تبلیغ دینی
تبلیغ دینی؛ به‌کارگیری وسایل و فنون ارتباطی برای ترویج گفتمان دینی.
تبلیغ دینی، از منظر آموزه‌های اسلام، وظیفه‌ای الهی است که تحقق اهداف آن در گروی استفاده از روش‌هایی است که با فطرت انسانی سازگار باشد. رعایت آداب و اخلاق اسلامی مانند انصاف‌مداری و پرهیز از مجادله، اثربخشی این تبلیغ را تضمین می‌کند. با این حال، تبلیغ دینی همواره با چالش‌ها و آسیب‌هایی در روش، محتوا و عملکرد مبلغان مواجه می‌شود، که نیازمند توجه و اصلاح است تا به تأثیرگذاری مطلوب دست یابد.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی «تبلیغ» به‌معنای رساندن به حد کفایت [۱] و در فرهنگ فارسی به‌معنای رسانیدن پیغام و عقاید دینی با وسایل ممکن است.[۲] در تبلیغ دینی، هدف اصلی انتقال آموزه‌ها و مفاهیم دینی به دیگران به‌منظور افزایش آگاهی دینی، تقویت ایمان و ترویج رفتارهای مطابق با دستورات دینی است.[۳]
تفاوت تبلیغ دینی با پروپاگاندا
در جوامع انسانی، ارتباطات و انتقال پیام‌ها نقش حیاتی در شکل‌دهی افکار، باورها و رفتارهای افراد دارد. پیام‌ها تأثیری عمیق بر جهت‌گیری‌های اجتماعی، فرهنگی و دینی جامعه می‌گذارند. از منظر متفکران مسلمان، تبلیغ دینی ریشه در آموزه‌های قرآنی دارد و برپایۀ اصول اخلاقی مانند صداقت، امانت‌داری و مسئولیت‌پذیری بنا شده است. هدف آن مسئولیت‌پذیری آگاهانۀ مردم برای ورود به عرصۀ کارهای خیرخواهانه و دریافت نتایج مثبت به نفع آنها است. گفتمان‌سازی در تبلیغ دینی به رشد معرفت دینی مخاطبان کمک کرده و حقیقت تبلیغ، مواجهۀ با دشمنی و ظلم است. [۴] در پروپاگاندا اما هدف تبلیغ، تأثیرگذاری بر افکار عمومی برای دستیابی به قدرت، منفعت و پول است که گاه با نیت‌های خودخواهانه همراه است و از ابزارهای غیراخلاقی بهره می‌برد. [۵] پروپاگاندا بر مبنای مسخ فکری و استحالۀ فرهنگی، بهره‌گیری از عواطف، اغراق‌گویی و رقابت‌جویی استوار است.[۶]
ضرورت و اهمیت
از دیدگاه امام خمینی، تبلیغات به‌حدی اهمیت دارد که در سراسر جهان در رأس همۀ امور قرار گرفته است.[۷] علامه طباطبایی تبلیغ را یک ضرورت در زندگی اجتماعی انسان می‌داند و مدارا کردن در دعوت و تربیت را از لوازم موفقیت آن بیان می‌کند. [۸] گسترش وسایل ارتباطی و تحول در شیوه‌های اطلاع‌رسانی موجب تنوع و تکثر افکار و ایده‌های مختلف می‌شود و در برخی موارد به تغییر و دگرگونی ارزش‌های سنتی و دینی جوامع منجر می‌شود. مکتب اسلام به‌دلیل جهانی و فراگیر بودن، نیازمند تبلیغ گسترده است و امروزه در جمهوری اسلامی ایران، بخش بزرگی از وظیفۀ تبلیغ دین اسلامی بر عهده‌ی حوزه‌های علمیه قرار دارد.[۹]
تبلیغ در سیرۀ پیامبر اسلام و اهل‌بیت
قرآن وظیفۀ ابلاغ پیام الهی و ارائۀ تعالیم دین را سیره و سنت انبیای الهی معرفی کرده و در آیات متعددی، از پیامبران به‌عنوان مبلغان دین نام برده و مأموریت اصلی آنها را تبلیغ دانسته است. تمام انبیا در ادوار مختلف تاریخی، از طریق تبلیغ و با شیوۀ بیان، بشر را به‌سوی هدایت و کمال رهنمون کرده‌اند. این نقش، یک مسئولیت اجتماعی است که از سوی خداوند به آنها سپرده شده تا زمینه‌ساز شکوفایی استعدادهای انسانی و تقویت خصلت‌های والای اخلاقی در جامعه باشند. براین اساس، تبلیغ در سیرۀ نبوی و اهل‌بیت به‌عنوان محور اصلی هدایت جامعه، در راستای شناساندن ارزش‌های الهی و ایجاد حیات طیبه و راهکاری کلیدی در نظام تربیتی اسلام، نقش مؤثری ایفا می‌کند.[۱۰]
مؤلفه‌های تبلیغ دینی
با توجه به پژوهش‌های انجام شده در حوزۀ تبلیغ دینی، مؤلفه‌های متعددی برای این امر قابل شناسایی است، ازجمله:
- پیام‌دهنده (مبلّغ): امروزه حوزه‌های علمیه و روحانیت از مهم‌ترین نهادهای انتقال این پیام به شمار می‌روند.
- پیام‌گیرنده (مخاطب): مخاطب آموزه‌های دینی، عموم مردم هستند.
- محتوای پیام: پیام باید شفاف، روشن، جذاب و مستند باشد و متناسب با نیازهای مخاطبان ارائه شود.
- ابزار پیام‌رسانی: در تبلیغ دینی، استفاده از ابزارهای مشروع و اخلاقی برای انتقال پیام اهمیت دارد. مبلغ دینی با دوری از ابزارهای نامشروع مانند دروغ، تهمت و تحقیر و با بهره‌گیری از وسایل مشروع مانند زبان‌های زندۀ دنیا، رسانه‌های جمعی نظیر رادیو، تلویزیون، اینترنت و بازی‌های رایانه‌ای به تبلیغ دین می‌پردازد.
- شیوه‌های انتقال پیام: شیوه‌های تبلیغی نظیر روش تفکر، الگویی، استدلالی، مستقیم یا غیرمستقیم، تکریم و تشویق و شیوه‌های هنری و تمثیلی از اهمیت ویژه‌ای در تبلیغ دینی برخوردار هستند. در همین چارچوب به مخاطب‌شناسی، نیازشناسی، روش‌شناسی، موقعیت‌شناسی، زبان‌شناسی، واژه‌گزینی و پیامدشناسی نیز توجه می‌شود.[۱۱]
ابزارهای تبلیغ دینی
با توجه به پیچیدگی و تنوع رسانه‌های مدرن، انتقال پیام‌های دینی نیازمند ابزارهای مناسب است ازجمله:
ابزارهای نوشتاری
ابزارهای نوشتاری شامل تمام وسایل و رسانه‌هایی است که از متن و نوشتار برای انتقال پیام‌های دینی استفاده می‌کنند. این ابزارها امکان انتقال دقیق و مستند تعالیم دینی را فراهم آورده و به حفظ و ماندگاری این آموزه‌ها برای نسل‌های آینده کمک می‌کنند. این ابزارها، مانند کتاب، مقاله، جزوه، بروشور، ادبیات کودک و نوجوان، مجله، نشریه، مطبوعات، طنز، فیلم‌نامه و نمایش‌نامه، شعر، قصه و رمان و نقد کتاب، به مخاطبان اجازه می‌دهند تا با تأمل و دقت به مطالعۀ آموزه‌های دینی بپردازند که منجر به درک عمیق‌تر و تأثیرگذاری بیشتر می‌شود. همچنین، ابزارهای نوشتاری با شیوه‌های باورپذیر کردن محتوا و تخصصی‌سازی آن برای گروه‌های هدف، تبلیغ دین را دقیق‌تر و مؤثرتر می‌سازند و می‌توانند به‌عنوان مکمل سایر ابزارهای تبلیغی، به افزایش آگاهی و روشنگری در موضوعات دینی کمک کنند.
ابزارهای گفتاری
ابزارهای گفتاری با تکیه بر گفتار و بیان مستقیم به ارائۀ پیام‌های دینی می‌پردازند. خطابه، سخنرانی، کلاس‌های آموزشی، گفتگوهای دینی (میزگرد)، مناظره، روضه‌خوانی، مداحی، گویندگی و پرسش و پاسخ در قالب مسابقه نمونه‌هایی از تبلیغ گفتاری است که با استفاده از صدا، لحن و بیان مناسب، تأثیر احساسی و اقناعی قوی‌تری نسبت به ابزارهای نوشتاری دارند. استفاده از این ابزارها مانند سخنرانی‌ها، خطابه‌ها و مناظرات، به مبلغین دینی اجازه می‌دهند تا پیام‌های دینی را به‌طور منعطف و پویا با توجه به شرایط مخاطبان منتقل کرده و به سؤالات و شبهات آنها به‌صورت فوری پاسخ دهند. همچنین، جلسات گفتگوی دینی می‌تواند به تقویت ارتباطات اجتماعی و همبستگی میان افراد جامعه کمک کند.
ابزارهای دیداری
ابزارهای دیداری مانند نقاشی، عکس، فیلم، مجسمه و صنایع دستی، تئاتر، خط، گرافیک، کاریکاتور، پوستر و اسلاید با استفاده از رنگ، نورپردازی، نمادهای بصری و قدرت تصویر تأثیر عاطفی بر احساسات مخاطبان گذاشته و در جذب مخاطب و انتقال پیام‌های دینی به‌صورت ملموس و قابل فهم کمک شایانی می‌کنند.
ابزارهای شنیداری
ابزارهای شنیداری با استفاده از کلام و صدا در گسترش و تعمیق باورهای دینی نقش اساسی دارند. رادیو، پادکست، موسیقی، سخنرانی‌های صوتی و تلاوت قرآن از جمله ابزارهای شنیداری هستند که افراد می‌توانند به‌راحتی و در هر زمان و مکانی هنگام رانندگی، پیادهروی یا در زمان استراحت به آنها دسترسی داشته باشند.
ابزارهای دیداری و شنیداری
ابزارهای دیداری و شنیداری به‌دلیل توانایی آنها در ترکیب تصویر و صدا و ایجاد ارتباطات احساسی و بصری قوی، به‌عنوان ابزارهای مؤثر در تبلیغ دین شناخته می‌شوند و می‌توانند به گسترش و تعمیق آموزه‌های دینی در جامعه کمک کنند. تلویزیون، فیلم و مستند دینی، ویدئو و کلیپ‌های آموزشی در پلتفرم‌های اجتماعی، بازی‌های رایانه‌ای، ماهواره، شبکه‌های اجتماعی و اینترنت از جملۀ این ابزارها به‌شمار می‌آید.
ابزارهای ترکیبی و تعاملی
ابزارهای ترکیبی با استفاده از چند نوع رسانه در تبلیغ تعالیم دینی مهم شمرده می‌شوند. وب‌سایت‌های دینی که ترکیبی از ابزارهای نوشتاری، دیداری و شنیداری هستند یا اپلیکیشن‌های موبایل که با ارائۀ برنامه‌های کاربردی دسترسی به محتواهای دینی را فراهم می‌کنند.[۱۲]
احیای تبلیغ دینی در حوزۀ علمیه قم
علمای دین در طول تاریخ، نقش حیاتی در احیای تبلیغ دینی و گسترش معارف اسلامی ایفا کرده‌اند. این نقش شامل حفظ و حراست از متون دینی، مبارزه با تحریفات و خرافات و بهره‌برداری از ابزارهای تبلیغی و فرهنگی برای تقویت آموزه‌های دینی است. به عنوان مثال، شهید مطهری با سخنرانی‌ها و تألیفات علمی خود به عمق‌بخشی و گسترش مبانی دینی در حوزه‌های مختلف پرداخت. حاج شیخ عبدالکریم حائری کوشید تا منبر را به ابزاری مؤثر برای تربیت مردم تبدیل کرده و از ارائه سخنان خرافی، بی‌پایه و تفرقه‌انگیز پرهیز کند. [۱۳] همچنین، آیت‌الله بروجردی با تقویت و گسترش حوزه‌های علمیه و حمایت از مبلّغان دینی، به ترویج معارف دینی پرداخت و بر لزوم ارائه معارف با عمل و رفتار تأکید نمود.[۱۴]
جامعه‌پذیری و فرهنگ‌پذیری در تبلیغ دینی
فرایند جامعه‌پذیری از دیدگاه دانشمندان علوم اجتماعی، به‌معنای سازگاری فرد با هنجارهای اجتماعی و یادگیری شیوه‌های زندگی در جامعه است. فرهنگ‌پذیری نیز به تطابق فرد با فرهنگ و ارزش‌های حاکم بر جامعه اشاره دارد، به‌گونه‌ای که افراد به آن فرهنگ اعتقاد پیدا کرده و به آن پایبند می‌شوند. تحقیقات جامعه‌شناختی نشان داده است که مؤثرترین راه برای نهادینه کردن ارزش‌ها در جامعه، فرهنگ‌پذیری است. از دیدگاه دین و آموزه‌های دینی نیز، فرهنگ‌پذیری شیوه‌ای مطلوب تلقی می‌شود و بر اهمیت آن تأکید شده است. به‌همین دلیل، انبیا و اولیای الهی در فرایند تربیتی خود به فرهنگ‌پذیری اعضای جامعۀ دینی توجه ویژه‌ای داشته‌اند تا علاوه بر تأمین سعادت فردی، امنیت اجتماعی نیز محقق شود. در جوامع دینی، خانواده، نقش اساسی در فرهنگ‌پذیری فرزندان و افراد جامعه ایفا می‌کند. در کنار خانواده، مبلّغان و مربیان دینی نیز می‌توانند تأثیر بسزایی در فرهنگ‌پذیری افراد داشته و آنان را به ارزش‌ها معتقد و به اجرای آنها پایبند سازند.
از جمله ویژگی‌های یک مبلّغ دینی که می‌تواند در فرایند فرهنگ‌پذیری مؤثر باشد، می‌توان به اعتقاد و التزام عملی به ارزش‌های دینی، عدم انتظار دریافت حق‌الزحمه و تلاش برای حل مسائل معنوی اشاره کرد. همچنین، ایجاد فضای صمیمی و گرم در محافل مذهبی به‌ویژه در مکان‌های مقدسی مانند مساجد، حسینیه‌ها و حرم امامان، می‌تواند خاطرات مثبتی در ذهن مخاطبان ایجاد کرده و فرهنگ‌پذیری را آسان‌تر کند. علاوه بر این، جامعیت درک مبلّغ از ارزش‌های الهی و امکان دسترسی آسان به وی برای گفتگو و مشاوره، از دیگر ویژگی‌های مهم در این زمینه است. متخصصان این حوزه معتقدند که فقدان این ویژگی‌ها نه تنها به فرایند فرهنگ‌پذیری آسیب می‌زند، بلکه حتی فرایند جامعه‌پذیری افراد نسبت به ارزش‌های دینی را به خطر می‌اندازد و ممکن است موجب دوری آنها از دین و ارزش‌های دینی شود. این در حالی است که مبلّغان دینی وظیفه دارند افراد را نسبت به ارزش‌ها فرهنگ‌پذیر کنند.[۱۵]
نقش بانوان در تبلیغ دینی
تبلیغ دین یک وظیفۀ فراگیر است و به جنسیت خاصی محدود نمی‌شود. زنان و مردان هر دو با توجه به مهارت‌ها و توانایی‌های فردی خود می‌توانند نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند. در این میان، حضور بانوان در عرصۀ تبلیغ دینی تأثیر بسزایی در گسترش و تعمیق باورهای دینی و هدایت جامعۀ انسانی دارد. زنان با بهره‌گیری از ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود نسبت به مردان، همچون عواطف و لطافت روح، می‌توانند در جذب مخاطبان، به‌ویژه کودکان و نوجوانان، نقش مؤثری داشته باشند. همچنین، زنان به‌واسطه نقش کلیدی خود در خانواده و جامعه، می‌توانند در فرهنگ‌سازی دینی و ترویج سبک زندگی اسلامی مؤثر واقع شوند. درک عمیق چالش‌های زنانه و تلاش برای حل مشکلات و بهبود وضعیت آنها در جامعه نیز از دیگر مزایای مشارکت زنان در تبلیغ دینی است. ارتباط با بستگان، همسایگان و دوستان در راستای پیوند عواطف، اقناع و انگیزه‌بخشی از طریق برگزاری جلسات مذهبی، هیأت‌های خانگی، کلاس‌های آموزشی و مشارکت در فعالیت‌های خیریه، همگی از ابزارهایی هستند که زنان می‌توانند از آنها برای ترویج و تبلیغ آموزه‌های دینی بهره ببرند.[۱۶]
تبلیغ دینی در عرصۀ بین‌الملل
آیات قرآن به‌روشنی بر سیاست جهانی‌سازی دعوت اسلام دلالت دارند. [۱۷] برخی از صاحب‌نظران براین باورند، سیاست مذکور ایجاب می‌کند حوزۀ دعوت اسلام و حوزۀ مخاطبان تبلیغ اسلام به کل جهان گسترش یابد. ابعاد بین‌المللی انقلاب اسلامی، فراملیتی بودن حوزه‌های علمیه و روند جهانی‌شدن، ضرورت رویکرد بین‌المللی در عرصۀ تبلیغ دینی را به‌وضوح نشان می‌دهند. در دنیای امروز، با پیچیدگی روابط اجتماعی و گسترش ارتباطات که از آن به‌عنوان جهانی‌سازی یا جهانی‌شدن یاد می‌شود، تنوع پیام‌ها و کاهش محدودیت‌ها باعث افزایش انتخاب‌ها و دشواری در انتخاب صحیح برای بشر شده است. همچنین، نگرش و دیدگاه انسان‌ها به‌طور مداوم در حال تغییر است و این امر، چالش‌های جدیدی برای انتقال پیام و محتوای دینی ایجاد کرده است. رقابت شدید بین افکار، اندیشه‌ها، مکاتب و حرکت‌های تبلیغی و علمی در سراسر جهان، وجود رسانه‌های متعدد، رشته‌های گوناگون دانشگاهی و مراکز فرهنگی گسترده و حضور ادیان و مذاهب و تفکرات مختلف در عرصۀ بین‌المللی، فضایی جدید و پرچالش را به‌وجود آورده است. در چنین شرایطی، عالمان و مبلّغان دینی باید از نیازهای متنوع و متکثر عصر آگاهی داشته تا بتوانند پیام دینی را به‌درستی منتقل کنند. به‌طور مثال، موسم حج به‌عنوان یکی از بهترین موقعیت‌ها برای تبلیغ معارف الهی و رساندن پیام قرآن به مردم جهان است؛ زیرا این کنگرۀ جهانی، محل تجمع مسلمانان از سراسر دنیا بوده و افراد آمادگی بیشتری برای شنیدن سخنان حق دارند. این موقعیت منحصربه‌فرد، فرصتی ارزشمند برای تبلیغ دینی در عرصۀ بین‌المللی به شمار می‌رود.[۱۸]
چالش‌ها
تبلیغ دینی با هدف آگاهی‌بخشی به مخاطبان و در راستای اقناع‌سازی، با چالش‌ها و آسیب‌های متعددی روبه‌رو است، ازجمله:
- ضعف مهارت‌های علمی در طرح مباحث و فنّ تبلیغ؛
- طرح مباحث تکراری یا فراتر از فهم مخاطب؛
- عدم برقراری ارتباط مستمر اجتماعی با مخاطبان؛
- عدم آراستگی ظاهری و جذابیت اجتماعی؛
- تحقیر مخاطب و اهانت به او؛
- شکاف عاطفی میان مبلّغ و مخاطب؛
- کم‌بودن روحیۀ تعامل و مدارا با مردم؛
- غرور و خودبرتربینی مبلغان دینی؛
- ضعف جهان‌بینی و اعتقادات دینی مبلّغان؛
- بهره‌نگرفتن از تکنیک‌های ارتباط مؤثر؛
- بسنده کردن به روش‌های سنّتی مانند خطابه؛
- عدم استفاده از ابزارهای نوین تبلیغی؛
- عدم تطابق محتوا با منابع معتبر دینی؛
- عدم تناسب محتوا و شیوۀ تبلیغی با وضعیت مخاطبان؛
- ارائۀ سلیقه‌ای بدون توجه به نیازهای مخاطب؛
- بیان مباحث تکراری و نداشتن مطلب جدید؛
- کلی‌گویی و عدم تبیین کامل موضوعات.[۱۹]
پانویس
- ↑ فراهیدی، العین، 1409ق، ج4، ص421؛ إبن‌منظور، لسان العرب، بی‌تا، ج8، ص420؛ جوهری، الصحاح، 1404ق، ج4، ص1316.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامۀ دهخدا، ذیل واژۀ تبلیغ.
- ↑ حسینی‌آقایی و صدیق‌اورعی، آسیب‌شناسی تبلیغ دینی با تأکید بر مخاطبان جوان، 1394ش، ص52.
- ↑ خامنه‌ای، «بیانات در دیدار با جمعی از طلاب و روحانیون»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ خامنه‌ای، «بیانات در دیدار اعضای شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ حسینی آقایی و صدیق اورعی، آسیب‌شناسی تبلیغ دینی با تأکید بر مخاطبان جوان، 1394ش، ص54.
- ↑ خمینی، «سخنرانی در جمع اعضای شورای عالی تبلیغات اسلامی»، وب‌سایت جامع امام خمینی.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1387ش، ج4، ص204.
- ↑ نگارش، تبلیغ دین از منظر دین، 1383ش، ص20؛ اعرافی، تبلیغ، 1396ش، ص28-29.
- ↑ قنبری، «شاخصه‌های تبلیغ دینی در سیرۀ پیامبران و اهل‌بیت»، 1399ش، ص108-109.
- ↑ کاویانی، روان‌شناسی و تبلیغات(با تأکید بر تبلیغ دینی)، 1392ش، ص20-21؛ حسینی آقایی و صدیق اورعی، آسیب‌شناسی تبلیغ دینی با تأکید بر مخاطبان جوان، 1394ش، ص44-46.
- ↑ «ابزارهای تبلیغ»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه؛ طیبی، «ابزار و شیوه‌های تبلیغ دینی»، 1388ش؛ کاویانی، روان‌شناسی و تبلیغات، 1392ش، ص51-88، بصیری، درآمدی بر تبلیغ دینی در رسانۀ ملی، 1392ش، ص14-20.
- ↑ «نقش روحانیت شیعه در گسترۀ فرهنگ دینی بعد از انقلاب اسلامی»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ علوی بروجردی، «نظر آیت‌الله العظمی بروجردی دربارۀ مدل تبلیغ دین»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ مریجی، جامعه‌شناسی در عرصۀ تبلیغ دینی، 1389ش، ص145-174.
- ↑ «نقش‌آفرینی بانوان در عرصه‌های تبلیغ دین»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ سورۀ توبه، آیۀ 33؛ سورۀ صف، آیۀ 9.
- ↑ اعرافی، تبلیغ، 1396ش، ص349-396؛ حسنی و چگینی، «جهانی‌سازی سکوها، لازمۀ موفقیت در تبلیغ دینی در عصر فضای مجازی»، 1402ش، ص162.
- ↑ کریمی دردشتی و امانی، «آسیب‌شناسی روش‌های تبلیغ دینی با محوریت مخاطب‌شناسی از نگاه روایات»،1400ش، ص16-22؛ حسینی‌آقایی و صدیق اورعی، آسیب‌شناسی تبلیغ دینی با تأکید بر مخاطبان جوان، 1394ش، ص123-149.
منابع
- قرآن کریم.
- «ابزارهای تبلیغ»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
- بصیری، مریم، درآمدی بر تبلیغ دینی در رسانۀ ملی، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا وسیما، 1392ش.
- إبن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- اعرافی، علی‌رضا، تبلیغ، قم، مؤسسۀ اشراق و عرفان، 1396ش.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، بیروت، دارالعلم للملایین، 1404ق.
- حسنی، ابوالحسن و چگینی، محمدمهدی، «جهانی‌سازی سکوها، لازمۀ موفقیت در تبلیغ دینی در عصر فضای مجازی»، نشریۀ مطالعات تبلیغ دینی، شمارۀ 3، زمستان 1402ش.
- حسینی‌آقایی، سیدمحمدتقی و صدیق‌اورعی، غلام‌‌رضا، آسیب‌شناسی تبلیغ دینی با تأکید بر مخاطبان جوان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1394ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار اعضای شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 6 دی 1396ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار با جمعی از طلاب و روحانیون»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1388ش.
- خمینی، روح‌الله، «سخنرانی در جمع اعضای شورای عالی تبلیغات اسلامی»، وب‌سایت جامع امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 16 بهمن 1359ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامۀ دهخدا، تهران، روزنه، 1373ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ترجمۀ سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1387ش.
- طیبی، ناهید، «ابزار و شیوه‌های تبلیغ دینی»، نشریۀ نامۀ جامعه، شمارۀ 58، 1388ش.
- علوی‌بروجردی، سیدمحمدجواد، «نظر آیت‌الله العظمی بروجردی دربارۀ مدل تبلیغ دین»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1395ش.
- فراهیدی، خلیل بن أحمد، العین، قم، دارالهجرة، 1409ق.
- قنبری، مرضیه، «شاخصه‌های تبلیغ دینی در سیرۀ پیامبران و اهل‌بیت»، نشریۀ افق تبلیغ، شمارۀ 2، بهار 1399ش.
- کاویانی، محمد، روان‌شناسی و تبلیغات(با تأکید بر تبلیغ دینی)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392ش.
- کریمی دردشتی، روح‌الله و امانی، رضا، «آسیب‌شناسی روش‌های تبلیغ دینی با محوریت مخاطب‌شناسی از نگاه روایات»،نشریۀ تحقیقات کاربردی در حوزه قران و حدیث، شمارۀ 3، پاییز 1400ش.
- مریجی، شمس‌الله، جامعه‌شناسی در عرصۀ تبلیغ دینی، قم، بوستان کتاب، 1389ش.
- «نقش‌آفرینی بانوان در عرصه‌های تبلیغ دین»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
- «نقش روحانیت شیعه در گسترۀ فرهنگ دینی بعد از انقلاب اسلامی»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 22 شهریور 1401ش.