آیین نخل گردانی
آیین نخل گردانی؛ مراسم آیینی ویژۀ روز عاشورا در برخی مناطق ایران.
نخل گردانی از جمله مراسم مذهبی است که روز عاشورا در برخی از مناطق شهری و روستایی کشور برگزار می‌شود. این آیین کهن، نمادی از سوگواری بر شهادت امام حسین است که با حمل نخل‌هایی به شکل سازه‌های چوبی سیاه‌پوش شده و آذین‌بسته صورت می‌گیرد.
تاریخچه
مراسم نخل‌گردانی از آیین‌های کهن ایرانی است که با ورود اسلام به ایران، محتوایی مذهبی به خود گرفت.[۱] کارشناسان، قدمت رویکرد دینی در آیین نخل‌گردانی را به دوره‌های پیش از صفویه بازمی‌گردانند.[۲] برخی معتقدند رسم نخل‌بندی و نخل‌گردانی از بدعت‌های صفویان در ایران است.[۳] امروزه این مراسم، نمادی از سوگواری در روز عاشورا است.[۴]
نام‌گذاری
درخت خرما را نخل می‌گویند و در اصطلاح عامیانه به هر درخت و درختچۀ تزیینی هم نخل گفته می‌شود.[۵] نخل در گویش یزدی؛ به‌معنای «نقل» است. [۶] مراسم نخل‌گردانی با سازه‌ای از چوب و برگ درخت خرما صورت می‌گیرد. [۷] برخی علت نام‌گذاری این آیین را تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایرانیان دانسته‌اند.[۸] برخی دیگر، آیین نخل‌گردانی را نمادی از مفهوم مرگ و بازآفرینی می‌دانند.[۹]
ساختار و اجزاء نخل
نخل، سازه‌ای چوبی به شکل مکعب‌مستطیل است. بر روی این ساختار مکعبی، بامی چوبی به شکل شیروانی قرار می‌گیرد. [۱۰] چارچوب اصلی نخل از نوعی چوب‌بست با یک کف‌بند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند تشکیل شده است.[۱۱] همچنین تنۀ اصلی نخل از تعدادی تَرکه، تیرک و دَستَک که به هم متصل شده‌اند، ساخته شده است. جبۀ جلو و عقب این نخل‌های چوبی را سازه‌های مشبکی از جنس چوب تشکیل داده‌اند. [۱۲] همچنین ارتفاع جلویی این سازۀ چوبی، بیشتر از ارتفاع قسمت پشتی آن است. ارتفاع دیوارۀ جلویی نخل ۲/۵ تا ۳/۵ متر است.[۱۳] همچنین فاصلۀ میان پایه‌های نخل و دستگیره‌هایی که در دو طرف نخل تعبیه شده به گونه‌ای است که چند نفر بین آن قرار بگیرند و بلند‌کردن و حرکت‌دادن نخل، آسان باشد.[۱۴]
اجرای مراسم نخل‌گردانی
مراسم نخل‌گردانی به‌عنوان نمادی از تشییع پیکر امام حسین در روز عاشورا، متناسب با عناصر و اصول اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و اقلیمی هر منطقه، متفاوت است.[۱۵] آداب برگزاری این آیین عبارت است از:
- آزین‌بندی: نخل یا سازۀ چوبی توسط فردی به نام «بابای نخل» تزئین می‌شود.[۱۶] در آزین‌بندی، انواع پارچه‌های سیاه و شال‌های رنگی به نخل بسته می‌شوند.[۱۷]
- بستن نخل: پس از آراستن نخل با پارچه‌های مشکی و رنگی، نخل تا روز عاشورا بر در مسجد،[۱۸] حسینیه و تکیه‌های عزاداری بسته می‌شود. [۱۹]
- نخل‌گردانی: در روز عاشورا نخل در میان مناطق خاصی که محل تجمع اهالی شهر یا روستا است به گردش در می‌آید. جوانان تنومند این سازۀ چوبی را با آداب خاصی حمل می‌کنند.[۲۰] آنها نخل را همراه دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی در گذرگاهها و محله‌ها عبور می‌دهند. همچنین در برخی موارد این نخل‌ها را به مکان‌های خاصی مانند زیارتگاه، امامزاده، مجلس عزاداری و روضهخوانی یا در خانه روحانی محل حمل می‌کنند. [۲۱]
- بازگردانی نخل: در غروب عاشورا و بعد از برگزاری مراسم شام غریبان، نخل را به محل قبلی خود بر می‌گردانند.[۲۲]
- مراسم نخل‌گردانی همراه با قربانی، دود‌کردن اسفند، سینه‌زنی و نوحه‌سرایی است.[۲۳]
شهر‌های میزبان نخل‌گردانی
آیین نخل‌گردانی در شهر‌ها و روستا‌های مناطق کویری ایران، رواج دارد. [۲۴] این مراسم در شهر‌های جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین برگزار می‌شود. [۲۵] معروف‌ترین و باشکوه‌ترین مراسم نخل‌گردانی در یزد برگزار می‌شود؛ به‌گونه‌ای که بسیاری از مردم، عزاداری محرم در یزد را با آیین نخل‌گردانی آن می‌شناسند. آیین نخل‌گردانی ایرانیان، شهرت جهانی دارد.[۲۶]
باور‌های عامیانه
نخل‌گردانی در میان مردم با باور‌ها و سنت‌هایی پایه دینی ندارد، آمیخته شده است. برخی معتقدند شرکت در مراسم نخل‌گردانی و عبور زن نازا از زیر نخل و کودک بیمار از روی نخل، سبب شفایافتن آنها می‌شود. برخی دیگر معتقدند برخورد نخل با دیوار یک خانه، سبب بروز حوادث ناگوار و مصیبت در آن خانه می‌شود که صاحب‌خانه برای جلوگیری از این امر لازم است قربانی بدهد. برخی از زنان برای برآورده‌شدن حاجات خود، شب تاسوعا و عاشورا تا صبح در کنار نخل، چراغ نفتی یا شمع روشن می‌کنند.[۲۷]
کارکرد
بازنمایی تشییع پیکر امام حسین در قالب مراسم نمادین نخل‌گردانی، سبب زنده‌ماندن رویکرد‌های مذهبی در جامعه شده و بستر مناسبی را برای اجتماع مردم در مراسم مذهبی فراهم می‌کند. [۲۸] همچنین آیین نخل‌آرایی و نگهداری از اشیای تزیینی نخل، مسئولیت ویژه‌ای است که به یک خانواده مشخص، محول می‌شود. مراسم نخل‌گردانی، نوعی تقسیم کار، ترویج مسئولیت‌پذیری و احترام به حقوق اجتماعی نیز دانسته شده است.[۲۹]
پانویس
- ↑ . محتشم و سامانیان، «کارکردشناسی نخل در آیین نخل‌گردانی از منظر حفاظت از گنجینه های فرهنگی ایران»، 1396ش، ص1.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخل‌گردانی در عاشورا»، خبرگزاری همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخل‌گردانی»، وب‌سایت ویکی شیعه.
- ↑ . «نخل‌گردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وب‌سایت کجارو.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخل‌گردانی در عاشورا»، خبرگزاری همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخل‌گردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وب‌سایت کجارو.
- ↑ . «نخل‌گردانی»، وب‌سایت ویکی شیعه.
- ↑ . «نخل‌گردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وب‌سایت کجارو.
- ↑ . زارع‌زاده و رهبرنیا، «نخل‌گردانی؛ روایت مردمی اجتماعی هنرمندانه از مرگ»، 1397ش، ص1.
- ↑ . «نخل‌گردانی»، وب‌سایت ویکی شیعه.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخل‌گردانی در عاشورا»، همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخل‌گردانی»، وب‌سایت ویکی شیعه.
- ↑ . «نخل‌گردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وب‌سایت کجارو.
- ↑ . «نخل‌گردانی»، وب‌سایت ویکی شیعه.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخل‌گردانی در عاشورا»، همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخل‌گردانی»، وب‌سایت ویکی شیعه.
- ↑ . «نخل‌گردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وب‌سایت کجارو.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخل‌گردانی در عاشورا»، همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخل‌گردانی»، وب‌سایت ویکی شیعه.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخل‌گردانی در عاشورا»، همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخل‌گردانی»، وب‌سایت ویکی شیعه.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخل‌گردانی در عاشورا»، همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخل‌گردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وب‌سایت کجارو.
- ↑ . «نخل‌گردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وب‌سایت کجارو.
- ↑ . «نخل‌گردانی»، وب‌سایت ویکی شیعه.
- ↑ . «نخل‌گردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وب‌سایت کجارو.
- ↑ . «نخل‌گردانی»، وب‌سایت ویکی شیعه.
- ↑ . زارع‌زاده و رهبرنیا، «نخل‌گردانی؛ روایت مردمی اجتماعی هنرمندانه از مرگ»، 1397ش، ص1.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخل‌گردانی در عاشورا»، همشهری آنلاین.
منابع
- «آشنایی با تاریخچه آئین نخل‌گردانی در عاشورا»، خبرگزاری همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: 12 بهمن 1401ش.
- زارع‌زاده، فهیمه و رهبرنیا، زهرا، «نخل‌گردانی؛ روایت مردمی اجتماعی هنرمندانه از مرگ»، شیعه‌شناسی، شماره 2، 1397ش.
- محتشم، عادله و سامانیان، صمد، «کارکردشناسی نخل در آیین نخل‌گردانی از منظر حفاظت از گنجینههای فرهنگی ایران»، ایرانشناسی، شماره 2، 1396ش.
- «نخل‌گردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 12 بهمن 1401ش.
- «نخل‌گردانی»، وب‌سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 12 بهمن 1401ش.