آوای کار در سیستان و بلوچستان

آوای کار در سیستان و بلوچستان؛ ترانه‌های ویژۀ کار در سیستان و بلوچستان.

آوای کار در سیستان و بلوچستان، با توجه به تنوع شغلی در این منطقه، از تنوع زیادی برخوردار است. به‌طور معمول مردم سیستان و بلوچستان روزانه با کارهای بسیار سخت و سنگین سروکار دارند و از این جهت به‌منظور پیشرفت، نظم کار و رفع خستگی، از آواهای کار استفاده می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

آوای کار، واژه‌ها و جملات منظوم یا غیرمنظومی است که به‌قصد همراهی کار سروده شده، قبل، هم‌زمان و یا پس از انجام کار، به‌گونۀ ریتمیک و هماهنگ و با آواز خوانده میشود. آوای کار، همیشه در قالب شعر نیست و از نظر ادبی قالب مشخصی ندارد و از نظر موسیقی درونی دارای تنوع بسیار است.

کارکردها

الف) هماهنگی و تجهیز نیروی کار؛ آوای کار در اذهان اعضای گروه، هماهنگی فکری و عملی ایجاد کرده و از ایجاد خلل در کارها جلوگیری می‌کند، مانند آواهای پاروزنی، میرآبی، بنایی، نقشه‌خوانی و وزن‌کردن محصول.

ب) انتقال فرهنگ؛ آواهای کار می‌تواند آرزوها، عقاید و سبک زندگی را از نسلی به نسل دیگر منتقل کند.

ج) افزایش صبر و تحمل؛ آواهای کار، رغبت و شوق را در کارورزان ایجاد میکند و از سنگینی کارها می‌کاهد.

جایگاه فرهنگی آوای کار

موسیقی با روح و زندگی مردم سیستان و بلوچستان عجین است. این مردم برای هر مرحله از کار، آواهای ویژه دارند که توسط زنان و مردان اجرا میشود و به آن‌ها طراوت میبخشد. در برخی مشاغل به‌ویژه مشاغل گروهی، موسیقی نقش کلیدی دارد و در برخی موارد انجام کار یا ادامۀ آن بدون موسیقی امکان پذیر نیست، مانند میرآبی و تقسیم آب، خرماچینی و بافندگی. کارورزان با خواندن آوای کار، پایان یک مرحله از کار را اعلان و همکار خود را متوجه مسئولیت او می‌کند. در سیستان و بلوچستان نه‌تنها برای زدودن خستگی نیروی کار انسانی بلکه برای رفع خستگی حیواناتی که از آنها برای انجام کاری مانند خرمن‌کوبی استفاده می‌کنند، ترانه می‌خوانند.

درون‌مایه‌های آواهای کار در سیستان و بلوچستان

1. مذهبی؛ مردم سیستان و بلوچستان تحمل خستگی، دوری از خطرهای احتمالی و آروزی برکت در کار و محصول، ترانه‌های مناجات با خداوند و پیشوایان دینی می‌خوانند. علاقه به ائمه به‌ویژه امام علی، در آواهای کار سیستانی‌ها نمایان است، به‌عنوان نمونه آنها هنگام لایروبی نهرها و برخی دیگر از کارهای گروهی می‌خوانند:

ای نوح نبی، کرم از علی هر کس که محمدی است، غلام علی

هر کس که آقایش علی یه به آواز جلی بگه یا علی.

2. سخن‌گفتن با گیاهان و حیوانات و ترغیب آنها به رشد، بازدهی و سرعت و مقاومت در کار.

3. ترغیب کارورزان، نکوهش تنبلی و تعریف از کار، محیط، ابزار و محصول تولیدی.

4. ایجاد نظم و هماهنگی در کار، بیان روند کاری و آموزش.

5. فراخواندن و هدایت گله‌ها و شترها و یا جلب توجه پرندگان در هنگام شکار.

6. بیان آرزوها و عاشقانه‌ها، فراق، تنهایی، بی‌پناهی و شرح دلتنگی‌ها که در سیستان در قالب «سیتک» و در بلوچستان در قالب «صوت» و «زهیرُک» اجرا میشود.

روش اجرا

آواهای کار در سیستان و بلوچستان قبل (آماده‌سازی)، هنگام (هماهنگی، راهنمایی و آموزش) و بعد از کار به‌منظور رفع خستگی و ایجاد نشاط، گاهی به‌صورت تک‌خوان و گاهی به‌صورت هم‌خوانی اجرا می‌شود. مردم بلوچ همراه با آواهای کار گاهی از ابزارهای معمول موسیقی مانند قیچک، تنبورک، رباب، بنجو، نی، دونی، دوکر، طبلک، تشت‌کوزه و چنگ و سیمرغ استفاده می‌کنند و گاهی برای ایجاد موسیقی از ابزارهای کار مانند سه‌شاخۀ گندم‌پرانی و دستۀ چوبی آن در خرمن‌کوبی، چکش و سندان در زرگری و اوساکاری، استفاده می‌کنند. آوای کار در برخی موارد با رقص و پایکوبی نیز همراه است و گاهی آواهای کار بلوچ بدون موسیقی اجرا می‌شود؛ اما در آواهای کار مردم سیستان هیچ ابزار موسیقی دخالت ندارد.

انواع آواهای کار

الف) آواهای دام‌داری؛ در کار شیردوشی، بیشتر آواها در ستایش دام است و حیوان را مخاطب قرار داده او را به آرامش و دادن شیر بیشتر ترغیب می‌کند. این ترانه‌ها علاوه بر کاربرد عمومی، رابطۀ عمیق انسان و حیوان را در استمرار زندگی نشان می‌دهد. خواننده برای حیوان وعده‌ها می‌دهد و جنبۀ افسون‌گری آن تا جایی می‌رسد که گاهی حیوان به شخص دیگری اجازه نمی‌دهد که شیر او را بدوشد. در مشک‌زنی دونفری، آواها جهت هماهنگی افراد است که به‌طور معمول به‌صورت پرسش و پاسخ اجرا می‌شود؛ اما در مشک‌زنی تک‌نفری جهت رفع خستگی و تسلط بر مشک است تا با زدن سریع و محکم، بتواند کرۀ بیشتر به‌دست آورد. گله‌داران و شتربانان برای فراخواندن و هدایت گله‌ها و شترها صداهایی از گلو ایجاد می‌کنند که در گویش بلوچی به آن «نولکی» می‌گویند. برخی از این آواها تقلید صداهای حیوانات و برخی بی‌معنا است.

نمونۀ آوای گله‌داران بلوچ:

الله یا خدا دادانی

میش ئی یون بدی سادانی

الله یا خدای دادانی

شات کن منگهین ماتانی.

برگردان: یا الله یا خدای بخشنده! میش و گوسفند به من عطا کن تا پرورش دهم. یا الله یا خدای بخشنده! شاد کن دل مادرم را.

نمونۀ آوای گله‌داران سیستانی:

رمه غَل کَه کِه مِه پای چنارو

رمه غَل کَه کِه مِه در پیش یارو

خدا انصاف بُدِیَه گرگ وُ شَغالَ

که یک یک می‌بره مال حلالَ.

ب) آواهای کشاورزی؛ مردم سیستان و بلوچستان هنگام لایروبی نهرها، بذرافشانی، میرآبی و تقسیم آب و آب‌یاری، دروگری، خرمن‌کوبی و وزن‌کردن، آواهای ویژه دارند؛ از جمله:

تو که پیشی نو مِه پشت سر تو*** تو بورگی پوبکُو مه دروگر تو

اگر مَفهمی که سالار جنگ مِینه*** بُگَک که بودَدا کشته‌گر تو.

نمونۀ آوای وزنکردن محصول:

کیل اول: یک، خدا یک است.

کیل دوم: دو، محمد رسول خدا است.

کیل سوم: سه، علی ولی خدا است.

کیل چهارم: چهار، برکت خدا بسیار است.

در بلوچستان فصل خرما (هامین) به چهار مرحلۀ کار (مچایوار، مچبند، مچسند و مچبُر) تقسیم می‌شود و در هر مرحله، آواهای مخصوص اجرا می‌شود. در مرحلۀ دوم (مچبند) که خوشه‌های سنگین خرما با طناب حصیری به شاخه‌های بالاتر بسته می‌شود یک نفر بالای درخت می‌رود و دیگران در اطراف درخت طناب آماده می‌کنند. شخص بالای درخت با ایجاد صدا توسط برگ و ساقه‌های درخت موسیقی ایجاد کرده و آوازی می‌خواند و در پایان کار با صدای خاصی، ختم نوبت خود را اعلان می‌کند].

به‌عنوان نمونه:

مچکدگ هامین لایق سیل انت

هر کجا گردی په دل ءِ میل انت

وهدءِ هامین ءَ کل بلوچ شادانت

چه گم و رنجان کلان آزادنت

من بلوچانی میتگ ءِ بِراهان

په بلوچ جوانین من مرا گاهان.

برگردان: در فصل خرما نخلستان تماشایی است. هر کجا گردش می‌کنی باب میل است. فصل خرما همۀ بلوچ‌ها شادند. از غم و رنج همه آزادند. فصل خرما آبادی منظرۀ تماشایی دارد. برای بلوچهای اصیل بوستان زیبایی دارد.

ج) آواهای ماهی‌گیری؛ آوای ماهی‌گیری در گویش بلوچی «اَمبا» نام دارد که به‌صورت گروهی و گاهی به‌شکل سؤال و جواب در سطح دریا و درون لنج‌ها و قایق‌ها، بدون ساز خوانده میشود و بیشتر در قالب شعر است.

به‌عنوان نمونه:

بوجیگ منی زِرا اِنت الله منی نگهپان یلّا سِه

زِرگُوات یا ناشی یا که بیت توپان یلّا سِه

پُرعیب و پُرگناهین، پُشت و بیپناهین یلّا سِه

یارب ببکش ما را، نام اِنت تئیگ رحمان یلّا سِه.

برگردان: لنج من در دریاست و خداوند نگهدار من است در برابر باد و توفان دریایی. پر از عیب و گناه هستیم، پشت و پناهی غیر از تو نداریم، ای خداوند ما را ببخش، نام تو رحمان است.

د) آواهای پیشه‌وری؛ مردم سیستان و بلوچستان به‌ویژه زنان برای شغل‌های خانگی مانند سوزن‌دوزی، بافندگی، سفال‌گری، تنورسازی و زرگری نیز آواهای ویژه دارند. آوای نقشه‌خوانی در بافندگی به‌ویژه قالیبافی جنبۀ آموزشی دارد که بافنده با توجه به آن هم طرح را نقش می‌زند و هم باعث سرعت کار می‌شود. نقش‌خوان مانند ارکستر موسیقی عمل می‌کند و نقشه را شعرگونه و با آواز می‌خواند.

نمونۀ آوای سوزندوزی بلوچ:

گلین بانک وتی بانا

گودا دوچی سرزانا

گودا دوچی همگ روچا

بلوچانی چکن دوچا.

برگردان: گل‌بانو نشسته در خانه مشغول سوزندوزی است. هر روز سوزندوزی میکند و طراحی چَکن را می‌دوزد.

نمونۀ آوای بافندگی بلوچ:

بلوچی جلک و تچکا

نه گوپته هیچ کس

برگردان: گلیم زیبای بلوچی را هیچ کس غیر از بلوچ نبافته است.

نمونۀ آوای بافندگی سیستانی:

وَپُشت خونَه یار، جومه تنیدُو

صدای کُوشِ یار از دور شَنیدُو

خدایا کار عاشقی بسوزه

که جفت مُوشلَه بی‌دَم تنیدُو.

منابع

• «آشنایی با مراسم حشر در سیستان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 7 مرداد 1403ش.
• الهامی، فاطمه، «جایگاه و تحلیل درون‌مایۀ ستیک‌ها در ترانه‌های سیستان»، دوماه‌نامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال 5، شمارۀ 18، بهمن و اسفند 1396ش.
• اعتصامی‌فرد، صفیه، «موسیقی سیستان و بلوچستان، یادگاری از فرهنگ و تمدن ایران باستان»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1393ش.
• بهرامی، تکتم و دیگران، «کارآوا به‌منزلۀ نوع ادبی»، نشریۀ علمی جستارهای نوین ادبی شمارۀ 216، بهار 1401ش.
• «ترانۀ خرمن‌کوبی»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1403ش.
• جهان‌دیده، عبدالغفور، «اَمبا، سرود ماهیگیران بلوچ»، دوماه‌نامۀ فرهنگ و ابیات عامه، سال 6، شمارۀ 22، مهر و آبان 1397ش.
• جعفری، حمید، «ترانههای کار»، مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1398ش.
• رخشانی‌پور، مهدی، و دیگران، «بررسی شعرها و آوازهای محلی، لالایی‌ها و ترانه‌های کار در سیستان و بلوچستان»، فصل‌نامۀ پژوهشنامۀ مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، سال چهارم، شمارۀ 51، زمستان 1401ش.
• شاهرودی، محمود و خلیلی جهانتیغ، مریم، «خوش‌نوایی و گوش‌نوازی در آییکه لالایی سیستانی»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال 9، شمارۀ 38، خرداد و تیر 1400ش.
• فرهادی، مرتضی، «ترانه‌های کار، کارآوای از یاد رفتۀ کارورزان و استادکاران»، فصل‌نامۀ علوم اجتماعی، دورۀ 7، شماره‌های 11و 12، اسفند 1379ش.
• «موسیقی و آواهای کار در بلوچستان»، وب‌سایت انسان شناسی و فرهنگ، تاریخ بازدید: 11 شهریور 1403ش.
• «نگاهی به موسیقی سیستان»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 19 اسفند 1396ش.