آبانگاه

آبانگاه؛ جشن باستانی ایرانیان برای بزرگداشت آب در نخستین آبان‌روز هر سال.

جشن آبانگاه، در ایران باستان و در دهمین روز از ایام نوروز برگزار می‌شد. این جشن، برای بزرگداشت باران و آب تدارک دیده شده و علاوه بر ایران، در برخی دیگر از نقاط جهان، از جمله هند نیز گرامی داشته می‌شود. جشن آبانگاه با جشن «آبانگان» در ماه آبان متفاوت بوده و به جشنی اطلاق می‌شود که در نخستین آبان‌روز از سال برگزار شده و آغاز و نیایشی بر باران‌های سال جدید بوده است.

مفهوم‌شناسی

آبان، جمع واژۀ آب، در دوران ایران باستان به هشتمین ماه از سال و دهمین روز از هر ماه اطلاق می‌شده است. در روز دهم فروردین که اولین آبان از هر سال بوده، جشنی مخصوص به‌نام «آبانگاه» گرفته شده و در آن، به بزرگداشت آب و باران می‌پرداختند. ایرانیان، از دیرباز، نگاهی تقدس‌گرایانه به آب داشته و در دوران باستان، یکی از مهمترین فرشته‌ها و ایزدبانوان، به‌نام «آناهیتا» را نگهبان آب دانسته و برای او احترام ویژه‌ای قائل بودند. برخی بر این باورند که این جشن در ستایش ناهید یا آناهیتا، فرشتۀ موکل آب بوده است. آنها معتقدند که ناهید در ابتدا سیاره بوده و پس از آن به ایزدبانوی نگهبان آب‌های روان و پاکیزگی آب‌ها تبدیل شده است. از آن‌جایی‌که در چنین روزی، این ایزدبانو به زمین آمده و موجب فراوانی آب شده، روز دهم فروردین را جشن گرفته و آب را گرامی می‌دارند.

اهداف

ایرانیان باستان در طول سال، بیش از 100 جشن برگزار می‌کردند که بیشتر آنها آیینی بوده و با هدف بزرگداشت برگزار می‌شده است. کارشناسان، هدف از برگزاری جشن آبانگاه در میان ایرانیان را نزدیک شدن افراد جامعه به یکدیگر، ایجاد همبستگی و همکاری و نیز بزرگداشت آب، از بزرگ‌ترین نعمت‌های خدا، می‌دانند.

آب در فرهنگ ایرانیان

احترام مردم ایران به آب و شهرت تاریخی آن، مورد توجه مورخان غیرایرانی نیز بوده است؛ برای مثال، کریستنسن، ایران‌شناس دانمارکی معتقد است که ایرانیان، احترام به آب را بیش از هر چیز دیگر واجب می‌شمارند. هرودوت، مورخ یونانی نیز بیان کرده که ایرانیان در آب ادرار نمی‌کنند و برای آن احترام قائل هستند. در ایران پس از اسلام نیز ادرار کردن در آب، به‌ویژه آب راکد را مکروه می‌دانند. نویسندگان در دوران اسلامی نیز از تقدس آب نزد ایرانیان سخن گفته و آن را همزاد میهن، زادگاه و آب‌وخاک می‌دانند. این احترام به آب چنان در دل و جان ایرانیان رسوخ کرده بود که آنها، در برخی موارد به آب سوگند یاد کرده و آب را مایۀ روشنی می‌دانستند؛ برای مثال، بسیاری از مردم ایران، پشت سر مسافران خود آب می‌ریزند تا مسافران به سلامتی از سفر بازگردند؛ از آن‌جایی‌که بسیاری سفر را نوعی مرگ و زایش دانسته و آب را نگهبان و نگهدارنده می‌دانستند، پشت سر مسافر، آب روان ریخته و برای او آرزوی سلامتی می‌کردند. این رسم، هنوز میان ایرانیان مسلمان مرسوم است.

مردم ایران، پس از ظهور اسلام در ایران نیز آب را پاک‌کننده و یکی از تطهیرکنندگان دینی می‌شناسند. آنها، غسل و وضو را با آب انجام داده و این موضوع در بسیاری از آیات و روایات اسلامی، مورد تأکید بوده است؛ برای مثال، در 63 آیه از قرآن به آب اشاره شده و جایگاه بلند آن را به‌عنوان مایۀ حیات یادآوری می‌کند.

احترام و ارزش والای آب در میان ایرانیان، در ضرب‌المثل‌های آنها نیز حضور پیدا کرده است؛ مانند «آب طلب نکرده مراد است» یا «آب نطلبیده مراد است».

آداب‌ورسوم جشن آبانگاه

ایرانیان، برای برپایی این جشن، در روز دهم فروردین، به کنار آب‌های روان مانند رود، دریا و برکه‌های کوچک رفته و همزمان با شادی و مراسم‌ ویژه، به نیایش و دعا می‌پرداختند. آنها، در این عید میان مهمانان، شیرینی و شربت نیز توزیع می‌کردند. این جشن، امروزه کمرنگ شده و تنها در برخی نقاط ایران گرامی داشته می‌شود. از جمله آداب‌ورسوم این روز، آب‌پاشی است که به نوعی نوید و انتظار برای بارش باران در سال جدید به‌شمار می‌رود. آیین آب‌پاشی، امروزه، در برخی نقاط دیگر جهان از جمله ایتالیا و اسپانیا نیز مرسوم شده است. علاوه بر آن، ایرانیان باستان بر این باور بودند که اگر در این روز باران ببارد، آبانگاه مردان بوده و مردان باید به آب داخل شوند و در صورت عدم بارش باران، آن را آبانگاه زنان می‌دانستند که می‌بایست در آب داخل شوند. آنها این عمل را بر خود مبارک می‌دانستند. ایرانیان، در این جشن از خداوند برکت، رحمت و فراوانی و نگهداری آب را طلب می‌کردند.

تفاوت آبانگاه و آبانگان

جشن آبانگاه و جشن آبانگان در دو تاریخ متفاوت برگزار شده و یکی نیستند. آبانگاه، به اولین آبان‌روز از سال شمسی اطلاق شده و آبانگان جشنی است که در دهمین روز از ماه آبان (آبان روز از آبان ماه) برگزار می‌شود. امروزه، جشن آبانگاه از شهرت کمتری نسبت به آبانگان برخودار است. وجه تشابه هر دو جشن را نیز در بزرگداشت آب توسط ایرانیان و برگزاری جشن و نیایش می‌دانند. در جشن آبانگان که به‌مناسبت نکوداشت «آناهیتا» فرشتۀ موکل بر آب برپا می‌شود، زرتشتیان به خوانش سرودهایی از اوستا و چیدمان سفره‌ای مقدس با حضور نمادهایی از ایزدبانو آناهیتا می‌پردازند.

منابع

• «آب در فرهنگ ایرانیان»، وب‌سایت آی کتاب، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1402ش.
• «آب»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1402ش.
• «ادرار»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1402ش.
• «جشن آبانگاه؛ جشنی برای باران، جشنی برای آب»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: 2 آذر 1401ش.
• «جشن آبانگاه چیست؟ جشن آب‌پاشی از آیین‌های ایرانیان باستان»، وب‌سایت سفرگونه، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1402ش.
• «جشن آبانگاه»، وب‌سایت کویرها و بیابان‌های ایران، تاریخ بارگذاری: 10 اردیبهشت 1391ش.
• «جشن باستانی آبانگاه در دهم فروردین/ اهمیت آب و الهه آن برای ایرانیان»، وب‌سایت بوم‌نشین، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1402ش.
• حکمت شعار، فاطمه، «جشن آبانگان/ آداب‌ورسوم+ تاریخ برگزاری»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: 1 آبان 1400ش.
• «ریشۀ تاریخی آب ریختن پشت سر مسافر چیست؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 16 مرداد 1397ش.
• «معنی ضرب‌المثل آب نطلبیده مراد است»، وب‌سایت دانشچی، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1402ش.