سوزن‌دوزی مردم بلوچ

سوزن‌دوزی مردم بلوچ؛ رودوزی سنتی زنان بلوچ.

سوزن‌دوزی مردم بلوچ، از گونه‌های هنر رودوزی است که زنان بلوچ در چارچوب فرهنگ قومی خود، از کودکی آن را یاد می‌گیرند. زنان بلوچ با انواع طرح و نقش در سوزن‌دوزی، باورها و تخیلات خود را به نمایش می‌گذارند.

مفهوم‌شناسی

سوزن‌دوزی یک هنر دستی است که در زبان بلوچی به‌ آن سوچن یا سیچن‌دوزی می‌گویند. زنان بلوچ برای آراستن پارچه‌های ساده با کمک سوزن و قلاب و استفاده از نخ، نقوشی را در آن ترسیم می‌کنند.

تاریخچه

برخی محققان سوزن‌دوزی بلوچ را به دوران قبل از ورود اسلام در منطقه می‌دانند که توسط قومی به ‌نام اسلاو‌های مسیحی در منطقه‌ای از بلوچستان فعلی پاکستان رایج شد. این مردم پرورش کرم ابریشم و استفاده از آن را در پارچه‌بافی و سوزن‌دوزی به‌ بلوچ‌ها آموزش دادند. از نظر برخی پژوهشگران اوج هنر سوز‌ن‌دوزی بلوچ در دوران ایلخانی به‌ویژه دورۀ تیموری و صفوی بوده است. برخی دیگر بر این نظرند که تاریخ دقیق برای سوزن‌دوزی بلوچ وجود ندارد اما نقوش آن قرابت خاصی به سنگ‌نگاره‌های پیش از تاریخ دارد.

جایگاه سوزن‌دوزی در فرهنگ بلوچ

کارشناسان معتقدند که سوزن‌دوزی آن‌قدر با زندگی زن بلوچ آمیخته که در سرتاسر دنیا زن بلوچ را با سوزن‌دوزی و سوزن‌دوزی را با زن بلوچ می‌شناسند. زنان بلوچ از کودکی در کنار دیگر مهارت‌های زندگی، سوزن‌دوزی را می‌آموزند و بیشتر اوقات، مقداری نخ و تکه‌ای پارچه در جیب بزرگ خود دارند. سوراخ پرۀ بینی زنان بلوچ، محل قراردادن سوزن است و هر جا فراغتی پیدا کنند به‌ سوزن‌دوزی می‌پردازند.

ابزار و مواد اولیه

نخ و پارچه اساسی‌ترین مواد سوزن‌دوزی است. زنان بلوچ در این هنر از انگشتانه، قیچی و سوزن استفاده می‌کنند. اندازۀ سوزن بستگی به‌ نوع دوخت و پارچه دارد. از نظر زنان بلوچ پارچۀ سوزن‌دوزی باید از نوع شش‌تاری (دارای تاروپود مشخص) و راست از جنس کتان، ابریشم و زربافت باشد. در گذشته، منطقۀ بلوچ از نظر تأمین لباس و پارچه خودکفا بودند، اما امروزه بیشتر از پارچه‌های پاکستانی به‌دلیل استحکام، فراوانی و ارزانی استفاده می‌شود. نخ‌های مورد استفاده به‌طور معمول از تولیدات پاکستان و از جنس ابریشمی یا پنبه‌ای است. در برخی سوزن‌دوزی‌ها از آیینه‌های کوچک و بزرگ، سکه، دکمه و مهره نیز استفاده می‌شود.

ترکیب ‌رنگ‌ها

در سوزن‌دوزی بلوچی به‌طور معمول از نخ شش‌رنگ استفاده می‌شود که در میان زنان به دوختۀ هفت‌رنگ شهرت دارد و گاهی از نخ‌ دورنگ (قهوه‌ای و قرمز) و تک‌رنگ (سفید، مشکی و قهوه‌ای) استفاده می‌شود. در اکثر دوخت‌ها هشتاد درصد از رنگ قرمز، استفاده می‌شود. زنان بلوچ برای رنگ‌رزی نخ‌های سوزن‌دوزی از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کنند.

نقش‌های‌سوزن‌دوزی

1. خطوط؛ خطوط راست در سوزن‌دوزی بلوچ، نماد اتحاد و پیوستگی است، اما خطوط زیگزاگی تجسمی از آب جاری است که در حیات عشایری مردم بلوچ اهمیت زیاد دارد. 2. نقش‌های انسانی؛ نقش‌های انواع شمایل انسانی در سوزن‌دوزی قوم بلوچ، نماد تلاش و زحمت زنان بلوچ است. همچنین نقش‌های دیگر انسانی در سوزن‌دوزی بلوچ وجود دارد که نماد دل‌دادگی شناخته می‌شود؛ مانند نقش عاشق و معشوق که متشکل از یک چندضلعی بوده و فرم بدن انسان را به نمایش می‌گذارد و نقش قلب که ضرب‌المثل «دل پیام‌آور دل است» را تداعی می‌کند. زنان بلوچ از نقش‌های انسانی در حواشی‌ سوزن‌دوزی یا برای جداکردن مرز بین دو نقش بهره می‌گیرند. 3. نقش‌های‌ حیوانی؛ در سوزن‌دوزی‌های زنان بلوچ پنجۀ پلنگ، نماد قدرت است؛ سر یا بال طاووس، نماد زیبایی، جاودانگی، مقام، شهرت و آرزوهای بلند است؛ بال کبوتر، نماد بشارت، عشق و اوج پرواز است. همچنین نقش‌های حیوانات اهلی مانند سر قوچ با دو شاخ، نماد قدرت میان مردم بلوچ است؛ بز، اسب، مرغ، بال مرغ، چشم گاو و شتر نشان زندگی عشایری، دام‌پروری و منبع معیشت مردم بلوچ است. زنان بلوچ گاهی از نقوش پای گربه (پاد گوربُک) و گوش‌های گربه و ماهی (نشان نقش صنعت ماهی‌گیری در زندگی مردم بلوچ) در سوزن‌دوزی‌ها استفاده می‌کنند. 4. نقش‌های خزندگان و حشرات؛ زنان بلوچ در هنر سوزن‌دوزی با الهام از محیط زندگی، از نقش‌های مار، پشه‌ها مانند مالاریا و پروانه‌ها استفاده می‌کنند. برخی دیگر مانند نقش کرم‌های کوچک (نماد آرامش و نظم) و عقرب (زومک) به‌منظور دفع چشم‌زخم، می‌تواند ریشۀ اعتقادی داشته باشد. 5. نقوش گیاهان و درختان؛ نقوش گیاهان و درختان در هنر سوزن‌دوزی زنان بلوچ، زاییدۀ تخیلات و آروزهای آنان و نماد بهار و طراوت طبیعت و انعکاسی از محیط زندگی آنها است. نقش‌های برخی از گیاهان و درختان نیز نشان تقدس و کاربرد دارویی آن است. 6. نقوش کیهانی؛ نقوش ستارگان، ماه و خورشید در سوزن‌دوزی، نماد درخشندگی و نیک‌اقبالی است. 7. نقوش ادوات جنگی؛ زنان بلوچ گاهی از نقوش ادوات جنگی مانند شمشیر، پیکان، سپر و کلاه‌خود، به‌صورت‌ تخیلی استفاده می‌کنند که نماد شجاعت، جنگ‌آوری و دفاع است. 8. نقش‌های ابزارها ومکان‌ها؛ نقش‌های زیورآلاتی چون گردن‌بند، گوشواره، در سوزن‌دوزی نشان اهمیت آن در زندگی زن بلوچ است. در برخی موارد نقش‌های ابزار زندگی مانند کپرها و حصارهای محافظ دام، لنگر کشتی، ظرفی که در گذشته از آن برای تشخیص زمان آبیاری استفاده می‌شده و قیچی در سوزن‌دوزی‌های بلوچ استفاده می‌شود. گاهی زنان بلوچ از نقش‌های مکان‌ها مانند محراب که ریشۀ اعتقادی دارد، کوچکُک (گوشه)، و کلاهی چَگَن (چشمۀ آب)، در سوزن‌دوزی استفاده می‌کنند.

کاربرد سوزن‌دوزی

زنان بلوچ از هنر سوزن‌دوزی برای تزیین لباس‌های خود استفاده می‌کنند. در لباس زنان بلوچ، یک قطعه پیش‌ سینه (جی)، دو قطعه سر آستین (بندک)، یک قطعه روی شکم (پندول یا گوپتان)، دو قطعه پاچۀ شلوار (کریک) و جیب (پندول) سوزن‌دوزی می‌شود. زنان بلوچ سه‌گوشۀ زیر‌ بغل پیراهن را با رنگ متفاوت سوزن‌دوزی می‌کنند و معتقدند اگر رنگ زیر بغل جامه متفاوت نباشد، دعا مستجاب نمی‌شود. چارقد (توری نازک الوانی) روی چادر زن بلوچ و کلاه عروس نیز سوزن‌دوزی می‌شود. تا 1300ش مردان بلوچ در نواحی سردتر، نیم‌تنه‌های بافته‌شده از پشم بره یا موی بز و سراسر سوزن‌دوزی‌شده، می‌پوشیدند. زنان بلوچ افزون بر تزیین لباس، برای آراستن سفره‌های پارچه‌ای، پرده، روتختی، رومیزی، سجاده، کراوات، کیف و کفش، مانتو، قوطی سیگار، جعبۀ دستمال‌کاغذی، کمربند، بلوز، قاب عکس، جلد آلبوم و کاپشن از سوزن‌دوزی استفاده می‌کنند. زنان بلوچ لباس‌های سوزن‌دوزی را در جشن‌ها و عروسی‌ها می‌پوشند و از این محصولات به‌عنوان تحفۀ نامزدی و جهیزیۀ عروسی نیز استفاده می‌شود. همچنین برای تزیین حجلۀ عروس در مراسم «جل‌بندان» به اعتقاد دفع جادو و تزیین منازل و چادرها استفاده می‌کنند. در میان بلوچ‌های افغانستان رایج است هر دختر حداقل 60 تکۀ سوزن‌دوزی در جهیزیۀ خود داشته باشد.

روش‌ سوزن‌دوزی

زنان بلوچ سوزن‌دوزی را به ‌دو روش انجام می‌دهند: الف) چپ‌دوز؛ طرح‌ها با شمردن تاروپود پارچه به‌صورت کاملا تخیلی و بدون طرح پیشینی، دوخته می‌شود و ارزش بیشتر دارد؛ ب) راست‌دوز؛ نقوش با مهر روی پارچه‌ها انتقال داده و دوخته می‌شود. این روش زمان کم نیاز دارد و قیمت آن نیز ارزان است. گفته می‌شود این روش در میان بلوچ‌های افغانستان و شهرستان‌های چابهار و قصرقند بلوچستان ایران رایج است. زنان بلوچ، ابتدا پارچه را به اندازه و مدل دل‌خواه برش می‌زنند. کار سوزن‌دوزی به‌طور معمول زنجیره‌ای است که هر زن یک قطعۀ پارچه، طرح یا یک رنگ را انجام می‌دهد و گاهی هر زن مستقلانه محصول تولید می‌کند. پس از تکمیل کار، آن را در قسمت‌های لباس که بیشتر در معرض فرسودگی و پارگی است، با نخ‌های رنگی دوخت می‌زنند.

انواع سوزن‌دوزی

1. خامک‌دوزی؛ خامه‌دوزی روی پارچه‌های ساتن، کتان و چلوار با سوزن ظریف و نخ ابریشمی خام انجام می‌شود؛ 2. بلوچی‌دوزی؛ در این مدل بیشتر از نخی با رنگ قرمز و پارچه‌های استفاده می‌شود که تاروپود صاف و مستقیم داشته باشد؛ 3. ممقان‌دوزی؛ این هنر روی پارچه‌های ساتن و متقال مشکی با نخ‌های ابریشمی رنگی دوخته‌ می‌شود؛ 4. سیاه‌دوزی؛ این سوزن‌دوزی روی پارچۀ سیاه بیشتر با طرح جانوران، طبیعت، ادوات جنگی و نقوش وابسته به عقاید و باورها دوخته می‌شود. 5. نواردوزی؛ در این هنر از نوار‌های آماده استفاده می‌شود. زنان بلوچ به‌دلیل صرفه‌جویی نقش‌های زیبایی را روی کناره‌های اضافی پارچه به نام نوار، سوزن‌دوزی کرده بعد در کارهای تکمیلی از آن استفاده می‌کنند؛ ‌6. پریواردوزی؛ از این دوخت با نقوش هندسی به‌صورت حصیری، بیشتر روی دامن استفاده می‌شود. همچنین از نخ ابریشیمی با ظرافت زیاد در قسمت حاشیۀ روسری زنان بلوچ استفاده می‌شود که بعد از ختم کار بخیه‌های روی پارچه، حالت مخملی پیدا می‌کند. نام اصلی این دوخت از زیبایی پر‌های طاووس گرفته شده است. 7. سکه‌دوزی؛ زنان بلوچ از این هنر برای تزیین رویه‌های رخت‌خواب، اتاق و تزیین گردن شتر در روز عروسی استفاده می‌کنند. زنان بلوچ دکمه‌های سفید را روی تکه دوخته و در لابهلای آن آینه‌های کوچک و بزرگ و پلوک‌ها را قرار داده، اشکال هندسی و ستاره‌ای ایجاد می‌کنند. 8. آینه‌دوزی؛ در این هنر زنان بلوچ از آینه‌ و پولک‌ در سایز‌های مختلف، نخ ابریشمی، پارچه‌های ترگال، مخمل، ساتن و جیر با رنگ تیره و امید آنکه آینه نظر بد را از صاحب محصول دور می‌کند، استفاده می‌کنند.

سوزن‌دوزان معروف بلوچ

زرخاتون عظیمی ایرندگانی عضو مؤسسۀ هنرمندان پیش‌کسوت و دارندۀ مهر اصالت جهانی یونسکو، شهناز خلیلی ایرندگانی ملقب به مادر هنر بلوچ‌دوزی، مهناز جمال‌زهی، مریم کریمی و مهتاب نوروزی از هنرمندان هستند که در زنده‌نگهداشتن هنر سوزن‌دوزی بلوچ از طریق آموزش، خلق اثر و معرفی آن در بازارهای جهانی نقش اساسی داشته‌اند.

مراکز اصلی سوزن‌دوزی

در شهرستان ایران‌شهر که در 1397ش عنوان شهر ملی سوزن‌دوزی را به دست آورد، روستاهای اسپکه، قاسم‌آباد، بمپور و نکوچ در عرصه سوزن‌دوزی و صادرات آن به خارج نقش عمده دارند. همچنین در روستاهای کوپچ، پیپ، مته‌سنگ، چانف، مهنت در شهرستان نیک‌شهر و روستاهای‌ ایرندگان، مارندگان، اسماعیل‌آباد در شهرستان خاش و روستاهای گشت، سوران جالق و کله‌گان در شهرستان سراوان و برخی از مناطق زاهدان در استان سیستان و بلوچستان ایران و ولایت نیمروز افغانستان، سوزن‌دوزی رونق دارد.

چالش‌ها

سوزن‌دوزی اگرچه یک شغل خانگی برای زنان بلوچ بوده و در تقویت اقتصاد خانواده و حفظ و معرفی فرهنگ سنتی مردم بلوچ، نقش اساسی دارد، اما به‌رغم رونق این هنر میان بلوچ‌ها و تلاش دولت‌ها در بخش‌های آموزش این هنر، ایجاد بازار مخصوص و بازاریابی منطقه‌ای و بین‌المللی، همچنان زنان بلوچ ایران به‌دلیل پراکندگی روستاها با دشواری دست‌رسی به مراکز آموزشی، بازار فروش و امکانات روبه‌رو هستند. زنان بلوچ افغانستان نیز از نبود امکانات و عدم توجه دولت شکایت دارند.

منابع

• «آشنایی با هنر سکه‌دوزی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 20 دی 1402ش.
• «آیینه دوزی»، وبلاگ فنون، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1401ش.
• آویشی، نگار و دیگران، «نقش صنایع دستی بر میزان اشتغال‌زایی بانوان بلوچ و پیشبرد اقتصاد منطقه، مطالعۀ موردی سوزن‌دوزی شهرستان ایرانشهر»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های ایران‌شناسی، دورۀ 13، شمارۀ 3، پاییز 1402ش.
• بیجاری، مریم، «سوزن‌دوزی بلوچ»، مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1400ش.
• «ایران‌شهر پایانۀ صادرات سوزن‌دوزی کشور»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1399ش.
• «به مناسبت سالمرگ شهناز خلیلی ایرندگانی مادر هنر بلوچ‌دوزی»، پایگاه خبری تحلیلی انصاف، تاریخ درج مطلب: 3 مهر 1402ش.
• بهدانی، مریم و رادینا، زیبا، «بررسی تطبیقی نقوش سوزن‌دوزی‌های بلوچ و گلیمک‌های بلوچ خراسان جنوبی»، همایش ملی دستباف خراسان جنوبی دانشگاه بیرجند، آذر 1394ش.
• «خامک‌دوزی بلوچی در نیمروز رونق یافته‌ است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 27 دسامبر 2015م.
• «روایتهایی از زنان سوزندوز بلوچ افغانستانی در محله شهید باهنر»، وبسایت شهرآرانیوز، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1400ش.
• «زرخاتون عظیمی ایرندگانی»، وب‌سایت مؤسسۀ هنرمندان پیشکسوت، تاریخ بازدید: 3 بهمن 1402ش.
• «سوزن‌دوزی بلوچ یا بلوچ‌دوزی»، وبلاگ تک آرینا، تاریخ بازدید: 14 دی 1402ش.
• «سوزندوزی بلوچ»، وبسایت مجموعۀ فرهنگی تاریخی نیاوران، 24 دی 1399ش.
• «سوزن‌دوزی»، وبسایت مجلۀ دیپیا، تاریخ درج مطلب: 8 ژانویۀ 2023م.
• سالور، آدریا، «همه چیز در رابطه با هنر سوزن‌دوزی بلوچی و هویت فرهنگی آن»، وب‌سایت روستاتیش، تاریخ درج مطلب: 24 تیر 1402ش.
• «سوزن‌دوزی بلوچ یا بلوچ‌دوزی»، وبلاگ تک آرینا، تاریخ بازدید: 28 دی 1402ش.
• «عروسی بلوچ»، وبسایت چابهارگشت، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش.
• کشاورز، گلناز و دیگران «نقوش هندسی در سوزن‌دوزی بلوچ»، دوفصل‌نامۀ علمی رجشمار، دورۀ اول، شمارۀ یک، بهار و تابستان 1399ش.
• «قصۀ سوزن‌های بلوچی»، وب‌سایت روزنامۀ جام جم، تاریخ بازدید: 3 بهمن 1402ش.
• قاسمی، مرضیه و دیگران، «ساختار صوری نقوش طبیعی در سوزن‌دوزی زنان بلوچ با تأکید بر نمونه‌های شهرستان سراوان»، فصل‌نامۀ علمی پژوهشی نگره، شمارۀ 27، پاییز 1392ش.
• میرزایی، مونا، «بررسی لباس اقوام بلوچ»، وب‌سایت سارک، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1398ش.
• میرزایی، فاطمه و مافی‌تبار، آمنه، «تحلیل و طبقه‌بندی موضوعی انواع نقوش در سوزن‌دوزی بلوچ براساس اسلوب و هنرهای سنتی»، دوفصل‌نامۀ علمی دانش‌های بومی ایران، دورۀ، نهم، شمارۀ 19، بهار و تابستان 1401ش.
• نکیدان، سودابه، «سوزندوزی؛ هنری که با نام مردم بلوچ گره خورده است»، دیجی کالا، تاریخ درج مطلب: 1 خرداد 1402ش.
• «نفوذ هنر بلوچی‌دوزی زنان بلوچ در پوشاک سلطنتی خاندان پهلوی»، وب‌سایت روچ، تاریخ بازدید: 3 بهمن 1402ش.
• «نقوش سوزن‌دوزی سنتی سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت کارخونک، تاریخ بازدید: 4 بهمن 1402ش.