گرگیعان

گرگیعان؛ آیین سنتی - معنوی عرب‌زبانان ایران و کشورهای هم‌جوار در شب پانزدهم ماه رمضان.

گِرگیعان، جشنی در میان عرب‌زبانان ایران و کشورهای دیگر، به تأسی از ولادت امام حسن و در راستای شادی اهل‌بیت است و کودکان نقش به‌سزایی در اجرای این مراسم دارند. در سال 1395ش این مراسم به‌عنوان میراث معنوی و ناملموس استان خوزستان ثبت شد.

نام‌گذاری

گِرگِیعان، قِرقِیعان نیز نامیده می‌شود؛ برخی معتقدند این کلمه از «قرع الباب» به‌معنای «درب زدن» گرفته شده است، چون کودکان درب خانه‌ها را برای دریافت شیرینی می‌زنند. برخی دیگر نیز ریشۀ این واژه را کلمۀ «قرةالعین» می‌دانند که به معنای «شادی و سرور» است.

تاریخچه

گرگیعان مراسمی با قدمت 1400 ساله و به دیرینگی اسلام است، دربارۀ خاستگاه تاریخی این مراسم که هم‌زمان با تولد امام حسن است، گفته شده که مردم با گفتن «قرة‌العین» «قرة‌العین»، پشت درب خانۀ ایشان، شادمانی و شادباش‌ خود را به امام علی و حضرت فاطمه و پیامبر اکرم، ابراز می‌کردند. این نوع از شادمانی کم‌کم مناسبتی هر ساله میان مسلمانان شده و اولین بار اعراب زمان پیامبر آن را اجرا کردند.

مکان و زمان مراسم

آیین گرگیعان در شب 15 ماه رمضان و به مناسبت تولد امام حسن در شهرهایی مانند اهواز، خرمشهر، حمیدیه، شیبان، شبیشه، ملاثانی، رامهرمز، شوش، بوشهر، کیش و در میان شیعیان کشورهای عربی برگزار می‌شود. در شهرستان بندرلنگه (در استان هرمزگان) این مراسم در مناسبت‌های دیگری مانند نیمۀ شعبان و ۲۷ رمضان نیز اجرا می‌شود.

آداب‌ورسوم

گرگیعان از مراسم هرسالۀ عرب‌زبانان است، در این جشن، کودکان و نوجوانان با پوشیدن لباس محلی نو و تمیز که برای پسران دِشداشِه و برای دختران عبا است؛ به صورت گروهی و در دسته‌های چند نفره با همراه داشتن سبد یا کیسۀ کوچکی در دست یا آویخته بر گردن، در محلۀ خود به راه می‌افتند و برای اعلام ولادت امام حسن به در تک‌تک خانه‌ها می‌روند. با کوبیدن سنگ‌های کوچک به هم و ایجاد ضرب‌آهنگ، یک مصرع از شعر را پسران و مصرع دیگر را دختران می‌خوانند؛ اشعار در قالب دعا برای ساکنان و فرزندان خانواده است تا خداوند حافظ و همراه همیشگی آن‌ها باشد. قسمتی از شعر؛ «گرگیعان و گرگیعان و إجینَة و إجینَة حل إکِیس و أنطَینا» (ما آمدیم کیسه را باز کن و شیرینی بده)؛ اهالی خانه‌ها نیز که منتظر کودکان هستند با بادام، گردو، شیرینی و خشکبار از آنان پذیرایی می‌کنند. کودکان پس از گرفتن شیرینی شعر «گرگیعان و گرگیعان الله أیخَلی أولیدُکُم»، (خدا فرزندانتان را نگه دارد) را خوانده و از صاحب‌خانه تشکر می‌کنند و به سراغ خانه بعدی می‌روند. این مراسم تا زمانی که کودکان درب همۀ خانه‌های محله را زده و شیرینی بگیرند؛ تا پاسی از شب ادامه می‌یابد. گرگیعان در بین جوانان نیز با فرستادن پیام و درج شعرهای آن در فضای مجازی و رفتن به منزل پدربزرگ و مادربزرگ، با خرید بادام و یادآوری خاطرات این شب در دوران کودکی سپری می‌شود. بزرگترها نیز با تدارک هدیه‌ها و پهن کردن سفره‌های زیبا در اجرای گرگیعان نقش مهمی دارند. این آیین بسیار شبیه «آیین قاشق‌‌زنی» است.

نمادشناسی

در این مراسم نشانه‌هایی به‌شکل «فانوس» و «هلال ماه» نیز بین کودکان توزیع می‌شود؛ فانوس نماد ماه رمضان است که با نصب آن در نقاط مختلف، شهر، هویتِ رمضانی می‌یابد و فرد بیگانه با ورود به شهر در ماه رمضان، نمادها و تغییر را حس می‌کند.

کارکردها

رسم گرگیعان را عامل همبستگی و اتحاد در جامعه و جلوه‌ای از حیات جمعی مسلمانان دانسته‌اند؛ همچنین این رسم، پیوند گذشته به حال و آینده بوده و القای مفهوم مشترکی مانند طلب رزق، سلامتی و تقسیم شادی بین یکدیگر است.

آیین‌های مشابه گرگیعان

مردم بوشهر و هرمزگان نیز این مراسم را «گِرگِشو» (گره‌گشو یا گره‌گشا) می‌نامند، کودکان کنگانی هنگام زدن درب خانه‌ها «عَطینی گرگشو» (گرگشو بده) می‌گویند؛ در بندر‌دیلم، کودکان با شعار دادن (گرگیشو گرگیشو، سی فَردشو دَکلِه بشو) هدیه دریافت می‌کنند، سپس برای تشکر از صاحب‌خانه همگی جملۀ (خونه گچی، پر همه چی) را با دست زدن تکرار می‌کنند. در بندرلنگه هر خانه علاوه‌بر هدیه‌هایی که برای کودکان تهیه می‌کند، برای اقوام و همسایه‌ها نیز خوردنی‌هایی از قبیل آش، نخود، حلیم، ماکارونی، ماست، تخم‌مرغ و خوراکی‌های محلی فراهم می‌کند. این مراسم همانند نذری دادنِ همۀ خانه‌های شهر است.

آیین‌هایی مشابه گرگیعان نیز در شهرهای مختلف ایران برگزار می‌شود؛ در کاشان؛ «هوم بابایی»، در کرمان؛ «الله رمضونی»، در دزفول؛ «ثوابه یا جوابه»، در بهبهان؛ «هفت مَجتو» و در هرمزگان؛ «الک‌اندازی» مراسمی از این نوع هستند.

آیین گرگیعان در دیگر کشورها

اجرای مراسم گرگیعان با نام‌های مختلف در میان مردم کشورهای عربی از جمله کویت، عراق، امارات، عربستان و بحرین نیز برپا می‌شود. در عراق به نام «ماجینه»، در بحرین با اسم «قَرقاعون» در قطر با نام «قَرَنقَعوه»، در عمان «قَرَنقَشوه» و در امارات با نام «حق‌اللیله» شناخته می‌شود.

وضعیت کنونی

با وجود کم‌رنگ شدن برگزاری این آیین، در برخی نقاط همراه با کاروان و جُنگ شادی، اجرای گروه‌های موسیقی، نمایش و مداحی اهل‌بیت با همکاری میراث فرهنگی برگزار می‌شود.

منابع

• «15 رمضان، برگزاری جشن گرگیعان در خوزستان»، وب‌سایت دالاهو، تاریخ درج مطلب: 13 مرداد 1391ش.
• «برگزاری آیین گرگیعان در ده شهر خوزستان»، روزنامۀ کیهان، تاریخ انتشار: 20 تیر 1394ش.
• «برگزاری جشن گرگیعان در روستای گردشگری علوه کارون»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1401ش.
• «جشن کودکان اهواز به نام گرگیعان برگزار شد»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 2 تیر 1395ش.
• «جشن گرگیعان چه جشنی است»، وب‌سایت فدک تِرِین، تاریخ بازدید: 25 مهر 1401ش.
• «در شب ولادت امام حسن مجتبی مراسم سنتی گرگیعان در آبادان و خرمشهر برگزار شد»، روزنامۀ کیهان، تاریخ انتشار: 7 مهر 1386ش.
• «گرگیعان، آیین و سنتی دیرینه با قدمت 14 قرن»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1398ش.
• «گرگیعان؛ سنت حسنۀ مردم عرب خوزستان که رو به فراموشی است»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 2 تیر 1393ش.
• «مراسم قرقیعان (گرگیعان) یا حق‌الیله چیست؟»، وب‌سایت پِلَوَر، تاریخ بازدید: 25 مهر 1401ش.
• سلیمان نوری، علیرضا، «گرگیعان جشن محله‌گردی کودکان عرب زبان»، روزنامۀ ایران، تاریخ انتشار: 2 تیر 1395ش.
• علاف‌پور، محمد، «گرگیعان، آیین سنتی اعراب خوزستان»، روزنامۀ جام جم، تاریخ انتشار: 1 تیر 1395ش.
• منصور آل کثیر، قاسم، «گرگیعان؛ دعا برای شیرخواران»، روزنامۀ اعتماد، تاریخ انتشار: 21 تیر 1393ش.