امام موسی بن جعفر: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از ویکی‌زندگی
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداری
(لینک دهی داخلی و همچنین متا دیسکریبشن بهبود بخشیده شد.)
 
(۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''<big>امام موسی بن جعفر</big>'''، هفتمین امام شیعیان.<br>
'''<big>امام موسی بن جعفر</big>'''، هفتمین امام شیعیان.<br>
موسی بن جعفر (علیه السلام) فرزند جعفر بن محمد، مادرش، حمیده است.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290.</ref>  وی در هفتم صفر سال 127،<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص20، 21، 22 و 23.</ref>  128 یا 129 هجری در مدینه به دنیا آمد.<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.</ref>  کنیه‌اش، ابوالحسن،<ref>عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص13 و 14.</ref>  ابوعلی، ابوابراهیم<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص335.</ref>  ابواسماعیل،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص54.</ref>  ابومحمد<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص34-36.</ref>  و ابوعبدالله<ref>زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص167.</ref>  و القابش، مأمون، طیّب، سیّد،<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص436.</ref>  فقیه، عالم، عبد صالح،<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.</ref>  کاظم،<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص321.</ref>  نفس زکیّه، وفِیّ، صابر، امین، زاهر، صادق،<ref>کتانی، الإمام الکاظم ضوء مقهور الشعاع، 1420ق، ص182-187.</ref>  زین المجتهدین<ref>عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص13-14 و 54.</ref>  و باب الحوائج<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص335.</ref>  است. امام کاظم، در سال 183 هجری،<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290.</ref>  پنجم یا ششم<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.</ref>  یا بیست‌وچهارم یا بیست‌وپنجم ماه رجب<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص357 (پاورقی).</ref>  در سن 54،<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص131 و 132.</ref>  55،<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.</ref>  57،<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص439.</ref>  58<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290.</ref>  یا 60 سالگی<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص134.</ref>  در زمان خلافت هارون الرشید، در زندان وفات یافت<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص315.</ref>  و در مقبرۀ قریش مدفون شد.<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا، 1378ق، ج۱، ص۹۹ و ۱۰۵.</ref>  وی دو دهه از سایه‌سار دانش پدرش، امام صادق و مکتب فقهی و علمی او بهره برد.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص19-20 و 51.</ref>  امامتش، از 20 سالگی<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص۳۸۵.</ref>  و در سال 148 هجری<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص211.</ref>  به مدت 35 سال  بوده است.<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.</ref> وی پیش از امامتش، پنج سال از دوران طفولیت خود را در عهد مروان بن محمد، از خلفای اموی، و حدود پنج سال نیز در زمان عبدالله سَفّاح، اولین خلیفۀ عباسی و ده سال در زمان منصور دوانیقی گذراند.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص20.</ref>  و در دورۀ امامتش، با چهار تن از خلفای عباسی، 12سال با منصور دوانیقی(136-158ق)، 10 سال با محمد المهدی (158-169ق)، 1 سال با موسی الهادی (169-170ق) و 15 سال با هارون الرشید (170-193ق)، معاصر بوده است.<ref>الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص270؛ عبدالرحمان، سیرۀ اهل بیت، ص371.</ref>  او دارای 37،<ref>عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص225.</ref>  38، 40<ref>زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص169.</ref>  یا 41 فرزند شامل 18 پسر به نام‌های علی الرضا، ابراهیم، عباس، اسماعیل، جعفر، حسن، محمد، عبیدالله، حمزه، عبدالله، اسحاق،<ref group="یادداشت">فرزندان قطعی امام کاظم بوده و نسل وی از اینها تداوم یافته است. (زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص170.)</ref> احمد (معروف به شاهچراغ)، قاسم، هارون، حسین، زید، فضل و سلیمان و 23 دختر بود.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290-291.</ref>   
موسی بن جعفر (علیه السلام) فرزند جعفر بن محمد، مادرش، [[حمیده]] است.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290.</ref>  وی در هفتم [[صفر]] سال 127،<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص20، 21، 22 و 23.</ref>  128 یا 129 هجری در [[مدینه]] به دنیا آمد.<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.</ref>  کنیه‌اش، ابوالحسن،<ref>عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص13 و 14.</ref>  ابوعلی، ابوابراهیم<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص335.</ref>  ابواسماعیل،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص54.</ref>  ابومحمد<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص34-36.</ref>  و ابوعبدالله<ref>زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص167.</ref>  و القابش، مأمون، طیّب، سیّد،<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص436.</ref>  فقیه، عالم، عبد صالح،<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.</ref>  کاظم،<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص321.</ref>  نفس زکیّه، وفِیّ، صابر، امین، زاهر، صادق،<ref>کتانی، الإمام الکاظم ضوء مقهور الشعاع، 1420ق، ص182-187.</ref>  زین المجتهدین<ref>عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص13-14 و 54.</ref>  و [[باب الحوائج]]<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص335.</ref>  است. امام کاظم، در سال 183 هجری،<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290.</ref>  پنجم یا ششم<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.</ref>  یا بیست‌وچهارم یا بیست‌وپنجم ماه [[رجب]]<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص357 (پاورقی).</ref>  در سن 54،<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص131 و 132.</ref>  55،<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.</ref>  57،<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص439.</ref>  58<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290.</ref>  یا 60 سالگی<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص134.</ref>  در زمان خلافت هارون الرشید، در زندان وفات یافت<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص315.</ref>  و در مقبرۀ [[قریش]] مدفون شد.<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا، 1378ق، ج۱، ص۹۹ و ۱۰۵.</ref>  وی دو دهه از سایه‌سار دانش پدرش، امام صادق و مکتب فقهی و علمی او بهره برد.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص19-20 و 51.</ref>  امامتش، از 20 سالگی<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص۳۸۵.</ref>  و در سال 148 هجری<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص211.</ref>  به مدت 35 سال  بوده است.<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.</ref> وی پیش از امامتش، پنج سال از دوران طفولیت خود را در عهد مروان بن محمد، از خلفای اموی، و حدود پنج سال نیز در زمان عبدالله سَفّاح، اولین خلیفۀ عباسی و ده سال در زمان منصور دوانیقی گذراند.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص20.</ref>  و در دورۀ امامتش، با چهار تن از خلفای عباسی، 12سال با منصور دوانیقی(136-158ق)، 10 سال با محمد المهدی (158-169ق)، 1 سال با موسی الهادی (169-170ق) و 15 سال با هارون الرشید (170-193ق)، معاصر بوده است.<ref>الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص270؛ عبدالرحمان، سیرۀ اهل بیت، ص371.</ref>  او دارای 37،<ref>عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص225.</ref>  38، 40<ref>زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص169.</ref>  یا 41 فرزند شامل 18 پسر به نام‌های [[علی الرضا]]، ابراهیم، عباس، اسماعیل، جعفر، حسن، محمد، عبیدالله، حمزه، عبدالله، اسحاق،<ref group="یادداشت">فرزندان قطعی امام کاظم بوده و نسل وی از اینها تداوم یافته است. (زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص170.)</ref> احمد (معروف به شاهچراغ)، قاسم، هارون، حسین، زید، فضل و سلیمان و 23 دختر بود.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290-291.</ref>   
==موسی بن جعفر از منظر آیات==  
==موسی بن جعفر از منظر آیات==  
آیات مودت،<ref>سوره شوری، آیه 22.</ref>  تطهیر،<ref>سوره أحزاب، آیه 33.</ref>  ذوی‌القربی،<ref>سوره إسراء، آیه 26.</ref>  خُمسِ غنایم<ref>سوره أنفال، آیه 41.</ref>  و آیه «و اُولواالأرحام بعضُهم أولی ببعضٍ فی کتاب الله»،<ref>سوره أحزاب، آیه 6.</ref>  در شأن او و سایر امامان شیعه نازل شده است.<ref>شهیدی، زندگانی علی بن الحسین، 1377ش، ص66.</ref>
آیات مودت،<ref>سوره شوری، آیه 22.</ref>  [[آیه تطهیر|تطهیر]]،<ref>سوره أحزاب، آیه 33.</ref>  ذوی‌القربی،<ref>سوره إسراء، آیه 26.</ref>  خُمسِ غنایم<ref>سوره أنفال، آیه 41.</ref>  و آیه «و اُولواالأرحام بعضُهم أولی ببعضٍ فی کتاب الله»،<ref>سوره أحزاب، آیه 6.</ref>  در شأن او و سایر امامان [[شیعه]] نازل شده است.<ref>شهیدی، زندگانی علی بن الحسین، 1377ش، ص66.</ref>


==ادلۀ امامت==
==ادلۀ امامت==
وی یکی از 12 امامی است که پیامبر بر امامتش تصریح کرده است.<ref>مفید، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۱؛ طبرسی، إعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص396-۳۹۷.</ref>  همچنین، بنا بر روایت جابر بن عبدالله انصاری، نامش در لوحی که پیامبر از جانب جبرائیل به فاطمه داده بود، ذکر شده است که امامِ پس از جعفر بن محمد بن علی، فرزندش، موسی است.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص272؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص176.</ref>  در صحیفه‌ای که نزد اُمّ سَلَمه بوده است نیز، نام یکایک امامان شیعه ذکر شده است.<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص168-170 و 223-224.</ref>  حدیث «أوصیائی الإثنی عشر»<ref>قندوزی حنفی، ینابیع المودّة، جزء3، ص11.</ref>  نیز، به امامت تک‌تک امامان، از جمله موسی بن جعفر، اشاره دارد.<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص176.</ref>  امام صادق نیز، خود، موسی بن جعفر را امامِ پس از خود معرفی کرده<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص359، 360، 362، 364 و 370-371.</ref>  و هنگام وفاتش، او را وصیّ خود قرار داده و میراث انبیا را به او تحویل داد.<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص365.</ref>  از امام کاظم کرامات فراوانی نقل شده است<ref group="یادداشت">به هر زبانی سخن می‌گفت، (حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص96-98.) پاسخ هر پرسشی را می‌داد (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص379، 382-383.) و از آینده و پشت پرده، باخبر بود. (شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص222-224.)</ref>  که دلالت بر امامت او و درستیِ قول به امامت وی دارد.<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص287-288، 291-296.</ref>
وی یکی از 12 امامی است که [[پیامبر اکرم|پیامبر]] بر امامتش تصریح کرده است.<ref>مفید، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۱؛ طبرسی، إعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص396-۳۹۷.</ref>  همچنین، بنا بر روایت جابر بن عبدالله انصاری، نامش در لوحی که پیامبر از جانب جبرائیل به [[فاطمه زهرا|فاطمه]] داده بود، ذکر شده است که امامِ پس از جعفر بن محمد بن علی، فرزندش، موسی است.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص272؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص176.</ref>  در صحیفه‌ای که نزد اُمّ سَلَمه بوده است نیز، نام یکایک امامان [[شیعه]] ذکر شده است.<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص168-170 و 223-224.</ref>  حدیث «أوصیائی الإثنی عشر»<ref>قندوزی حنفی، ینابیع المودّة، جزء3، ص11.</ref>  نیز، به امامت تک‌تک امامان، از جمله امام موسی بن جعفر، اشاره دارد.<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص176.</ref>  امام صادق نیز، خود، موسی بن جعفر را امامِ پس از خود معرفی کرده<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص359، 360، 362، 364 و 370-371.</ref>  و هنگام وفاتش، او را [[وصیّ]] خود قرار داده و میراث انبیا را به او تحویل داد.<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص365.</ref>  از امام کاظم کرامات فراوانی نقل شده است<ref group="یادداشت">به هر زبانی سخن می‌گفت، (حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص96-98.) پاسخ هر پرسشی را می‌داد (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص379، 382-383.) و از آینده و پشت پرده، باخبر بود. (شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص222-224.)</ref>  که دلالت بر [[امامت]] او و درستیِ قول به امامت وی دارد.<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص287-288، 291-296.</ref>


==فضایل و مناقب==
==فضایل و مناقب==
موسی بن جعفر، وارث علم انبیا<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص8.</ref>  و معرفت و فضل و کمالات<ref>هیتمی، الصواعق المحرقة، 1385ق، ص203.</ref>  و جامع بین دین، فقه، مناسک، بردباری و شکیبایی بود.<ref>ابن أبی‌الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، 1387ق، ج15، ص273.</ref>  در زمانۀ او، هیچکس در معارف الهی و دانش و بخشش، به او نمی‌رسید<ref>پیشوایی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص416.</ref>  و دانشمندان و رجال علمی زمان خود را تحت تأثیر دانش خود قرار داده بود.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص21.</ref>  از او، در زمانۀ خود، فقیه‌تر، باورع‌تر، باسخاوت‌تر و کریم‌تر یافت نمی‌شد.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص377.</ref>  فضایل اخلاقی و صفات برجستۀ انسانی او زبانزد خاص و عام بوده و تمام دانشمندان در برابر عظمت اخلاقی او سرِ تعظیم فرود می‌آوردند.<ref>عبدالرحمان، سیرۀ اهل بیت، ص373-374.</ref>  وی را عبد صالح،<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص436.</ref>  بزرگ مرتبه،<ref>الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص275.</ref>  کثیر التهجد، فروخورندۀ خشم، تلاشگر،<ref>عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص55؛ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، 167.</ref>  صالح، حلیم، جواد، سخی، متألِّه (الهی)<ref>یافعی، مرآت الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة ما یُعتبَر من حوادث الزمان، ج10، ص394؛ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص277-278.</ref>  و عابدترین مردم دانسته‌اند.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290.</ref>  او از نظر قدر و منزلت، بهترین بندگان خدا<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص337.</ref>  و سرآمدِ فرزندان جعفر بن محمد بود.<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص149.</ref>  بسیار سجده می‌کرد<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص339، 341 و 390.</ref>  و در مدت حبسِ خود، پس از نماز صبح به سجده رفته و هنگام زوال (ظهر) سر از سجده برمی‌داشت.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص32-35.</ref>  از خوف خدا بسیار می‌گریست.<ref>عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص54.</ref>  شب‌ها را به نماز و روزها را به روزه و صدقه سپری می‌کرد.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص35.</ref>  معروف به کرامات مُحَیِّر العقول،<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص10.</ref>  آگاهی بر امور پنهان و طیّ الأرض بوده<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص339، 358 و 376.</ref>  و در منابع شیعه و سنی، پس از علی بن أبی‌طالب، از موسی بن جعفر بیش از هر امام دیگری امور خارق‌العاده و حیرت‌انگیز و کرامات و معجزات نقل شده است.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص387.</ref>  او مواظب‌ترینِ مردم بر حفظ کتاب خدا (قرآن) بود<ref>طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، 1390ق، ص298.</ref>  و آن را با صوتی زیبا و حزین تلاوت می‌کرد.<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص180-181.</ref>
امام موسی بن جعفر، وارث علم انبیا<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص8.</ref>  و معرفت و [[فضل]] و کمالات<ref>هیتمی، الصواعق المحرقة، 1385ق، ص203.</ref>  و جامع بین دین، فقه، مناسک، [[بردباری]] و شکیبایی بود.<ref>ابن أبی‌الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، 1387ق، ج15، ص273.</ref>  در زمانۀ او، هیچکس در [[معارف الهی]] و دانش و بخشش، به او نمی‌رسید<ref>پیشوایی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص416.</ref>  و دانشمندان و رجال علمی زمان خود را تحت تأثیر دانش خود قرار داده بود.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص21.</ref>  از او، در زمانۀ خود، فقیه‌تر، باورع‌تر، باسخاوت‌تر و کریم‌تر یافت نمی‌شد.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص377.</ref>  فضایل اخلاقی و صفات برجستۀ انسانی او زبانزد خاص و عام بوده و تمام دانشمندان در برابر عظمت اخلاقی او سرِ تعظیم فرود می‌آوردند.<ref>عبدالرحمان، سیرۀ اهل بیت، ص373-374.</ref>  وی را [[عبد صالح]]،<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص436.</ref>  بزرگ مرتبه،<ref>الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص275.</ref>  کثیر التهجد، فروخورندۀ خشم، تلاشگر،<ref>عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص55؛ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، 167.</ref>  صالح، حلیم، جواد، سخی، متألِّه (الهی)<ref>یافعی، مرآت الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة ما یُعتبَر من حوادث الزمان، ج10، ص394؛ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص277-278.</ref>  و عابدترین مردم دانسته‌اند.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290.</ref>  او از نظر قدر و منزلت، بهترین بندگان خدا<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص337.</ref>  و سرآمدِ فرزندان جعفر بن محمد بود.<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص149.</ref>  بسیار سجده می‌کرد<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص339، 341 و 390.</ref>  و در مدت حبسِ خود، پس از نماز صبح به سجده رفته و هنگام زوال (ظهر) سر از سجده برمی‌داشت.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص32-35.</ref>  از خوف خدا بسیار می‌گریست.<ref>عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص54.</ref>  شب‌ها را به نماز و روزها را به روزه و صدقه سپری می‌کرد.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص35.</ref>  معروف به کرامات مُحَیِّر العقول،<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص10.</ref>  آگاهی بر امور پنهان و طیّ الأرض بوده<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص339، 358 و 376.</ref>  و در منابع [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنی]]، پس از [[امام علی|علی بن أبی‌طالب]]، از امام موسی بن جعفر بیش از هر امام دیگری امور خارق‌العاده و حیرت‌انگیز و کرامات و معجزات نقل شده است.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص387.</ref>  او مواظب‌ترینِ مردم بر حفظ کتاب خدا ([[قرآن]]) بود<ref>طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، 1390ق، ص298.</ref>  و آن را با صوتی زیبا و حزین [[تلاوت]] می‌کرد.<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص180-181.</ref>


==سبک زندگی==
==سبک زندگی==
امام موسی کاظم، صلۀ رحِم به جا می‌آورد و از محرومان و فقیران، به صورت پنهانی و شبانه با تأمین آذوقه، دستگیری و تفقُّد می‌کرد.<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص296</ref>  کسانی که به او بدی می‌کردند، با برآوردن نیازهای‌شان، از آنان دلجویی کرده و پاسخ بدسگالی ‌آنها را با نیکویی می‌داد.<ref>ابن‌خَلَّکان، وفیات الأعیان، 1969، ج5، ص308.</ref>  با مخالفان خود، حتی کسانی که قصد کشتن او را کرده بودند، با ملاطفت برخورد می‌کرد<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص257.</ref>  و از کشتن مخالفان و سوءقصد کنندگان به جان خویش، ممانعت به عمل ‌آورده و با کسانی که او را مورد ریشخند خود قرار می‌دادند، معاشرت می‌کرد.<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج2، ص149-153.</ref>  در طول زندگانی خود، 1000 برده آزاد کرد. او در حالی که تمکُّن مالی داشت، زاهدانه می‌زیست و اموالش را به نیازمندان می‌بخشید.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص37-38.</ref>
امام موسی کاظم، [[صلۀ رحِم]] به جا می‌آورد و از محرومان و فقیران، به صورت پنهانی و شبانه با تأمین آذوقه، دستگیری و تفقُّد می‌کرد.<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص296</ref>  کسانی که به او بدی می‌کردند، با برآوردن نیازهای‌شان، از آنان دلجویی کرده و پاسخ بدسگالی ‌آنها را با نیکویی می‌داد.<ref>ابن‌خَلَّکان، وفیات الأعیان، 1969، ج5، ص308.</ref>  با مخالفان خود، حتی کسانی که قصد کشتن او را کرده بودند، با ملاطفت برخورد می‌کرد<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص257.</ref>  و از کشتن مخالفان و سوءقصد کنندگان به جان خویش، ممانعت به عمل ‌آورده و با کسانی که او را مورد ریشخند خود قرار می‌دادند، [[معاشرت]] می‌کرد.<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج2، ص149-153.</ref>  در طول زندگانی خود، 1000 [[برده]] آزاد کرد. او در حالی که تمکُّن مالی داشت، زاهدانه می‌زیست و اموالش را به نیازمندان می‌بخشید.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص37-38.</ref>


==نفوذ معنوی==
==نفوذ معنوی==
امام کاظم بدون شمشیر و ابزار تبلیغات و صرفاً بر اساس دعوت مردم با عمل خود و نه با زبان، بر دل‌ها حکومت می‌کرد.<ref>مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص158-160.</ref>
امام کاظم بدون شمشیر و ابزار تبلیغات و صرفاً بر اساس [[دعوت]] مردم با عمل خود و نه با زبان، بر دل‌ها [[حکومت]] می‌کرد.<ref>مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص158-160.</ref>


==موسی بن جعفر در نگاه دیگران==
==موسی بن جعفر در نگاه دیگران==
امام صادق، موسی بن جعفر را دری از درهای رحمت و برکت خداوند و فردی دانسته است که دانش قضا، فهم، بخشندگی، خوی نیکو و نیک‌رفتاری با همسایگان را دارد.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص23-24 و 31.</ref>  هارون الرشید، او را وارث علم انبیا، امام و پیشوای مردم، حجت حق بر خلق، و خلیفۀ خدا بر بندگان دانسته که علمِ درست به یقین نزد او است. به گفتۀ مأمون، عبادت زیاد، او را فرسوده و سجدۀ فراوان، چهره و بینی او را مجروح نموده است. عیسی بن جعفر بن منصور، از او به‌عنوان کسی که تنها به عبادت مشغول است و حتی او و هارون را هم به بدی یاد نمی‌کند، یاد کرده است.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص24.</ref>  ابوعلی خَلّال حنبلی، در گرفتاری‌ها به قبر او توسل جُسته و خدا این‌گونه مشکلاتش را حل می‌کرده است.<ref>بغدادی، تاریخ بغداد، 1417ق، ج۱، ص۱۳۳.</ref>  ابن‌صَبّاغ مالکی، او را کسی دانسته که مناقب و کراماتش آشکار، فضایل و صفاتش خیره‌کننده و سَروَری و آقایی در برابر او قد خم می‌کرد.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص25 و 56.</ref>  محمد بن طلحة شافعی و احمد بن یوسف قرمانی، او را باب الحوائج دانسته‌اند، زیرا مردم نیازهای خود را با وسیله قرار دادن او به درگاه الهی، برآورده می‌دیدند.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص26-27.</ref>
[[امام صادق]]، امام موسی بن جعفر را دری از درهای رحمت و برکت خداوند و فردی دانسته است که دانش [[قضا]]، فهم، بخشندگی، خوی نیکو و نیک‌رفتاری با همسایگان را دارد.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص23-24 و 31.</ref>  هارون الرشید، او را وارث علم انبیا، امام و پیشوای مردم، حجت حق بر خلق، و خلیفۀ خدا بر بندگان دانسته که علمِ درست به یقین نزد او است. به گفتۀ مأمون، عبادت زیاد، او را فرسوده و سجدۀ فراوان، چهره و بینی او را مجروح نموده است. عیسی بن جعفر بن منصور، از او به‌عنوان کسی که تنها به عبادت مشغول است و حتی او و هارون را هم به بدی یاد نمی‌کند، یاد کرده است.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص24.</ref>  ابوعلی خَلّال حنبلی، در گرفتاری‌ها به قبر او [[توسل]] جُسته و خدا این‌گونه مشکلاتش را حل می‌کرده است.<ref>بغدادی، تاریخ بغداد، 1417ق، ج۱، ص۱۳۳.</ref>  ابن‌صَبّاغ مالکی، او را کسی دانسته که مناقب و کراماتش آشکار، [[فضایل]] و صفاتش خیره‌کننده و سَروَری و آقایی در برابر او قد خم می‌کرد.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص25 و 56.</ref>  محمد بن طلحة شافعی و احمد بن یوسف قرمانی، او را باب الحوائج دانسته‌اند، زیرا مردم نیازهای خود را با وسیله قرار دادن او به درگاه الهی، برآورده می‌دیدند.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص26-27.</ref>


==ویژگی‌های زمانۀ موسی بن جعفر==
==ویژگی‌های زمانۀ موسی بن جعفر==
* انشعاب در شیعه و پراکنده‌شدن شیعیان در فرقه‌های واقفیه (کسانی که امامت علی بن موسی الرضا را نپذیرفتند)،<ref>طوسی، الغیبة، 1411ق، ص۶۵-۶۴.</ref>  اسماعیلیه (پیروان اسماعیل فرزند امام صادق، که پیش از وی درگذشت)، فَطَحِیِّه (پیروان عبدالله بن جعفر أفطَح که هفتاد روز پس از امام صادق درگذشت)، ناووسیه (پیروان فردی به نام ناووس)، دیباجیه (پیروان محمد بن جعفر دیباج) و موسویه (پیروان موسی بن جعفر)؛<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ص۶۶-۷۹.</ref>  
*انشعاب در [[شیعه]] و پراکنده‌شدن شیعیان در فرقه‌های واقفیه (کسانی که امامت [[علی بن موسی الرضا]] را نپذیرفتند)،<ref>طوسی، الغیبة، 1411ق، ص۶۵-۶۴.</ref>  اسماعیلیه (پیروان اسماعیل فرزند امام صادق، که پیش از وی درگذشت)، فَطَحِیِّه (پیروان عبدالله بن جعفر أفطَح که هفتاد روز پس از امام صادق درگذشت)، ناووسیه (پیروان فردی به نام ناووس)، دیباجیه (پیروان محمد بن جعفر دیباج) و موسویه (پیروان موسی بن جعفر)؛<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ص۶۶-۷۹.</ref>
* ترویج و تبلیغ  آزادانۀ افکار جریان‌های فکری در عرصه‌های مختلف، نظیر روایت، تدریس، تألیف و مناظره؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص79، 90-92 و 199.</ref>
*ترویج و [[تبلیغ دینی|تبلیغ]] آزادانۀ افکار جریان‌های فکری در عرصه‌های مختلف، نظیر روایت، تدریس، تألیف و مناظره؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص79، 90-92 و 199.</ref>
* تداوم سیاست سخت‌گیری بر علویان و اهل‌بیت؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص79- 87 و 154.</ref>
*تداوم سیاست سخت‌گیری بر علویان و [[اهل‌بیت]]؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص79- 87 و 154.</ref>
* حمایت حکومت از جاعلان حدیث؛  
*حمایت حکومت از جاعلان حدیث؛
* حاکم‌شدن ایدۀ قداست‌بخشی به خلفای عباسی در بین مردم؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص115.</ref>
*حاکم‌شدن ایدۀ قداست‌بخشی به خلفای عباسی در بین مردم؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص115.</ref>
* سرازیر شدن اموال فراوان از اقصی نقاط ممالک اسلامی و پدید آمدن شکاف عمیق طبقاتی؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص154 و 158.</ref>
*سرازیر شدن اموال فراوان از اقصی نقاط ممالک اسلامی و پدید آمدن شکاف عمیق طبقاتی؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص154 و 158.</ref>
* فساد لجام گسیخته، میگساری، ولنگاری و بی‌بندوباری خلفا و دستگاه حکومت.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص117- 118 و 154-158.</ref>
*فساد لجام گسیخته، میگساری، ولنگاری و بی‌بندوباری خلفا و دستگاه [[حکومت]].<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص117- 118 و 154-158.</ref>


==فعالیت‌های سیاسی در دوران امام کاظم==
==فعالیت‌های سیاسی در دوران امام کاظم==
دوران منصور دوانیقی تا هارون الرشید، نخستین مرحلۀ استبداد و ستمگری خلفای عباسی بوده است، که حتی به هم‌پیمانان خود، نظیر عبدالله بن علی، ابوسلَمة خَلّال و ابومسلم نیز رحم نکرده و آنان را به قتل رسانده و از سر راه حکومت خود برداشتند.<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص200.</ref>  همچنین، کشتن 60 تن از سادات توسط حمید بن قحطبه، در این بازۀ زمانی رخ داده است.<ref>خراسانی، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، 1376ش، ص533.</ref>  خلفای عباسی، در کنار رفتارهای غیرانسانی، از کشورگشایی و کشورداری غافل نبوده و به عمران و آبادانی و ایجاد شهرهایی نظیر بغداد در سال 145ق به‌سبک تیسفون و سامان دادن ادارات به‌سبک ساسانیان، توسط برمکیان، اهتمام داشتند.<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص200.</ref>  <br>
دوران منصور دوانیقی تا هارون الرشید، نخستین مرحلۀ [[استبداد]] و ستمگری خلفای عباسی بوده است، که حتی به هم‌پیمانان خود، نظیر عبدالله بن علی، ابوسلَمة خَلّال و ابومسلم نیز رحم نکرده و آنان را به قتل رسانده و از سر راه حکومت خود برداشتند.<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص200.</ref>  همچنین، کشتن 60 تن از [[سید|سادات]] توسط حمید بن قحطبه، در این بازۀ زمانی رخ داده است.<ref>خراسانی، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، 1376ش، ص533.</ref>  خلفای عباسی، در کنار رفتارهای غیرانسانی، از کشورگشایی و کشورداری غافل نبوده و به عمران و آبادانی و ایجاد شهرهایی نظیر [[بغداد]] در سال 145ق به‌سبک تیسفون و سامان دادن ادارات به‌سبک [[ساسانیان]]، توسط [[برمکیان]]، اهتمام داشتند.<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص200.</ref>  <br>
در چنین شرایطی، موسی بن جعفر، راه پرهیز و احتیاط را پیشه کرد.<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص185.</ref>  امام کاظم، با آن که بیشترین اهتمام خود را به ادامه و استمرار نهضت علمی جعفر بن محمد و محمد بن علی و تربیت و پرورش شاگردانی مُبَرّز قرار داده بود تا بدین وسیله بُنیۀ علمی و حدیثی شیعه را تقویت کند،<ref>علی، مختصر تاریخ العرب، 1967، ص209.</ref>  اما خلفای عباسی وجود تشکُّلی به نام تشیُّع با رهبری پیشوایان شیعه، از جمله موسی بن جعفر را برنمی‌تافتند و آنان، از جمله امام کاظم را تحت فشار قرار می‌دادند.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص385.</ref>  <br>
در چنین شرایطی، موسی بن جعفر، راه پرهیز و احتیاط را پیشه کرد.<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص185.</ref>  امام کاظم، با آن که بیشترین اهتمام خود را به ادامه و استمرار [[نهضت]] علمی جعفر بن محمد و محمد بن علی و تربیت و پرورش شاگردانی مُبَرّز قرار داده بود تا بدین وسیله بُنیۀ علمی و حدیثی [[شیعه]] را تقویت کند،<ref>علی، مختصر تاریخ العرب، 1967، ص209.</ref>  اما خلفای عباسی وجود تشکُّلی به نام تشیُّع با رهبری پیشوایان شیعه، از جمله موسی بن جعفر را برنمی‌تافتند و آنان، از جمله امام کاظم را تحت فشار قرار می‌دادند.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص385.</ref>  <br>
در دوران امامت موسی بن جعفر، رویدادهای زیر نشان داد که علویان مهم‌ترین رقبای عباسیان در امر خلافت و حکومت هستند:<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص385.</ref> <br>
در دوران امامت موسی بن جعفر، رویدادهای زیر نشان داد که [[علویان]] مهم‌ترین رقبای [[عباسیان]] در امر خلافت و حکومت هستند:<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص385.</ref> <br>
قیام حسین بن علی بن حسن (شهید فَخّ)<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص77.</ref>  در حجاز در هشتم ذیحجه 169 هجری؛<ref>خراسانی، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، 1376ش، ص529-531.</ref> <br>
قیام حسین بن علی بن حسن (شهید فَخّ)<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص77.</ref>  در [[حجاز]] در هشتم ذیحجه 169 هجری؛<ref>خراسانی، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، 1376ش، ص529-531.</ref> <br>
قیام یحیی بن عبدالله بن حسن،<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص199-205.</ref>  از یاران و راویان امام ششم و از مجروحان واقعۀ فَخّ، در دیلمان در سال 176 هجری؛<ref>خراسانی، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، 1376ش، ص531-532.</ref>  <br>
قیام یحیی بن عبدالله بن حسن،<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص199-205.</ref>  از یاران و راویان امام ششم و از مجروحان واقعۀ فَخّ، در دیلمان در سال 176 هجری؛<ref>خراسانی، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، 1376ش، ص531-532.</ref>  <br>
قیام إدریس بن عبدالله، از مجروحان واقعۀ فَخّ، در مغرب و تشکیل سلسلۀ ادریسیان، به عنوان نخستین سلسلۀ شیعی در جهان اسلام، در سال 172 هجری، که تا سال 363 هجری ادامه پیدا کرد و با تأسیس شهرهایی همچون «فاس» و بناهای عام المنفعه و مساجد، موجب شکوفایی تمدن اسلامی شدند.<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص203-204.</ref>  <br>
قیام إدریس بن عبدالله، از مجروحان واقعۀ فَخّ، در مغرب و تشکیل سلسلۀ ادریسیان، به عنوان نخستین سلسلۀ شیعی در جهان [[اسلام]]، در سال 172 هجری، که تا سال 363 هجری ادامه پیدا کرد و با تأسیس شهرهایی همچون «فاس» و بناهای عام المنفعه و مساجد، موجب شکوفایی تمدن اسلامی شدند.<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص203-204.</ref>  <br>
با آن که موسی بن جعفر در قیام‌های حَسَنیان (فرزندان و نوادگان امام حسن) مشارکت و همراهی نکرد<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص144-145.</ref>  و حتی شکست و شهادت حسین بن علی (شهید فَخّ) را، که غالب علویان مدینه در آن مشارکت داشتند، به او گوشزد کرد،<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص389.</ref>  اما با این حال، پس از شنیدن شهادتش، به شدت افسرده و غمگین گشته و بر او درود فرستاد. او را بی‌نظیر دانسته و مسلمانی نیکوکار که بسیار روزه می‌گرفت و فراوان نماز می‌خواند و آمر به معروف و ناهی از منکر بود<ref>اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، 1385ق، ص302.</ref>  و قیام او را برای خدا و در راه مبارزه با پلیدان و بدکاران دانست.<ref>پیشوایی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص428-429.</ref>
با آن که موسی بن جعفر در قیام‌های حَسَنیان (فرزندان و نوادگان امام حسن) مشارکت و همراهی نکرد<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص144-145.</ref>  و حتی شکست و [[شهادت]] حسین بن علی (شهید فَخّ) را، که غالب علویان [[مدینه]] در آن مشارکت داشتند، به او گوشزد کرد،<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص389.</ref>  اما با این حال، پس از شنیدن شهادتش، به شدت افسرده و غمگین گشته و بر او درود فرستاد. او را بی‌نظیر دانسته و مسلمانی نیکوکار که بسیار روزه می‌گرفت و فراوان نماز می‌خواند و آمر به معروف و ناهی از منکر بود<ref>اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، 1385ق، ص302.</ref>  و قیام او را برای خدا و در راه [[مبارزه]] با پلیدان و بدکاران دانست.<ref>پیشوایی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص428-429.</ref>


==اقدامات امام کاظم==
==اقدامات امام کاظم==
موسی بن جعفر، اقداماتی در راستای وظایف ذاتی امامت و در مخالفت و مبارزه با حکومت‌های وقت، داشته است که عبارتند از:  
امام موسی بن جعفر، اقداماتی در راستای وظایف ذاتی [[امامت]] و در مخالفت و مبارزه با حکومت‌های وقت، داشته است که عبارتند از:  
* مبارزۀ منفی (مانند پرهیز دادن صَفوانِ جَمّال از کرایه دادن شترانش به هارون برای سفر حج)؛<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص207.</ref>
*مبارزۀ منفی (مانند پرهیز دادن صَفوانِ جَمّال از کرایه دادن شترانش به هارون برای سفر [[حج]])؛<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص207.</ref>
* اجازه به بعضی از اصحابش، همچون علی بن یقطین، جهت نفوذ در دستگاه خلافت و تصدی برخی مناصب، برای مرتفع ساختن موانعِ برآوردن نیازهای شیعیان و احقاق حقوق آنان؛<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص215.</ref>
*اجازه به بعضی از اصحابش، همچون علی بن یقطین، جهت نفوذ در دستگاه خلافت و تصدی برخی مناصب، برای مرتفع ساختن موانعِ برآوردن نیازهای [[شیعیان]] و احقاق حقوق آنان؛<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص215.</ref>
* مبارزه و برخورد با علمای فاسد و خودفروخته و درباری؛<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص406-408.</ref>  
*مبارزه و برخورد با علمای فاسد و خودفروخته و درباری؛<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص406-408.</ref>
* ایجاد رهبری مشروع در عرصۀ اندیشه، با استمرارِ تبیین مبانی فکری و اصول اعتقادی شیعه و طرد اندیشه‌های مخالف و ساختگی؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص107-110.</ref>
*ایجاد رهبری مشروع در عرصۀ اندیشه، با استمرارِ تبیین مبانی فکری و اصول اعتقادی [[شیعه]] و طرد اندیشه‌های مخالف و ساختگی؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص107-110.</ref>
* تقویت پایگاه امامت، با آشکارسازی قدرت ماورائی خود، در قبال مدعیان امامت و رهبران فرقه‌های منحرف<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص93.</ref>  و بیان شفاف مواضع خود در قبال خلفا و موضوع خلافت، برای جلوگیری از ایجاد ذهنیت تأیید وضع موجود؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص120.</ref>  
*تقویت پایگاه امامت، با آشکارسازی قدرت ماورائی خود، در قبال مدعیان امامت و رهبران فرقه‌های منحرف<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص93.</ref>  و بیان شفاف مواضع خود در قبال خلفا و موضوع خلافت، برای جلوگیری از ایجاد ذهنیت تأیید وضع موجود؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص120.</ref>
* تقویت تشکل شیعه، از طریق ایجاد ارتباط میان خود و رهبران شیعیان در نواحی مختلف و ساماندهی و تقویت بُنیۀ اقتصادی آنان.<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص212.</ref>
*تقویت تشکل [[شیعه]]، از طریق ایجاد ارتباط میان خود و رهبران شیعیان در نواحی مختلف و ساماندهی و تقویت بُنیۀ اقتصادی آنان.<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص212.</ref>
* رعایت تقیه، به دلیل حاکمیت فضای خفقان و فشار بر شیعیان؛<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص212.</ref>  و عدم ارتباط گستردۀ وی با شیعیان، به دلیل حساسیت دستگاه حکومت؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص120.</ref>  
*رعایت [[تقیه]]، به دلیل حاکمیت فضای خفقان و فشار بر [[شیعیان]]؛<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص212.</ref>  و عدم ارتباط گستردۀ وی با شیعیان، به دلیل حساسیت دستگاه حکومت؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص120.</ref>
* حفظ جایگاه و برتری موقعیت علمی شیعیان از طریق تعلیم و تربیت شاگردان،<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص207.</ref>  تدریس مباحث کلامی، نظیر توحید و برشماری صفات خداوند، با استفاده از مضامین قرانی و پرهیز شیعیان از دوقطبی عقل‌گرایی افراطی معتزلیان و نقل‌گرایی تفریطی اهل حدیث؛<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص212 </ref>  
*حفظ جایگاه و برتری موقعیت علمی شیعیان از طریق تعلیم و [[تربیت]] شاگردان،<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص207.</ref>  تدریس مباحث کلامی، نظیر توحید و برشماری صفات خداوند، با استفاده از مضامین قرانی و پرهیز [[شیعیان]] از دوقطبی [[عقل‌گرایی]] افراطی معتزلیان و نقل‌گرایی تفریطی اهل حدیث؛<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص212 </ref>
* مواجهۀ منطقی با چالش‌های داخلی شیعیان، نظیر ادعای امامت برادرش، عبدالله بن جعفر (أفطَح)؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص103-105.</ref>  
*مواجهۀ منطقی با چالش‌های داخلی شیعیان، نظیر ادعای امامت برادرش، عبدالله بن جعفر (أفطَح)؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص103-105.</ref>
* جلوگیری از فروپاشی اخلاقی جامعه و امت اسلامی، از طریق ارشاد و پند و موعظه؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص98-100.</ref>  
*جلوگیری از فروپاشی اخلاقی جامعه و امت اسلامی، از طریق ارشاد و پند و [[موعظه]]؛<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص98-100.</ref>
* رسیدگی به امور تهی‌دستان جامعه.<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص215.</ref>
*رسیدگی به امور تهی‌دستان جامعه.<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص215.</ref>


==مناظرات و احتجاجات==
==مناظرات و احتجاجات==
امام کاظم، در صحبت‌های خود، هارون را حاکم تن‌ها و خود را حاکم دل‌ها معرفی می‌کرد<ref>پیشوایی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص431.</ref>  و در مُحاجّه با هارون الرشید، دلیل انتساب امامان را به پیامبر، به عنوان فرزندان دختریِ پیامبر، وجود آیاتی نظیر 85-86 أنعام (عیسی را که بدون پدر بود، از طریق مادرش، مریم، به ابراهیم منتسب می‌کند)<ref>شبلنجی، نورالأبصار، ص149؛ ابن‌صبّاغ، الفصول المهمّة، ص220.</ref>  و 61 آل‌عمران (که حسن و حسین را به عنوان فرزندان پیامبر معرفی کرده است) دانسته،<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص177 و 214.</ref>  و بر اساس آنها، خود و سایر پیشوایان شیعه را فرزندان پیامبر معرفی کرده است.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص396.</ref>  همچنین، جواز نکاح پیامبر با دختران هارون و حرمت تزویج دختران امامان به پیامبر را دلیل رابطۀ اُبُوّت و بُنُوّتِ (پدر و فرزندی) آنان ذکر کرده است.<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص176-177 و 213.</ref>  <br>
امام کاظم، در صحبت‌های خود، هارون را حاکم تن‌ها و خود را [[حاکم دل‌ها]] معرفی می‌کرد<ref>پیشوایی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص431.</ref>  و در مُحاجّه با هارون الرشید، دلیل انتساب امامان را به پیامبر، به عنوان فرزندان دختریِ پیامبر، وجود آیاتی نظیر 85-86 أنعام (عیسی را که بدون پدر بود، از طریق مادرش، مریم، به ابراهیم منتسب می‌کند)<ref>شبلنجی، نورالأبصار، ص149؛ ابن‌صبّاغ، الفصول المهمّة، ص220.</ref>  و 61 آل‌عمران (که حسن و حسین را به عنوان فرزندان پیامبر معرفی کرده است) دانسته،<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص177 و 214.</ref>  و بر اساس آنها، خود و سایر پیشوایان [[شیعه]] را فرزندان پیامبر معرفی کرده است.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص396.</ref>  همچنین، جواز نکاح پیامبر با دختران هارون و حرمت تزویج دختران امامان به پیامبر را دلیل رابطۀ اُبُوّت و بُنُوّتِ (پدر و فرزندی) آنان ذکر کرده است.<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص176-177 و 213.</ref>  <br>
همچنین، در مواجهه با معتزله، که اساس آن بر توجیه عقلانی مسائل استوار است و اهل حدیث، که بر خلاف معتزله، جایگاهی برای عقل در مباحث کلامی و اعتقادی قائل نبودند، به شیعیان توصیه می‌کرد پا را فراتر از قران نگذارند و خود نیز در توصیف صفات خداوند، تنها از مضامین قرآنی بهره می‌جُست.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص409-410.</ref>
همچنین، در مواجهه با معتزله، که اساس آن بر توجیه عقلانی مسائل استوار است و اهل حدیث، که بر خلاف معتزله، جایگاهی برای عقل در مباحث کلامی و اعتقادی قائل نبودند، به [[شیعیان]] توصیه می‌کرد پا را فراتر از [[قران]] نگذارند و خود نیز در توصیف صفات خداوند، تنها از مضامین قرآنی بهره می‌جُست.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص409-410.</ref>


==اصحاب امام کاظم==
==اصحاب امام کاظم==
در میان یاران و اصحاب موسی بن جعفر، شش تن (حسن بن محبوب، محمد بن أبی‌عُمَیر، صفوان بن یحیی، عبدالله بن مُغَیرة، یونس بن عبدالرحمان و احمد بن محمد بن أبی‌نصر بَزَنطی) به عنوان اصحاب اجماع، به صدق و امانت شهرت دارند.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص140.</ref> <br>
در میان یاران و اصحاب امام موسی بن جعفر، شش تن (حسن بن محبوب، محمد بن أبی‌عُمَیر، صفوان بن یحیی، عبدالله بن مُغَیرة، یونس بن عبدالرحمان و احمد بن محمد بن أبی‌نصر بَزَنطی) به عنوان اصحاب اجماع، به صدق و امانت شهرت دارند.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص140.</ref> <br>
هشام بن سالم، حسن بن محبوب، محمد بن أبی‌عُمَیر، محمد بن سنان، کُمَیت بن زید اسدی، عمار ساباطی، صفوان بن مهران جَمّال، موسی بن بُکَیر، سلیمان بن جعفر، رَیّان بن صَلت، علی بن مهزیار، صفوان بن یحیی، علی بن جعفر، داود بن کثیر، حسن بن علی بن فَضّال، عثمان بن عیسی،<ref>خراسانی، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، 1376ش، ص526-529؛ عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص269.</ref>  حَمّاد بن عیسی، عبدالرحمان بن حَجّاج، عبدالله بن مُغَیرة، عبدالله بن یحیی کاهلی، اسحاق بن یحیی، عبدالله بن جُندَب، علی بن یقطین، هشام بن حکم،<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص219-277.</ref>  مُفَضّل بن عمر، یونس بن عبدالرحمان<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص343-451.</ref>  و اسحاق بن عمار صِیرَفی،<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص330.</ref>  در زمرۀ اصحاب امام کاظم هستند.
هشام بن سالم، حسن بن محبوب، محمد بن أبی‌عُمَیر، محمد بن سنان، کُمَیت بن زید اسدی، عمار ساباطی، صفوان بن مهران جَمّال، موسی بن بُکَیر، سلیمان بن جعفر، رَیّان بن صَلت، علی بن مهزیار، صفوان بن یحیی، علی بن جعفر، داود بن کثیر، حسن بن علی بن فَضّال، عثمان بن عیسی،<ref>خراسانی، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، 1376ش، ص526-529؛ عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص269.</ref>  حَمّاد بن عیسی، عبدالرحمان بن حَجّاج، عبدالله بن مُغَیرة، عبدالله بن یحیی کاهلی، اسحاق بن یحیی، عبدالله بن جُندَب، علی بن یقطین، هشام بن حکم،<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص219-277.</ref>  مُفَضّل بن عمر، یونس بن عبدالرحمان<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص343-451.</ref>  و اسحاق بن عمار صِیرَفی،<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص330.</ref>  در زمرۀ اصحاب امام کاظم هستند.


خط ۶۳: خط ۶۳:


==دلایل دستگیری و قتل==
==دلایل دستگیری و قتل==
موسی بن جعفر، ابتدا در زمان مهدی خلیفۀ عباسی دستگیر و زندانی شد. اما به دنبال خوابی که در آن، علی بن أبی‌طالب در گلایه از او، به خاطر دستگیری نواده‌اش، آیۀ 22 سورۀ محمد را خطاب به او تلاوت کرده بود (فهل عَسیتُم إن تولّیتُم أن تُفسِدوا فی الأرض و تُقَطَّعوا أرحامَکم)، دستور آزادی وی را صادر کرده  و او را بسیار تکریم کرد. اما در زمان هارون، دلایل زیر موجبات دستگیری و حبس طولانی‌مدت موسی بن جعفر را فراهم آورد:
امام موسی بن جعفر، ابتدا در زمان مهدی خلیفۀ عباسی دستگیر و زندانی شد. اما به دنبال خوابی که در آن، [[امام علی|علی بن أبی‌طالب]] در گلایه از او، به خاطر دستگیری نواده‌اش، آیۀ 22 سورۀ محمد را خطاب به او تلاوت کرده بود (فهل عَسیتُم إن تولّیتُم أن تُفسِدوا فی الأرض و تُقَطَّعوا أرحامَکم)، دستور آزادی وی را صادر کرده<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص437-438.</ref> و او را بسیار تکریم کرد. اما در زمان هارون، دلایل زیر موجبات دستگیری و حبس طولانی‌مدت موسی بن جعفر را فراهم آورد:
* در کنار قبر پیامبر، هارون خود را پسرعموی پیامبر، و امام کاظم خود را فرزند پیامبر معرفی کردند.  و این مسأله، موجب خشم و حسادت  و کینۀ هارون نسبت به موسی بن جعفر شد؛
*در کنار قبر [[پیامبر اکرم|پیامبر]]، هارون خود را پسرعموی پیامبر، و امام کاظم خود را فرزند پیامبر معرفی کردند<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص251 و 309.</ref> و این مسأله، موجب خشم و [[حسد|حسادت]]<ref>مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص154.</ref> و کینۀ هارون نسبت به موسی بن جعفر شد؛<ref>خامنه‌ای، انسان 250 ساله، 1391ش، ص301.</ref>
* مشخص کردن حدود فدک برای مهدی یا هارون توسط امام کاظم  (از عدن تا سمرقند، از آفریقا تا بحر خزر و ارمنستان)  و احساس خطر کردن هارون از این که موسی بن جعفر داعیۀ فرمانروایی دارد؛
*مشخص کردن حدود فدک برای مهدی یا هارون توسط امام کاظم<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص121-123.</ref> (از عدن تا سمرقند، از آفریقا تا بحر خزر و ارمنستان)<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج4، ص320-321.</ref> و احساس خطر کردن هارون از این که موسی بن جعفر داعیۀ فرمانروایی دارد؛<ref>مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص154.</ref>
* افشای اسرار امامت توسط برخی یاران امام، نظیر هشام بن حکم که منجر به حساسیت هارون و دستگیری موسی بن جعفر شد؛
*افشای اسرار امامت توسط برخی یاران امام، نظیر هشام بن حکم که منجر به حساسیت هارون و دستگیری موسی بن جعفر شد؛<ref>صدوق، کمال الدین، 1395ق، ج۲، ص۳۶۱-۳۶۳؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص397-400.</ref>
* اخبار نادرست جاسوسان و تحریکات یحیی بن خالد برمکی؛  
*اخبار نادرست جاسوسان و تحریکات یحیی بن خالد برمکی؛<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص209.</ref>
سعایت برادرزاده‌اش، محمد یا علی بن اسماعیل (نوادۀ امام صادق)  و محمد بن جعفر (برادرش)  از موسی بن جعفر، نزد هارون الرشید، موجب گردید تا وی در سال 179ق، هنگام سفر حج، در مدینه پس از عذرخواهی از پیامبر! و گلایه از موسی بن جعفر،  دستور بازداشت وی را به‌دلیل فتنه‌گری  و تفرقه‌افکنی بین مسلمانان، صادر کرد  و او را به بصره، نزد عیسی بن جعفر بن منصور (نوادۀ خلیفۀ دوم عباسی) فرستاد. پس از استنکاف و روگردانی عیسی از قتل امام کاظم، موسی بن جعفر را به بغداد منتقل کرده و به فضل بن ربیع سپردند، که مدت مدیدی نزد وی زندانی بود. وی نیز از کشتن امام کاظم سر باز زد و امام را به فضل بن یحیی تحویل دادند. فضل بن یحیی در طول مدت حبس، اسباب آسایش و رفاه موسی بن جعفر را فراهم آورد که موجب خشم هارون و نواختن 100 ضربه تازیانه بر او شد.  او نیز به دنبال سرپیچی از قتل امام کاظم،  از زندانبانی، خلع و موسی بن جعفر به سندی بن شاهک سپرده شد.  در نهایت، به دستور هارون الرشید، امام کاظم با غذا یا خرمای مسموم، توسط سندی بن شاهک به قتل رسید.  در تشییع او در بغداد، تمام اقشار مردم مشارکت داشتند، به گونه‌ای که تا آن روز، چنان تشییعی دیده نشده بود.  احمد بن حنبل،  امام مذهب حنبلی، در سوگ موسی بن جعفر، او را امام مشرق و مغرب نامید.
سعایت برادرزاده‌اش، محمد یا علی بن اسماعیل (نوادۀ امام صادق)<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص386-387.</ref> و محمد بن جعفر (برادرش)<ref>زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص168-169.</ref> از موسی بن جعفر، نزد هارون الرشید، موجب گردید تا وی در سال 179ق، هنگام سفر حج، در [[مدینه]] پس از عذرخواهی از [[پیامبر اکرم|پیامبر]]! و گلایه از امام موسی بن جعفر،<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص388.</ref> دستور بازداشت وی را به‌دلیل فتنه‌گری<ref>مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص155.</ref> و تفرقه‌افکنی بین [[مسلمانان]]،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص20.</ref> صادر کرد<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص298-300.</ref> و او را به [[بصره]]، نزد عیسی بن جعفر بن منصور (نوادۀ خلیفۀ دوم عباسی) فرستاد. پس از استنکاف و روگردانی عیسی از قتل امام کاظم، موسی بن جعفر را به [[بغداد]] منتقل کرده و به فضل بن ربیع سپردند، که مدت مدیدی نزد وی زندانی بود. وی نیز از کشتن امام کاظم سر باز زد و امام را به فضل بن یحیی تحویل دادند. فضل بن یحیی در طول مدت [[حبس]]، اسباب آسایش و رفاه موسی بن جعفر را فراهم آورد که موجب خشم هارون و نواختن 100 ضربه تازیانه بر او شد.<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص334.</ref> او نیز به دنبال سرپیچی از قتل امام کاظم،<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص392.</ref> از زندانبانی، خلع و موسی بن جعفر به سندی بن شاهک سپرده شد.<ref>حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص149.</ref> در نهایت، به دستور هارون الرشید، امام کاظم با غذا یا خرمای مسموم، توسط سندی بن شاهک به قتل رسید.<ref>مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص300؛ کتانی، الإمام الکاظم ضوء مقهور الشعاع، 1420ق، ص150-152.</ref> در [[تشییع]] او در [[بغداد]]، تمام اقشار مردم مشارکت داشتند، به گونه‌ای که تا آن روز، چنان تشییعی دیده نشده بود.  احمد بن حنبل،  امام مذهب حنبلی، در سوگ امام موسی بن جعفر، او را امام مشرق و مغرب نامید.<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص364-365.</ref>
 
==میراث علمی==
==میراث علمی==
* فعالیت علمی و تربیت شاگردانی که تعداد آنان را 274،  281  و 319 نفر  برشمرده‌اند؛  
*فعالیت علمی و [[تربیت]] شاگردانی که تعداد آنان را 274،<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص207-208.</ref> 281<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص266.</ref> و 319 نفر<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص139.</ref> برشمرده‌اند؛
* چندین رساله در باب عقل، علم، عمل (صالح)، توحید، ایمان به خدا، بَدا (در ارادۀ الهی)  و مکارم اخلاق؛
*چندین رساله در باب عقل، علم، عمل (صالح)، توحید، ایمان به خدا، بَدا (در ارادۀ الهی)<ref>کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص141، 148-149 و ج2، ص38-39.</ref> و مکارم اخلاق؛<ref>قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، 1429ق، ج۲، ص۱۹۰-۲۷۸، ۲۹۷-۳۰۷.</ref>
* صدها روایت در زمینۀ احکام عبادی، معاملات، فقه و حدیث، در کتب روایی شیعه؛ 
*صدها روایت در زمینۀ احکام عبادی، [[معاملات]]، فقه و حدیث، در [[کتب روایی]] [[شیعه]]؛<ref>شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص148</ref>
* مجموعه‌های روایی، نظیر الرسالة الکبیرة، الأشعثیّات و مسائل علی بن جعفر؛
*مجموعه‌های روایی، نظیر الرسالة الکبیرة، الأشعثیّات و مسائل علی بن جعفر؛<ref>شیخ طوسی، فهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۶۴.</ref>
* مسند امام موسی بن جعفر در سه جلد و بیش از هزار صفحه  با 3134 روایت از امام کاظم؛
*مسند امام موسی بن جعفر در سه جلد و بیش از هزار صفحه<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص239.</ref> با 3134 روایت از امام کاظم؛<ref>عطاردی، مسند امام الکاظم، 1391ش، ج‌۱، مقدمه.</ref>
* وصیت به هشام بن حکم در باب عقل و صفات آن.
*وصیت به هشام بن حکم در باب عقل و صفات آن.<ref>کلینی، الکافی، 1407ق، ج۱، ص۱۳-۲۰.؛ احمدی میانجی، مکاتیب الائمه، 1426ق، ج۴، ص۴۸۳-۵۰۱.</ref>
* مناظره با خلفای عباسی،  ابوحنیفه  و اهل کتاب؛
*مناظره با خلفای عباسی،<ref>صدوق، عيون أخبار الرضا، 1378ق، ج۱، ص۸۴-۸۵.</ref> ابوحنیفه<ref>کلینی، الکافی، 1407ق، ج۳، ص۲۹۷.</ref> و [[اهل کتاب.]]<ref>ابن شهرآشوب، المناقب، 1379ق، ج۴، ص۳۱۱-۳۱۲.</ref>
 
==یادداشت‌ها==
==یادداشت‌ها==
<references group="یادداشت"/>
<references group="یادداشت" />


==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع==
==منابع==
* قرآن
*قرآن
* ابن أبی‌الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دار إحیاء الکتب العربیة، 1387ق.
*ابن أبی‌الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دار إحیاء الکتب العربیة، 1387ق.
* ابن‌جوزی، سبط، تذکرة الخواصّ، قم، ذوی القربی، چاپ اول، 1427ق.
*ابن‌جوزی، سبط، تذکرة الخواصّ، قم، ذوی القربی، چاپ اول، 1427ق.
* ابن‌خَلَّکان، احمد بن محمد، وَفَیاتُ الأعیان و أنباءُ أبناءِ الزمان، تحقیق احسان عباس، قم (افست)، رضی، 1969م.
*ابن‌خَلَّکان، احمد بن محمد، وَفَیاتُ الأعیان و أنباءُ أبناءِ الزمان، تحقیق احسان عباس، قم (افست)، رضی، 1969م.
* ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
*ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
* ابن‌صبّاغ مالکی، الفصول المهمّة، نجف، مکتبة دارالکتب التجاریة، بی‌تا.
*ابن‌صبّاغ مالکی، الفصول المهمّة، نجف، مکتبة دارالکتب التجاریة، بی‌تا.
* احمدی میانجی، علی، مکاتیب الائمة علیهم السلام، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۶ق.
*احمدی میانجی، علی، مکاتیب الائمة علیهم السلام، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۶ق.
* الرحمة، حکمت، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، تهران، مؤسسة الکوثر للمعارف الإسلامیة، 1424ق.
*الرحمة، حکمت، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، تهران، مؤسسة الکوثر للمعارف الإسلامیة، 1424ق.
* اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیّین، نجف، مکتبة الحیدریة، 1385ق.
*اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیّین، نجف، مکتبة الحیدریة، 1385ق.
* بغدادی، خطیب، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
*بغدادی، خطیب، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
* پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، قم، توحید، چاپ دوازدهم، 1380ش.
*پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، قم، توحید، چاپ دوازدهم، 1380ش.
* جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، 1387ش.
*جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، 1387ش.
* حسینی قزوینی، محمد، موسوعة الإمام الکاظم، قم، مؤسسة ولی العصر للدراسات الإسلامیة، 1436ق.
*حسینی قزوینی، محمد، موسوعة الإمام الکاظم، قم، مؤسسة ولی العصر للدراسات الإسلامیة، 1436ق.
* حکیم، سیدمنذر، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، قم، مجمع جهانی اهل بیت، چاپ اول، 1385ش.
*حکیم، سیدمنذر، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، قم، مجمع جهانی اهل بیت، چاپ اول، 1385ش.
* خامنه‌ای، علی، انسان 250 ساله، بیانات مقام معظم رهبری دربارۀ زندگی سیاسی – مبارزاتی ائمّۀ معصومین، تهران، مرکز صهبا، چاپ چهاردهم، 1391ش.
*خامنه‌ای، علی، انسان 250 ساله، بیانات مقام معظم رهبری دربارۀ زندگی سیاسی – مبارزاتی ائمّۀ معصومین، تهران، مرکز صهبا، چاپ چهاردهم، 1391ش.
* خراسانی، محمدهاشم، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1376ش.
*خراسانی، محمدهاشم، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1376ش.
* زرندی حنفی، محمد بن یوسف، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، ترجمه: مهدی کرباسی، قم، نشر حبیب، چاپ دوم، 1393ش.
*زرندی حنفی، محمد بن یوسف، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، ترجمه: مهدی کرباسی، قم، نشر حبیب، چاپ دوم، 1393ش.
* شاهین، کوثر، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1425ق.
*شاهین، کوثر، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1425ق.
* شبلنجی، نورالأبصار، قاهره، مکتبة المشهد الحسینی، بی‌تا.
*شبلنجی، نورالأبصار، قاهره، مکتبة المشهد الحسینی، بی‌تا.
* شریف قرشی، باقر ، حیاة الإمام موسی بن جعفر، مهر دلدار، ۱۴۲۹ق.
*شریف قرشی، باقر ، حیاة الإمام موسی بن جعفر، مهر دلدار، ۱۴۲۹ق.
* شهیدی، جعفر، زندگانی علی بن الحسین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، 1377ش.
*شهیدی، جعفر، زندگانی علی بن الحسین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، 1377ش.
* صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
*صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
* صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
*صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
* طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه،‌ چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.
*طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه،‌ چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.
* طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، دارالمعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
*طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، دارالمعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
* طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، قم، مکتبة المحقق الطباطبایی، ۱۴۲۰ق.
*طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، قم، مکتبة المحقق الطباطبایی، ۱۴۲۰ق.
* عبدالرحمان، عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، زاهدان، مکتبة الإسلامیة، چاپ اول، بی‌تا.
*عبدالرحمان، عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، زاهدان، مکتبة الإسلامیة، چاپ اول، بی‌تا.
* عطاردی، عزیزالله، مُسند الإمام الکاظم، أبی‌الحسن موسی بن جعفر، تهران، عطارد، چاپ دوم، 1391ش.
*عطاردی، عزیزالله، مُسند الإمام الکاظم، أبی‌الحسن موسی بن جعفر، تهران، عطارد، چاپ دوم، 1391ش.
* علی، سیدامیر، مختصر تاریخ العرب، تعریب: عفیف البعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ دوم، 1967م.
*علی، سیدامیر، مختصر تاریخ العرب، تعریب: عفیف البعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ دوم، 1967م.
* قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ ششم، 1371ش.
*قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ ششم، 1371ش.
* قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
*قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
* کتّانی، سلیمان، الإمام الکاظم ضوء مقهور الشعاع، بیروت، دارالثقلین، چاپ اول، 1420ق.
*کتّانی، سلیمان، الإمام الکاظم ضوء مقهور الشعاع، بیروت، دارالثقلین، چاپ اول، 1420ق.
* کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
*کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
* مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة، ترجمه محمدجواد نجفی، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، 1362ش.
*مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة، ترجمه محمدجواد نجفی، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، 1362ش.
* مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، تهران، صدرا، چاپ بیست‌وپنجم، 1383ش.
*مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، تهران، صدرا، چاپ بیست‌وپنجم، 1383ش.
* معروف حسنی، هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه: محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم، 1389ش.
*معروف حسنی، هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه: محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم، 1389ش.
* مفید، محمد بن نعمان، الإختصاص، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
*مفید، محمد بن نعمان، الإختصاص، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
* مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1399ق.
*مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1399ق.
* منتظرالقائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، دفتر نشر معارف، چاپ سوم، 1384ش.
*منتظرالقائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، دفتر نشر معارف، چاپ سوم، 1384ش.
* نصیری، محمد، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1384ش.
*نصیری، محمد، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1384ش.
* نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۴ق.
*نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۴ق.
* هیتمی، ابن‌حجر، الصواعق المحرقة، قاهره، مکتبة القاهرة، چاپ دوم، 1385ق.
*هیتمی، ابن‌حجر، الصواعق المحرقة، قاهره، مکتبة القاهرة، چاپ دوم، 1385ق.
* یافعی، عبدالله، مرآت الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة ما یُعتبَر من حوادث الزمان، بیروت، أعلمی، بی‌تا.
*یافعی، عبدالله، مرآت الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة ما یُعتبَر من حوادث الزمان، بیروت، أعلمی، بی‌تا.
* یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، تعلیق و حواشی: خلیل منصور، قم، دارالزهرا، چاپ اول، 1387ش.
*یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، تعلیق و حواشی: خلیل منصور، قم، دارالزهرا، چاپ اول، 1387ش.
[[رده: ویکی‌زندگی]]
[[رده: پیشوایان]]
[[رده: شهیدان]]
[[رده: گروه‌های مرجع]]
[[رده: الگوهای اخلاقی]]
[[رده: مذهب شیعه]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۵ ژانویهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۲۳:۳۳

امام موسی بن جعفر، هفتمین امام شیعیان.
موسی بن جعفر (علیه السلام) فرزند جعفر بن محمد، مادرش، حمیده است.[۱] وی در هفتم صفر سال 127،[۲] 128 یا 129 هجری در مدینه به دنیا آمد.[۳] کنیه‌اش، ابوالحسن،[۴] ابوعلی، ابوابراهیم[۵] ابواسماعیل،[۶] ابومحمد[۷] و ابوعبدالله[۸] و القابش، مأمون، طیّب، سیّد،[۹] فقیه، عالم، عبد صالح،[۱۰] کاظم،[۱۱] نفس زکیّه، وفِیّ، صابر، امین، زاهر، صادق،[۱۲] زین المجتهدین[۱۳] و باب الحوائج[۱۴] است. امام کاظم، در سال 183 هجری،[۱۵] پنجم یا ششم[۱۶] یا بیست‌وچهارم یا بیست‌وپنجم ماه رجب[۱۷] در سن 54،[۱۸] 55،[۱۹] 57،[۲۰] 58[۲۱] یا 60 سالگی[۲۲] در زمان خلافت هارون الرشید، در زندان وفات یافت[۲۳] و در مقبرۀ قریش مدفون شد.[۲۴] وی دو دهه از سایه‌سار دانش پدرش، امام صادق و مکتب فقهی و علمی او بهره برد.[۲۵] امامتش، از 20 سالگی[۲۶] و در سال 148 هجری[۲۷] به مدت 35 سال بوده است.[۲۸] وی پیش از امامتش، پنج سال از دوران طفولیت خود را در عهد مروان بن محمد، از خلفای اموی، و حدود پنج سال نیز در زمان عبدالله سَفّاح، اولین خلیفۀ عباسی و ده سال در زمان منصور دوانیقی گذراند.[۲۹] و در دورۀ امامتش، با چهار تن از خلفای عباسی، 12سال با منصور دوانیقی(136-158ق)، 10 سال با محمد المهدی (158-169ق)، 1 سال با موسی الهادی (169-170ق) و 15 سال با هارون الرشید (170-193ق)، معاصر بوده است.[۳۰] او دارای 37،[۳۱] 38، 40[۳۲] یا 41 فرزند شامل 18 پسر به نام‌های علی الرضا، ابراهیم، عباس، اسماعیل، جعفر، حسن، محمد، عبیدالله، حمزه، عبدالله، اسحاق،[یادداشت ۱] احمد (معروف به شاهچراغ)، قاسم، هارون، حسین، زید، فضل و سلیمان و 23 دختر بود.[۳۳]

موسی بن جعفر از منظر آیات

آیات مودت،[۳۴] تطهیر،[۳۵] ذوی‌القربی،[۳۶] خُمسِ غنایم[۳۷] و آیه «و اُولواالأرحام بعضُهم أولی ببعضٍ فی کتاب الله»،[۳۸] در شأن او و سایر امامان شیعه نازل شده است.[۳۹]

ادلۀ امامت

وی یکی از 12 امامی است که پیامبر بر امامتش تصریح کرده است.[۴۰] همچنین، بنا بر روایت جابر بن عبدالله انصاری، نامش در لوحی که پیامبر از جانب جبرائیل به فاطمه داده بود، ذکر شده است که امامِ پس از جعفر بن محمد بن علی، فرزندش، موسی است.[۴۱] در صحیفه‌ای که نزد اُمّ سَلَمه بوده است نیز، نام یکایک امامان شیعه ذکر شده است.[۴۲] حدیث «أوصیائی الإثنی عشر»[۴۳] نیز، به امامت تک‌تک امامان، از جمله امام موسی بن جعفر، اشاره دارد.[۴۴] امام صادق نیز، خود، موسی بن جعفر را امامِ پس از خود معرفی کرده[۴۵] و هنگام وفاتش، او را وصیّ خود قرار داده و میراث انبیا را به او تحویل داد.[۴۶] از امام کاظم کرامات فراوانی نقل شده است[یادداشت ۲] که دلالت بر امامت او و درستیِ قول به امامت وی دارد.[۴۷]

فضایل و مناقب

امام موسی بن جعفر، وارث علم انبیا[۴۸] و معرفت و فضل و کمالات[۴۹] و جامع بین دین، فقه، مناسک، بردباری و شکیبایی بود.[۵۰] در زمانۀ او، هیچکس در معارف الهی و دانش و بخشش، به او نمی‌رسید[۵۱] و دانشمندان و رجال علمی زمان خود را تحت تأثیر دانش خود قرار داده بود.[۵۲] از او، در زمانۀ خود، فقیه‌تر، باورع‌تر، باسخاوت‌تر و کریم‌تر یافت نمی‌شد.[۵۳] فضایل اخلاقی و صفات برجستۀ انسانی او زبانزد خاص و عام بوده و تمام دانشمندان در برابر عظمت اخلاقی او سرِ تعظیم فرود می‌آوردند.[۵۴] وی را عبد صالح،[۵۵] بزرگ مرتبه،[۵۶] کثیر التهجد، فروخورندۀ خشم، تلاشگر،[۵۷] صالح، حلیم، جواد، سخی، متألِّه (الهی)[۵۸] و عابدترین مردم دانسته‌اند.[۵۹] او از نظر قدر و منزلت، بهترین بندگان خدا[۶۰] و سرآمدِ فرزندان جعفر بن محمد بود.[۶۱] بسیار سجده می‌کرد[۶۲] و در مدت حبسِ خود، پس از نماز صبح به سجده رفته و هنگام زوال (ظهر) سر از سجده برمی‌داشت.[۶۳] از خوف خدا بسیار می‌گریست.[۶۴] شب‌ها را به نماز و روزها را به روزه و صدقه سپری می‌کرد.[۶۵] معروف به کرامات مُحَیِّر العقول،[۶۶] آگاهی بر امور پنهان و طیّ الأرض بوده[۶۷] و در منابع شیعه و سنی، پس از علی بن أبی‌طالب، از امام موسی بن جعفر بیش از هر امام دیگری امور خارق‌العاده و حیرت‌انگیز و کرامات و معجزات نقل شده است.[۶۸] او مواظب‌ترینِ مردم بر حفظ کتاب خدا (قرآن) بود[۶۹] و آن را با صوتی زیبا و حزین تلاوت می‌کرد.[۷۰]

سبک زندگی

امام موسی کاظم، صلۀ رحِم به جا می‌آورد و از محرومان و فقیران، به صورت پنهانی و شبانه با تأمین آذوقه، دستگیری و تفقُّد می‌کرد.[۷۱] کسانی که به او بدی می‌کردند، با برآوردن نیازهای‌شان، از آنان دلجویی کرده و پاسخ بدسگالی ‌آنها را با نیکویی می‌داد.[۷۲] با مخالفان خود، حتی کسانی که قصد کشتن او را کرده بودند، با ملاطفت برخورد می‌کرد[۷۳] و از کشتن مخالفان و سوءقصد کنندگان به جان خویش، ممانعت به عمل ‌آورده و با کسانی که او را مورد ریشخند خود قرار می‌دادند، معاشرت می‌کرد.[۷۴] در طول زندگانی خود، 1000 برده آزاد کرد. او در حالی که تمکُّن مالی داشت، زاهدانه می‌زیست و اموالش را به نیازمندان می‌بخشید.[۷۵]

نفوذ معنوی

امام کاظم بدون شمشیر و ابزار تبلیغات و صرفاً بر اساس دعوت مردم با عمل خود و نه با زبان، بر دل‌ها حکومت می‌کرد.[۷۶]

موسی بن جعفر در نگاه دیگران

امام صادق، امام موسی بن جعفر را دری از درهای رحمت و برکت خداوند و فردی دانسته است که دانش قضا، فهم، بخشندگی، خوی نیکو و نیک‌رفتاری با همسایگان را دارد.[۷۷] هارون الرشید، او را وارث علم انبیا، امام و پیشوای مردم، حجت حق بر خلق، و خلیفۀ خدا بر بندگان دانسته که علمِ درست به یقین نزد او است. به گفتۀ مأمون، عبادت زیاد، او را فرسوده و سجدۀ فراوان، چهره و بینی او را مجروح نموده است. عیسی بن جعفر بن منصور، از او به‌عنوان کسی که تنها به عبادت مشغول است و حتی او و هارون را هم به بدی یاد نمی‌کند، یاد کرده است.[۷۸] ابوعلی خَلّال حنبلی، در گرفتاری‌ها به قبر او توسل جُسته و خدا این‌گونه مشکلاتش را حل می‌کرده است.[۷۹] ابن‌صَبّاغ مالکی، او را کسی دانسته که مناقب و کراماتش آشکار، فضایل و صفاتش خیره‌کننده و سَروَری و آقایی در برابر او قد خم می‌کرد.[۸۰] محمد بن طلحة شافعی و احمد بن یوسف قرمانی، او را باب الحوائج دانسته‌اند، زیرا مردم نیازهای خود را با وسیله قرار دادن او به درگاه الهی، برآورده می‌دیدند.[۸۱]

ویژگی‌های زمانۀ موسی بن جعفر

  • انشعاب در شیعه و پراکنده‌شدن شیعیان در فرقه‌های واقفیه (کسانی که امامت علی بن موسی الرضا را نپذیرفتند)،[۸۲] اسماعیلیه (پیروان اسماعیل فرزند امام صادق، که پیش از وی درگذشت)، فَطَحِیِّه (پیروان عبدالله بن جعفر أفطَح که هفتاد روز پس از امام صادق درگذشت)، ناووسیه (پیروان فردی به نام ناووس)، دیباجیه (پیروان محمد بن جعفر دیباج) و موسویه (پیروان موسی بن جعفر)؛[۸۳]
  • ترویج و تبلیغ آزادانۀ افکار جریان‌های فکری در عرصه‌های مختلف، نظیر روایت، تدریس، تألیف و مناظره؛[۸۴]
  • تداوم سیاست سخت‌گیری بر علویان و اهل‌بیت؛[۸۵]
  • حمایت حکومت از جاعلان حدیث؛
  • حاکم‌شدن ایدۀ قداست‌بخشی به خلفای عباسی در بین مردم؛[۸۶]
  • سرازیر شدن اموال فراوان از اقصی نقاط ممالک اسلامی و پدید آمدن شکاف عمیق طبقاتی؛[۸۷]
  • فساد لجام گسیخته، میگساری، ولنگاری و بی‌بندوباری خلفا و دستگاه حکومت.[۸۸]

فعالیت‌های سیاسی در دوران امام کاظم

دوران منصور دوانیقی تا هارون الرشید، نخستین مرحلۀ استبداد و ستمگری خلفای عباسی بوده است، که حتی به هم‌پیمانان خود، نظیر عبدالله بن علی، ابوسلَمة خَلّال و ابومسلم نیز رحم نکرده و آنان را به قتل رسانده و از سر راه حکومت خود برداشتند.[۸۹] همچنین، کشتن 60 تن از سادات توسط حمید بن قحطبه، در این بازۀ زمانی رخ داده است.[۹۰] خلفای عباسی، در کنار رفتارهای غیرانسانی، از کشورگشایی و کشورداری غافل نبوده و به عمران و آبادانی و ایجاد شهرهایی نظیر بغداد در سال 145ق به‌سبک تیسفون و سامان دادن ادارات به‌سبک ساسانیان، توسط برمکیان، اهتمام داشتند.[۹۱]
در چنین شرایطی، موسی بن جعفر، راه پرهیز و احتیاط را پیشه کرد.[۹۲] امام کاظم، با آن که بیشترین اهتمام خود را به ادامه و استمرار نهضت علمی جعفر بن محمد و محمد بن علی و تربیت و پرورش شاگردانی مُبَرّز قرار داده بود تا بدین وسیله بُنیۀ علمی و حدیثی شیعه را تقویت کند،[۹۳] اما خلفای عباسی وجود تشکُّلی به نام تشیُّع با رهبری پیشوایان شیعه، از جمله موسی بن جعفر را برنمی‌تافتند و آنان، از جمله امام کاظم را تحت فشار قرار می‌دادند.[۹۴]
در دوران امامت موسی بن جعفر، رویدادهای زیر نشان داد که علویان مهم‌ترین رقبای عباسیان در امر خلافت و حکومت هستند:[۹۵]
قیام حسین بن علی بن حسن (شهید فَخّ)[۹۶] در حجاز در هشتم ذیحجه 169 هجری؛[۹۷]
قیام یحیی بن عبدالله بن حسن،[۹۸] از یاران و راویان امام ششم و از مجروحان واقعۀ فَخّ، در دیلمان در سال 176 هجری؛[۹۹]
قیام إدریس بن عبدالله، از مجروحان واقعۀ فَخّ، در مغرب و تشکیل سلسلۀ ادریسیان، به عنوان نخستین سلسلۀ شیعی در جهان اسلام، در سال 172 هجری، که تا سال 363 هجری ادامه پیدا کرد و با تأسیس شهرهایی همچون «فاس» و بناهای عام المنفعه و مساجد، موجب شکوفایی تمدن اسلامی شدند.[۱۰۰]
با آن که موسی بن جعفر در قیام‌های حَسَنیان (فرزندان و نوادگان امام حسن) مشارکت و همراهی نکرد[۱۰۱] و حتی شکست و شهادت حسین بن علی (شهید فَخّ) را، که غالب علویان مدینه در آن مشارکت داشتند، به او گوشزد کرد،[۱۰۲] اما با این حال، پس از شنیدن شهادتش، به شدت افسرده و غمگین گشته و بر او درود فرستاد. او را بی‌نظیر دانسته و مسلمانی نیکوکار که بسیار روزه می‌گرفت و فراوان نماز می‌خواند و آمر به معروف و ناهی از منکر بود[۱۰۳] و قیام او را برای خدا و در راه مبارزه با پلیدان و بدکاران دانست.[۱۰۴]

اقدامات امام کاظم

امام موسی بن جعفر، اقداماتی در راستای وظایف ذاتی امامت و در مخالفت و مبارزه با حکومت‌های وقت، داشته است که عبارتند از:

  • مبارزۀ منفی (مانند پرهیز دادن صَفوانِ جَمّال از کرایه دادن شترانش به هارون برای سفر حج)؛[۱۰۵]
  • اجازه به بعضی از اصحابش، همچون علی بن یقطین، جهت نفوذ در دستگاه خلافت و تصدی برخی مناصب، برای مرتفع ساختن موانعِ برآوردن نیازهای شیعیان و احقاق حقوق آنان؛[۱۰۶]
  • مبارزه و برخورد با علمای فاسد و خودفروخته و درباری؛[۱۰۷]
  • ایجاد رهبری مشروع در عرصۀ اندیشه، با استمرارِ تبیین مبانی فکری و اصول اعتقادی شیعه و طرد اندیشه‌های مخالف و ساختگی؛[۱۰۸]
  • تقویت پایگاه امامت، با آشکارسازی قدرت ماورائی خود، در قبال مدعیان امامت و رهبران فرقه‌های منحرف[۱۰۹] و بیان شفاف مواضع خود در قبال خلفا و موضوع خلافت، برای جلوگیری از ایجاد ذهنیت تأیید وضع موجود؛[۱۱۰]
  • تقویت تشکل شیعه، از طریق ایجاد ارتباط میان خود و رهبران شیعیان در نواحی مختلف و ساماندهی و تقویت بُنیۀ اقتصادی آنان.[۱۱۱]
  • رعایت تقیه، به دلیل حاکمیت فضای خفقان و فشار بر شیعیان؛[۱۱۲] و عدم ارتباط گستردۀ وی با شیعیان، به دلیل حساسیت دستگاه حکومت؛[۱۱۳]
  • حفظ جایگاه و برتری موقعیت علمی شیعیان از طریق تعلیم و تربیت شاگردان،[۱۱۴] تدریس مباحث کلامی، نظیر توحید و برشماری صفات خداوند، با استفاده از مضامین قرانی و پرهیز شیعیان از دوقطبی عقل‌گرایی افراطی معتزلیان و نقل‌گرایی تفریطی اهل حدیث؛[۱۱۵]
  • مواجهۀ منطقی با چالش‌های داخلی شیعیان، نظیر ادعای امامت برادرش، عبدالله بن جعفر (أفطَح)؛[۱۱۶]
  • جلوگیری از فروپاشی اخلاقی جامعه و امت اسلامی، از طریق ارشاد و پند و موعظه؛[۱۱۷]
  • رسیدگی به امور تهی‌دستان جامعه.[۱۱۸]

مناظرات و احتجاجات

امام کاظم، در صحبت‌های خود، هارون را حاکم تن‌ها و خود را حاکم دل‌ها معرفی می‌کرد[۱۱۹] و در مُحاجّه با هارون الرشید، دلیل انتساب امامان را به پیامبر، به عنوان فرزندان دختریِ پیامبر، وجود آیاتی نظیر 85-86 أنعام (عیسی را که بدون پدر بود، از طریق مادرش، مریم، به ابراهیم منتسب می‌کند)[۱۲۰] و 61 آل‌عمران (که حسن و حسین را به عنوان فرزندان پیامبر معرفی کرده است) دانسته،[۱۲۱] و بر اساس آنها، خود و سایر پیشوایان شیعه را فرزندان پیامبر معرفی کرده است.[۱۲۲] همچنین، جواز نکاح پیامبر با دختران هارون و حرمت تزویج دختران امامان به پیامبر را دلیل رابطۀ اُبُوّت و بُنُوّتِ (پدر و فرزندی) آنان ذکر کرده است.[۱۲۳]
همچنین، در مواجهه با معتزله، که اساس آن بر توجیه عقلانی مسائل استوار است و اهل حدیث، که بر خلاف معتزله، جایگاهی برای عقل در مباحث کلامی و اعتقادی قائل نبودند، به شیعیان توصیه می‌کرد پا را فراتر از قران نگذارند و خود نیز در توصیف صفات خداوند، تنها از مضامین قرآنی بهره می‌جُست.[۱۲۴]

اصحاب امام کاظم

در میان یاران و اصحاب امام موسی بن جعفر، شش تن (حسن بن محبوب، محمد بن أبی‌عُمَیر، صفوان بن یحیی، عبدالله بن مُغَیرة، یونس بن عبدالرحمان و احمد بن محمد بن أبی‌نصر بَزَنطی) به عنوان اصحاب اجماع، به صدق و امانت شهرت دارند.[۱۲۵]
هشام بن سالم، حسن بن محبوب، محمد بن أبی‌عُمَیر، محمد بن سنان، کُمَیت بن زید اسدی، عمار ساباطی، صفوان بن مهران جَمّال، موسی بن بُکَیر، سلیمان بن جعفر، رَیّان بن صَلت، علی بن مهزیار، صفوان بن یحیی، علی بن جعفر، داود بن کثیر، حسن بن علی بن فَضّال، عثمان بن عیسی،[۱۲۶] حَمّاد بن عیسی، عبدالرحمان بن حَجّاج، عبدالله بن مُغَیرة، عبدالله بن یحیی کاهلی، اسحاق بن یحیی، عبدالله بن جُندَب، علی بن یقطین، هشام بن حکم،[۱۲۷] مُفَضّل بن عمر، یونس بن عبدالرحمان[۱۲۸] و اسحاق بن عمار صِیرَفی،[۱۲۹] در زمرۀ اصحاب امام کاظم هستند.

راویان

از حسن بن علی بن فَضّال، داود بن کثیر رِقّی، عبدالسلام بن صالح، اسماعیل بن مهران و علی بن جعفر (برادرش) به عنوان راویان حدیث از موسی بن جعفر نام می‌برند.[۱۳۰]

دلایل دستگیری و قتل

امام موسی بن جعفر، ابتدا در زمان مهدی خلیفۀ عباسی دستگیر و زندانی شد. اما به دنبال خوابی که در آن، علی بن أبی‌طالب در گلایه از او، به خاطر دستگیری نواده‌اش، آیۀ 22 سورۀ محمد را خطاب به او تلاوت کرده بود (فهل عَسیتُم إن تولّیتُم أن تُفسِدوا فی الأرض و تُقَطَّعوا أرحامَکم)، دستور آزادی وی را صادر کرده[۱۳۱] و او را بسیار تکریم کرد. اما در زمان هارون، دلایل زیر موجبات دستگیری و حبس طولانی‌مدت موسی بن جعفر را فراهم آورد:

  • در کنار قبر پیامبر، هارون خود را پسرعموی پیامبر، و امام کاظم خود را فرزند پیامبر معرفی کردند[۱۳۲] و این مسأله، موجب خشم و حسادت[۱۳۳] و کینۀ هارون نسبت به موسی بن جعفر شد؛[۱۳۴]
  • مشخص کردن حدود فدک برای مهدی یا هارون توسط امام کاظم[۱۳۵] (از عدن تا سمرقند، از آفریقا تا بحر خزر و ارمنستان)[۱۳۶] و احساس خطر کردن هارون از این که موسی بن جعفر داعیۀ فرمانروایی دارد؛[۱۳۷]
  • افشای اسرار امامت توسط برخی یاران امام، نظیر هشام بن حکم که منجر به حساسیت هارون و دستگیری موسی بن جعفر شد؛[۱۳۸]
  • اخبار نادرست جاسوسان و تحریکات یحیی بن خالد برمکی؛[۱۳۹]

سعایت برادرزاده‌اش، محمد یا علی بن اسماعیل (نوادۀ امام صادق)[۱۴۰] و محمد بن جعفر (برادرش)[۱۴۱] از موسی بن جعفر، نزد هارون الرشید، موجب گردید تا وی در سال 179ق، هنگام سفر حج، در مدینه پس از عذرخواهی از پیامبر! و گلایه از امام موسی بن جعفر،[۱۴۲] دستور بازداشت وی را به‌دلیل فتنه‌گری[۱۴۳] و تفرقه‌افکنی بین مسلمانان،[۱۴۴] صادر کرد[۱۴۵] و او را به بصره، نزد عیسی بن جعفر بن منصور (نوادۀ خلیفۀ دوم عباسی) فرستاد. پس از استنکاف و روگردانی عیسی از قتل امام کاظم، موسی بن جعفر را به بغداد منتقل کرده و به فضل بن ربیع سپردند، که مدت مدیدی نزد وی زندانی بود. وی نیز از کشتن امام کاظم سر باز زد و امام را به فضل بن یحیی تحویل دادند. فضل بن یحیی در طول مدت حبس، اسباب آسایش و رفاه موسی بن جعفر را فراهم آورد که موجب خشم هارون و نواختن 100 ضربه تازیانه بر او شد.[۱۴۶] او نیز به دنبال سرپیچی از قتل امام کاظم،[۱۴۷] از زندانبانی، خلع و موسی بن جعفر به سندی بن شاهک سپرده شد.[۱۴۸] در نهایت، به دستور هارون الرشید، امام کاظم با غذا یا خرمای مسموم، توسط سندی بن شاهک به قتل رسید.[۱۴۹] در تشییع او در بغداد، تمام اقشار مردم مشارکت داشتند، به گونه‌ای که تا آن روز، چنان تشییعی دیده نشده بود. احمد بن حنبل، امام مذهب حنبلی، در سوگ امام موسی بن جعفر، او را امام مشرق و مغرب نامید.[۱۵۰]

میراث علمی

  • فعالیت علمی و تربیت شاگردانی که تعداد آنان را 274،[۱۵۱] 281[۱۵۲] و 319 نفر[۱۵۳] برشمرده‌اند؛
  • چندین رساله در باب عقل، علم، عمل (صالح)، توحید، ایمان به خدا، بَدا (در ارادۀ الهی)[۱۵۴] و مکارم اخلاق؛[۱۵۵]
  • صدها روایت در زمینۀ احکام عبادی، معاملات، فقه و حدیث، در کتب روایی شیعه؛[۱۵۶]
  • مجموعه‌های روایی، نظیر الرسالة الکبیرة، الأشعثیّات و مسائل علی بن جعفر؛[۱۵۷]
  • مسند امام موسی بن جعفر در سه جلد و بیش از هزار صفحه[۱۵۸] با 3134 روایت از امام کاظم؛[۱۵۹]
  • وصیت به هشام بن حکم در باب عقل و صفات آن.[۱۶۰]
  • مناظره با خلفای عباسی،[۱۶۱] ابوحنیفه[۱۶۲] و اهل کتاب.[۱۶۳]

یادداشت‌ها

  1. ↑ فرزندان قطعی امام کاظم بوده و نسل وی از اینها تداوم یافته است. (زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص170.)
  2. ↑ به هر زبانی سخن می‌گفت، (حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص96-98.) پاسخ هر پرسشی را می‌داد (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص379، 382-383.) و از آینده و پشت پرده، باخبر بود. (شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص222-224.)

پانویس

  1. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290.
  2. ↑ حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص20، 21، 22 و 23.
  3. ↑ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.
  4. ↑ عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص13 و 14.
  5. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص335.
  6. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص54.
  7. ↑ حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص34-36.
  8. ↑ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص167.
  9. ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص436.
  10. ↑ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.
  11. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص321.
  12. ↑ کتانی، الإمام الکاظم ضوء مقهور الشعاع، 1420ق، ص182-187.
  13. ↑ عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص13-14 و 54.
  14. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص335.
  15. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290.
  16. ↑ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.
  17. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص357 (پاورقی).
  18. ↑ حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص131 و 132.
  19. ↑ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.
  20. ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص439.
  21. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290.
  22. ↑ حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص134.
  23. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص315.
  24. ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، 1378ق، ج۱، ص۹۹ و ۱۰۵.
  25. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص19-20 و 51.
  26. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص۳۸۵.
  27. ↑ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص211.
  28. ↑ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص288.
  29. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص20.
  30. ↑ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص270؛ عبدالرحمان، سیرۀ اهل بیت، ص371.
  31. ↑ عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص225.
  32. ↑ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص169.
  33. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290-291.
  34. ↑ سوره شوری، آیه 22.
  35. ↑ سوره أحزاب، آیه 33.
  36. ↑ سوره إسراء، آیه 26.
  37. ↑ سوره أنفال، آیه 41.
  38. ↑ سوره أحزاب، آیه 6.
  39. ↑ شهیدی، زندگانی علی بن الحسین، 1377ش، ص66.
  40. ↑ مفید، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۱؛ طبرسی، إعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص396-۳۹۷.
  41. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص272؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص176.
  42. ↑ حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص168-170 و 223-224.
  43. ↑ قندوزی حنفی، ینابیع المودّة، جزء3، ص11.
  44. ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص176.
  45. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص359، 360، 362، 364 و 370-371.
  46. ↑ مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص365.
  47. ↑ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص287-288، 291-296.
  48. ↑ حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص8.
  49. ↑ هیتمی، الصواعق المحرقة، 1385ق، ص203.
  50. ↑ ابن أبی‌الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، 1387ق، ج15، ص273.
  51. ↑ پیشوایی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص416.
  52. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص21.
  53. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص377.
  54. ↑ عبدالرحمان، سیرۀ اهل بیت، ص373-374.
  55. ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص436.
  56. ↑ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص275.
  57. ↑ عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص55؛ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، 167.
  58. ↑ یافعی، مرآت الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة ما یُعتبَر من حوادث الزمان، ج10، ص394؛ الرحمة، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، 1424ق، ص277-278.
  59. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص290.
  60. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص337.
  61. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص149.
  62. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص339، 341 و 390.
  63. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص32-35.
  64. ↑ عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص54.
  65. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص35.
  66. ↑ حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص10.
  67. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص339، 358 و 376.
  68. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص387.
  69. ↑ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، 1390ق، ص298.
  70. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص180-181.
  71. ↑ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص296
  72. ↑ ابن‌خَلَّکان، وفیات الأعیان، 1969، ج5، ص308.
  73. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص257.
  74. ↑ حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج2، ص149-153.
  75. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص37-38.
  76. ↑ مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص158-160.
  77. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص23-24 و 31.
  78. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص24.
  79. ↑ بغدادی، تاریخ بغداد، 1417ق، ج۱، ص۱۳۳.
  80. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص25 و 56.
  81. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص26-27.
  82. ↑ طوسی، الغیبة، 1411ق، ص۶۵-۶۴.
  83. ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ص۶۶-۷۹.
  84. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص79، 90-92 و 199.
  85. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص79- 87 و 154.
  86. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص115.
  87. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص154 و 158.
  88. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص117- 118 و 154-158.
  89. ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص200.
  90. ↑ خراسانی، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، 1376ش، ص533.
  91. ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص200.
  92. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص185.
  93. ↑ علی، مختصر تاریخ العرب، 1967، ص209.
  94. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص385.
  95. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص385.
  96. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص77.
  97. ↑ خراسانی، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، 1376ش، ص529-531.
  98. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص199-205.
  99. ↑ خراسانی، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، 1376ش، ص531-532.
  100. ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص203-204.
  101. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص144-145.
  102. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص389.
  103. ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، 1385ق، ص302.
  104. ↑ پیشوایی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص428-429.
  105. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص207.
  106. ↑ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص215.
  107. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص406-408.
  108. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص107-110.
  109. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص93.
  110. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص120.
  111. ↑ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص212.
  112. ↑ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص212.
  113. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص120.
  114. ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص207.
  115. ↑ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص212
  116. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص103-105.
  117. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص98-100.
  118. ↑ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص215.
  119. ↑ پیشوایی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص431.
  120. ↑ شبلنجی، نورالأبصار، ص149؛ ابن‌صبّاغ، الفصول المهمّة، ص220.
  121. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص177 و 214.
  122. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص396.
  123. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص176-177 و 213.
  124. ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص409-410.
  125. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص140.
  126. ↑ خراسانی، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، 1376ش، ص526-529؛ عطاردی، مُسند الإمام الکاظم، 1391ش، ج1، ص269.
  127. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص219-277.
  128. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص343-451.
  129. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص330.
  130. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص331.
  131. ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص437-438.
  132. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص251 و 309.
  133. ↑ مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص154.
  134. ↑ خامنه‌ای، انسان 250 ساله، 1391ش، ص301.
  135. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص121-123.
  136. ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج4، ص320-321.
  137. ↑ مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص154.
  138. ↑ صدوق، کمال الدین، 1395ق، ج۲، ص۳۶۱-۳۶۳؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص397-400.
  139. ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص209.
  140. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص386-387.
  141. ↑ زرندی حنفی، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، 1393ش، ص168-169.
  142. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص388.
  143. ↑ مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص155.
  144. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص20.
  145. ↑ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص298-300.
  146. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص334.
  147. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص392.
  148. ↑ حسینی قزوینی، موسوعة الإمام الکاظم، 1436ق، ج1، ص149.
  149. ↑ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 1399ق، ص300؛ کتانی، الإمام الکاظم ضوء مقهور الشعاع، 1420ق، ص150-152.
  150. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص364-365.
  151. ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص207-208.
  152. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص266.
  153. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص139.
  154. ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص141، 148-149 و ج2، ص38-39.
  155. ↑ قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، 1429ق، ج۲، ص۱۹۰-۲۷۸، ۲۹۷-۳۰۷.
  156. ↑ شاهین، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، 1425ق، ص148
  157. ↑ شیخ طوسی، فهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۶۴.
  158. ↑ حکیم، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، 1385ش، ج9، ص239.
  159. ↑ عطاردی، مسند امام الکاظم، 1391ش، ج‌۱، مقدمه.
  160. ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج۱، ص۱۳-۲۰.؛ احمدی میانجی، مکاتیب الائمه، 1426ق، ج۴، ص۴۸۳-۵۰۱.
  161. ↑ صدوق، عيون أخبار الرضا، 1378ق، ج۱، ص۸۴-۸۵.
  162. ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج۳، ص۲۹۷.
  163. ↑ ابن شهرآشوب، المناقب، 1379ق، ج۴، ص۳۱۱-۳۱۲.

منابع

  • قرآن
  • ابن أبی‌الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دار إحیاء الکتب العربیة، 1387ق.
  • ابن‌جوزی، سبط، تذکرة الخواصّ، قم، ذوی القربی، چاپ اول، 1427ق.
  • ابن‌خَلَّکان، احمد بن محمد، وَفَیاتُ الأعیان و أنباءُ أبناءِ الزمان، تحقیق احسان عباس، قم (افست)، رضی، 1969م.
  • ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
  • ابن‌صبّاغ مالکی، الفصول المهمّة، نجف، مکتبة دارالکتب التجاریة، بی‌تا.
  • احمدی میانجی، علی، مکاتیب الائمة علیهم السلام، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۶ق.
  • الرحمة، حکمت، أئمّة أهل البیت فی کتب أهل السنّة، تهران، مؤسسة الکوثر للمعارف الإسلامیة، 1424ق.
  • اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیّین، نجف، مکتبة الحیدریة، 1385ق.
  • بغدادی، خطیب، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
  • پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، قم، توحید، چاپ دوازدهم، 1380ش.
  • جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، 1387ش.
  • حسینی قزوینی، محمد، موسوعة الإمام الکاظم، قم، مؤسسة ولی العصر للدراسات الإسلامیة، 1436ق.
  • حکیم، سیدمنذر، پیشوایان هدایت، باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم، قم، مجمع جهانی اهل بیت، چاپ اول، 1385ش.
  • خامنه‌ای، علی، انسان 250 ساله، بیانات مقام معظم رهبری دربارۀ زندگی سیاسی – مبارزاتی ائمّۀ معصومین، تهران، مرکز صهبا، چاپ چهاردهم، 1391ش.
  • خراسانی، محمدهاشم، منتخب التواریخ در زندگانی چهارده معصوم، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1376ش.
  • زرندی حنفی، محمد بن یوسف، فضیلت‌های آل پیامبر از دیدگاه عالمان اهل سنت، ترجمه: مهدی کرباسی، قم، نشر حبیب، چاپ دوم، 1393ش.
  • شاهین، کوثر، الإمام موسی بن جعفر الکاظم، إضاءات حول سیرة سابعِ أئمّة أهل البیت، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1425ق.
  • شبلنجی، نورالأبصار، قاهره، مکتبة المشهد الحسینی، بی‌تا.
  • شریف قرشی، باقر ، حیاة الإمام موسی بن جعفر، مهر دلدار، ۱۴۲۹ق.
  • شهیدی، جعفر، زندگانی علی بن الحسین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، 1377ش.
  • صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
  • صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
  • طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه،‌ چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.
  • طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، دارالمعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
  • طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، قم، مکتبة المحقق الطباطبایی، ۱۴۲۰ق.
  • عبدالرحمان، عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، زاهدان، مکتبة الإسلامیة، چاپ اول، بی‌تا.
  • عطاردی، عزیزالله، مُسند الإمام الکاظم، أبی‌الحسن موسی بن جعفر، تهران، عطارد، چاپ دوم، 1391ش.
  • علی، سیدامیر، مختصر تاریخ العرب، تعریب: عفیف البعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ دوم، 1967م.
  • قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ ششم، 1371ش.
  • قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
  • کتّانی، سلیمان، الإمام الکاظم ضوء مقهور الشعاع، بیروت، دارالثقلین، چاپ اول، 1420ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
  • مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة، ترجمه محمدجواد نجفی، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، 1362ش.
  • مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، تهران، صدرا، چاپ بیست‌وپنجم، 1383ش.
  • معروف حسنی، هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه: محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم، 1389ش.
  • مفید، محمد بن نعمان، الإختصاص، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
  • مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1399ق.
  • منتظرالقائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، دفتر نشر معارف، چاپ سوم، 1384ش.
  • نصیری، محمد، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1384ش.
  • نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۴ق.
  • هیتمی، ابن‌حجر، الصواعق المحرقة، قاهره، مکتبة القاهرة، چاپ دوم، 1385ق.
  • یافعی، عبدالله، مرآت الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة ما یُعتبَر من حوادث الزمان، بیروت، أعلمی، بی‌تا.
  • یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، تعلیق و حواشی: خلیل منصور، قم، دارالزهرا، چاپ اول، 1387ش.
برگرفته از «https://fa.wikizendegi.com/w/index.php?title=امام_موسی_بن_جعفر&oldid=28658»