودات جداگانه می‌شوند و از شوهر، اصل عدالت را بین زنان طلب می‌کنند. تحقیقات نشان می‌دهد که جایگاه اجتماعی زن دوم، پایین‌تر از زن اول است؛ زیرا خانواده‌های مرفه قبول نمی‌کنند که دختر آنها زن دوم باشد. در شرایط عادی زن اول از لحاظ اجتماعی زن اصلی باقی می‌ماند. در گذشته که تمام زنان و فرزندان در یک خانه زندگی می‌کردند، زن اول، سرپرست زنان تلقی می‌شد. گاهی ممکن است واکنش در قالب جبران باشد. در این قالب زن اول تلاش می‌کند با فرزندآوری، تمکین بیشتر و ظاهرآرایی، وضعیت خود را در نزد شوهر و خانواده بهبود بخشد؛ اما گاهی واکنش‌ در قالب انتقام است؛ این واکنش در قالب غیبت و بدگویی، دعانویسی، جادو و جنی‌کردن، یافتن زن دیگر برای شوهر و تحریک فرزندان علیه پدر انجام می‌شود. گاهی زنان بلوچ در خانوادۀ چندهمسری شرایط مذهبی آن را که عدالت بین زنان باشد، زیر سؤال می‌برند. امروزه زنان بلوچ در خانوادۀ چندهمسری، با توجه به تجربۀ خود، تلاش می‌کنند که دختران آنها با دست‌یابی به توانایی‌ها فردی از جمله تحصیل، جایگاه اجتماعی بهتری کسب کنند تا سرنوشتی بهتر از مادران خود داشته باشند.

پیامدها

از نظر مردم بلوچ، پدیدۀ چندهمسری در صورت رعایت اصل عدالت، می‌تواند از فساد اخلاقی جلوگیری کرده و فرصت حمایت از بیوه‌زنان و فرزندان آنها را فراهم کند. در برخی موارد که زن اول نازا باشد، در کنار حفظ رابطۀ زناشویی با همسر اول، به مرد فرصت می‌دهد تا از زن دیگری، صاحب فرزند شود. از سوی دیگر، چندهمسری برای زنان پیامدهایی چون طرد اجتماعی، فقر، مشکلات روانی، افسردگی، گسستگی خانواده، ترک تحصیل فرزندان، ازدواج زودهنگام فرزندان به‌ویژه دختران، خشونت خانوادگی، گسترش ناهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی و سوء تربیت فرزندان را به‌دنبال دارد. بسیاری از این‌گونه ازدواج‌ها نیز به‌صورت رسمی ثبت نمی‌شود و در نتیجه، از حمایت‌های قانونی مانند صدور شناسنامه برای فرزندان، برخوردار نیستند.

منابع

• اسمعیلی، قاسم و دیگران، «کاوشی کیفی از علل و زمینه‌های شکل‌گیری چندهمسری مردان»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، شمارۀ 34، تابستان 1398ش.
• «چندهمسری در سیستان و بلوچستان از نگاه بچههای این خانوادهها»، سایت خبری تحلیلی شعار سال، تاریخ درج مطلب: 5 بهمن 1398ش.
• «چندهمسری در بلوچستان و مشکلات آن»، وبلاگ سرزمین بلوچستان، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1391ش.
• «رنجهای چندهمسری در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: 5 بهمن 1398ش.
• «عروسی بلوچ»، وبسایت چابهارگشت، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش
• علی‌پور، محمد و دیگران، «بررسی تجارب زیستۀ زنان از پدیدۀ چندهمسری در استان سیستان و بلوچستان»، فصل‌نامۀ علمی فرهنگی تربیتی، شمارۀ 66، بهار 1403ش.
• علی‌نقیان، شیوا و روستاخیز، بهروز، «فهم پدیدارشناختی چندهمسری در میان بلوچ‌های ساکن در شهرستان چابهار»، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1397ش.
• «فرزندآوری بالا در سیستان و بلوچستان مساله‌ی فرهنگی یا مکانیسم دفاعی»، پایگاه خبری و تحلیلی انصاف، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1400ش.
• ناستی‌زایی، ناصر، «عوامل مؤثر در تعدد زوجات از دیدگاه دانشجویان بلوچ»، مجلۀ علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال سوم، اسفند 1385ش.