اختلال هویت جنسی
اختلال هویت جنسی؛ ناهمخوانی جنس زیستی فرد با تصویر او از هویت جنسی خود همراه با همانندسازی مداوم و شدید با جنس مخالف و رنج مداوم از جنس فعلی خود.
هویت جنسی از ابعاد مهم هویت هر فرد است که در کودکی شکل می‌گیرد. در برخی افراد، ویژگی‌هاي فیزیکی که نشان‌گر جنس است با جنسیت و شیوة رفتاري که جامعه از یک زن یا مرد انتظار دارد، هماهنگ نیست و فرد بر خلاف جنس خود رفتار می‌کند. این ناهماهنگی علاوه‌بر کاهش کیفیت زندگی این دسته افراد، موجب زوال سرمایۀ اجتماعی آنها شده و چنین افرادی معمولا به آسیب‌های روانی مانند اضطراب و افسردگی دچار شوند.
مفهوم‌شناسی
جنس و جنسیت
اصطلاح جنس (به انگلیسی sex) اشاره به تفاوت‌های بیولوژیکی و زیست‌شناختی زن و مرد دارد؛ اما «جنسیت» (به انگلیسی (gender ناظر به ویژگی‌های شخصی و روانی است كه جامعه آن را تعيين می‌کند[۱] و محصول آموزش رسمی و غیر رسمی و تربیت است.[۲]
هویت جنسی
به احساس زنانگی یا مردانگی هر فرد از خود، هویت جنسی می‌گویند.[۳] هویت جنسی حالتی روان‌شناختی بوده و بیانگر احساس و تصویری است که فرد از مذکر یا مؤنث بودن خود دارد و معمولا تا ۲ یا ۳ سالگی شکل می‌گیرد و با جنسیت زیستی فرد هماهنگی دارد. فرد با آگاهی از هویت جنسی خود، می‌آموزد که به شیوۀ خاص زندگی و رفتار کند.[۴]
اختلال هویت جنسی
احساس زنانگی یا مردانگی اکثر افراد با جنسیت زیستی‌ای که با آن به دنیا آمده‌اند مطابق است، اما برای بعضی افراد این انطباق وجود ندارد.[۵] اگر هویت جنسی فردی با ویژگی‌های جنسی و زیستی او، ناهماهنگ باشد از اصطلاح «اختلال هویت جنسی» استفاده می‌شود.[۶] در ویرایش پنجم DSM اصطلاح اختلال هویت حذف شده و به جای آن از اصطلاحgender dysphoria استفاده شده که بعضی به نارضایتی جنسی ترجمه کرده[۷] و بعضی نیز از تعبیر ملال جنسی برای ترجمۀ آن استفاده کرده‌اند.[۸] این اختلال در جنس مذکر دو برابر زنان است[۹] و تقریبا تمام زنانی که این اختلال را دارند، تمایلات همجنسگرایی دارند، اما تمایلات همجنسگرایی در میان مردان با این اختلال، پنجاه درصد است.[۱۰] این اختلال باعث بیزاری فرد از جنس و جنسیت خود و میل به ویژگی‌های جنس دیگر می‌شود.[۱۱] افرادی که به اختلال هویت جنسی مبتلا هستند به شيوه‌هايى ناهمخوان با نقش‌ها و وظايف جنسيتى رفتار می‌کنند مانند پسرانى كه رفتارهاى دخترانه دارند و یا هم‌جنس‌بازان.[۱۲] اصطلاحاتی مانند نارضایتی جنسی، تغییر جنس‌خواهی و دیگر جنسی خواهی نیز اشاره به اختلال هویت جنسی دارد.[۱۳]
نشانه‌های اختلال هویت جنسی
وجود ویژگی‌های زیر در فردی، سبب می‌شود تا او از نظر روانشناسی دارای اختلال هویت جنسی باشد: آرزو و میل شدید برای بودن در نقش جنس مخالف؛ فرد دو جنسه (خنثی) نباشد؛ شواهد و مدارک، ناراحتی و تضاد فرد از جنسیت فعلی او را تایید کند.[۱۴]
عوامل و زمینه‌های اختلال در هویت جنسی
عوامل و زمینه‌های اختلال در هویت جنسی به چهار دسته تقسیم شده است.
الف- عوامل فردی
مطالعات نشان داده مردانی که دچار اختلال هویت جنسی شده‌اند، در کودکی، فعالیت‌های پسرانه را به‌مراتب کمتر از پسران دیگر انجام داده‌اند. همچنین در پسرهای دارای اختلال هویت جنسی، فعالیت‌های انزواطلبانه مانند نقاشی و موسیقی دو برابر بیشتر از افراد عادی بوده است.[۱۵] عامل دیگر، وجود برادر یا خواهر بزرگتر و همانندسازی کودک جنس مخالف با آنها است.[۱۶]
ب- عوامل خانوادگی
1- فقدان پدر و مادر؛
فقدان پدر یا مادر در منزل، به‌علت فوت، طلاق و یا نوع شغل، جهت همانندسازی فرزند همجنس با او ، یکی از عوامل اختلال هویت جنسی است؛[۱۷]
2- رابطه ضعیف پسر با پدر؛
برخی پدرها به خاطر مشغله‌های بسیار، به پسر خود بی‌توجه مانده و در نتیجه باعث می‌شود علایق و فعالیت‌های فرزند پسر، کمتر مردانه باشد.[۱۸]
3- مامانی‌شدن بیش از حد؛
همدلی و هم‌دردی بیش از حد مادر نسبت به پسر باعث می‌شود که کودک، بسیار عاطفی شده، از پدر دور بماند و از جمع همسالان مذکر، وقتی که او را اذیت می‌کنند منزوی شود.[۱۹]
4- ناآگاهی؛
ناآگاهی پدر و مادر نسبت به رفتارهای اثرگذار در شکل‌دهی هویت جنسی، عامل دیگر در اختلال هویت جنسی است.[۲۰]
5- تایید و تقویت ناخواسته رفتارهای خلاف هویت جنسی فرزند؛
برای مثال، والدین با این تصور که کودک با پوشیدن لباس دخترانه، بامزه شده، رفتار اشتباه او را تقویت می‌کنند و با تداوم آن رفتار، کودک دچار اختلال می‌شود.[۲۱] همچنین گاهی والدین به‌علت علاقه‌ای که به فرزندی از جنس دیگر داشته‌اند، ویژگی‌ها و رفتارهای جنس مخالف مانند پوشش و مدل موها را بر کودک خود از جنس دیگر، تحمیل و تقویت کنند.[۲۲]
ج- عوامل محیطی
از منظر دانش جامعه‌شناسی، فضا و محیط زندگی، عرصۀ تجلی هویت، معنا و هنجارها است؛ به‌عنوان نمونه، فوتبال مردان و رفتار هواداران در ورزشگاه، برساخته از هویت مردانه بوده و فضای فوتبال حامل مناسک و هویت آنها است.[۲۳] بر این اساس، تلاش کشورهای غربی برای عادی جلوه‌دادن حضور زنان در ورزشگاه مردان، می‌تواند به اختلال در هویت جنسی زنان بینجامد.[۲۴] مثال دیگر وجود مربی خانم برای پسرها در مهدکودک و بسیاری از دبستان‌های پسرانه است که گاهی تا حدود 13 سالگی و سن بلوغ همچنان تحت تعلیم مربی خانم بوده و سبب می‌شود که پسرها به روحیات دخترانه مایل شده و اختلال هویت جنسی پیدا کنند.[۲۵] از میان عوامل محیطی، نقش رسانه بسیار پررنگ‌تر است. امروزه رسانه و فضای مجازی از منابع اصلی اطلاعات برای نوجوانان بوده و از این طریق بر هویت جنسی آنها تاثیر می‌گذارد. بازی‌هاي ویدئویی با محتوای جنسی و ارتباط آزاد دختر و پسر در فضای مجازی از دیگر عوامل تاثیرگذار بر هویت جنسی افراد است.[۲۶] همچنین در بعضی سریال‌های تلویزیونی و برنامه‌های کودک، زنان به عنوان افرادی عاقل و مردان، به صورت افراد احمق نمایش داده می‌شود.[۲۷] عامل دیگر سلبریتی‌ها یا اینفلوئنسرها هستند که در بستر فضای مجازی به شهرت می‌رسند و جایگزین خانواده‌ها در نقش الگودهی به فرزندان می‌شوند و نوجوانان سعی می‌کنند در نوع پوشش و دیگر ویژگی‌ها شبیه آنها شوند.[۲۸] این مسئله هنگامی که سلبریتی‌های با هویت جنسی مبهم، مرجع و الگوی نوجوانان می‌شوند، اهمیت بیشتری می‌یابد؛ مانند گروه هفت‌نفرۀ BTS در موسیقی کی پاپ که اعضای آن با اندام، پوشش و هیات پسرانه، اما چهره‌هایی به شدت ظریف و زنانه، فاقد هویت جنسی قطعی هستند.[۲۹]
د- عوامل ژنتیکی
برخی گزارش‌های علمی به وجود ژن‌‌های خاصی اشاره کرده‌اند که باعث عدم تعادل در رشد هورمون‌ها در دوران جنینی و کودکی می‌شود[۳۰] و می‌تواند موجب اختلال هویت جنسی در نوجوان شود.[۳۱] بعضی محققان، وراثت و ژن را به‌عنوان عاملی برای اختلال هویت جنسی رد کرده و آن را یک پروژۀ صهیونیستی معرفی کرده‌اند.[۳۲]
پیامدهای اختلال هویت جنسی
اختلال هویت جنسی مشکلات فراوان جسمی، روانی، اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی ایجاد می‌کند و باعث کاهش عزت نفس، کاهش سرمایه اجتماعی و افزایش آسیب‌پذیری در مبتلایان می‌شود.[۳۳] همچنین هم‌بستگی زیادی میان اختلال هویت جنسیتی در کودکی و همجنسگرایی در آینده وجود دارد.[۳۴] تمسخر، توهین و نفرت اطرافیان از دیگر پیامدهای حضور این افراد در جامعه است و فشار اطرافیان و خانواده، آنها را دچار اضطراب و افسردگی کرده[۳۵] و تا مرز اندیشیدن به خودکشی پیش می‌برد.[۳۶] همچنین داغ ننگ‌زنی از سوی افراد جامعه، باعث تلقی فرد از خود به‌عنوان یک منحرف شده و کجروی را گسترش می‌دهد.[۳۷] این افراد به‌دلیل شرایط ظاهری و هویتی که از خود ساخته‌اند حتی در صورت عمل جراحی نیز برای پذیرش در خانواده و جامعه، امکان تحصیل در رشتۀ مورد علاقه، شغل متناسب و کسب درآمد با سختی مواجه هستند.[۳۸]
وظایف پدر و مادر در پیشگیری از اختلال هویت جنسیتی
در آموزه‌های دینی به والدين توصيه شده كه در رفتار با فرزند، جنسيت او را در نظر بگيرند و متناسب با جنسیت فرزند، با او رفتار کرده و بازی کنند.[۳۹] پدر باید تأییدکننده مذکر بودن پسرش باشد. تایید با عواملی مانند بازی‌های پسرانه و کارهای مردانه و برخی عوامل دیگر اتفاق می‌افتد.[۴۰]
الف- بازی متناسب با جنسیت فرزند
در روايات توصیه شده است كه والدين، به کودک خود اجازه دهند تا در هفت سالِ اول، بازى كند[۴۱] و سعی کنند این بازی‌ها متناسب با جنسیت کودک باشد و به گونه‌ای در نوع و تنوع بازی و اسباب‌بازی‌ها جهت‌دهی کنند که کودک علاوه‌بر لذت بردن از آن بازی، با آن نقش‌ها نیز همسان‌سازی کند. تفنگ‌بازی، جست‌وخیز و بازی‌های همراه با ورزش‌های تقریباً سخت، از نمونه بازی‌های پسرانه؛ شمع‌گل‌پروانه، لی‌لی بازی، خاله‌بازی و بازی‌های همراه با لطافت، نمونه‌هایی از بازی دخترانه؛ سرسره‌بازی، تاب‌بازی و قایم‌باشک، مثال‌هایی از بازی‌های عمومی و بدون جنسیت کودکان است.[۴۲]
ب) عدم تبعيض بين دختر و پسر
رفتار بدون تبعیض با فرزند پسر و دختر موجب می‌شود که هر کدام نسبت به جنسیت خود احساس افتخار داشته باشد.[۴۳] اسلام با فرهنگ برتری پسر بر دختر مبارزه کرده و دختر را رحمت الهی و حسنه معرفی کرده است.[۴۴] پیامبر اکرم به کسی که فرزند دخترش را اذیت و توهین نکند و پسر را بر او ترجیح ندهد، وعدۀ بهشت داده است.[۴۵]
ج) ناراضى نبودن والدين از جنسيت خود
شکایت مادران از زن‌بودن و جنسیت خود، دختر را دچار تعارض کرده و احساس ارزشمندی را از او می‌گیرد؛[۴۶] این رفتار بر خلاف آموزه‌های قرآنی است که می‌فرماید ملاک ارزشمندی نزد خداوند تقوا است و جنس زن و مرد، برای تمایز آنها است.[۴۷]
د) نوع پوشش والدين در منزل
پوشیدن لباسِ جنسِ مخالف و تشبه به جنس مخالف از سوی والدین، علاوه بر اینکه در روایات، مذمت و منع شده است،[۴۸] به‌طور غیر مستقیم باعث اختلال هویت جنسی در فرزندان می‌شود.[۴۹]
درمان
برای درمان اختلال هویت جنسی، حضور پدر در کنار پسر و رابطۀ گرم و عاطفی با او بسیار مهم است؛ پدر باید به گونه‌ای با پسر رفتار کند که پسر دوست داشته باشد پدر را الگوی خود کند. به مادران توصیه شده است که همۀ کارهای پسر را بر عهده نگیرند و در بعضی کارها او را به پدر ارجاع دهند.[۵۰] درمان افراد مبتلا به اختلال هویت جنسی، شامل رفتاردرمانی، شناخت‌درمانی و روان‌درمانی تحلیلی است. در روان‌درمانی تحلیلی، درمانگر همجنس (درمانگر مرد برای کودک پسر) مناسب‌تر است. رفتار درمانی بر مداخله روی رفتارهای کودک هنگام بازی و همچنین تناسب بازی با جنسیت کودک تمرکز دارد. در شناخت‌درمانی، کودک را با طرز راه‌رفتن، دویدن، بازی‌کردن و سایر رفتارهای مطابق با جنس خود آشنا کرده و همچنین اشکالات شناختی کودک از جنسیت خود را، برطرف می‌کنند.[۵۱] بعضی محققین دورۀ روان‌درمانی یک‌ساله را توصیه کرده‌اند[۵۲] و بعضی دورۀ دوسالۀ روان‌درمانی برای بیمارانی که قصد تغییر جنسیت دارند را لازم دانسته‌اند.[۵۳] درمان افرادی که میل همجنسگرایی ندارند آسان است، اما درمان کسانی که میل به همجنسگرایی دارند آسان نبوده و زمان‌بر است.[۵۴] از آنجا که تجربۀ مکرر روابط جنسی در بعضی بیماران، مانع از درمان مناسب آنها توسط روانپزشک است، تجربه نشان‌داده استفاده از داروی تضعیف میل جنسی نورولپتیک در این دسته افراد، میزان همکاری بیمار با روانپزشک در سیر درمان را افزایش داده است.[۵۵]
اختلال هویت جنسی از منظر فقهی
با توجه به اینکه احکام فقهی زن و مرد در موارد بسیاری مانند پوشش، ارث، دیه، شهادت و حج تفاوت دارد،[۵۶] شناخت تکلیف فرد دارای اختلال هویت جنسی اهمیت می‌یابد. معیار در فقه اسلامی برای تعیین جنسیت، «اندام تناسلی» است نه وضعیت روحی روانی،[۵۷] از این‌رو افراد با اختلال هویت جنسی، باید به همان احکام متناسب با بدن فعلی خود عمل کنند مگر اینکه با عمل جراحی، تغییر جنسیت کامل صورت گیرد و اندام تناسلی به‌طور واقعی تغییر کند؛ آنگاه احکام، متناسب با وضع فعلی بدن آنها خواهد شد.[۵۸]
پانویس
- ↑ گرت، جامعه‌شناسی جنسیت، 1396ش، ص17.
- ↑ بخشنده و زارعی‌فرد، من x نیستم، 1398ش، ص22.
- ↑ نیکنام، هویت: مبانی، نظریات، انواع و چشم اندازها، 1398ش، ص178.
- ↑ بخشنده و زارعی‌فرد، من x نیستم، 1398ش، ص24 و 32.
- ↑ کومر، روانشناسی نابهنجاری، ج1، 1400ش، ص515.
- ↑ بخشنده و زارعی‌فرد، من x نیستم، 1398ش، ص18.
- ↑ فیرست، دستنامه تشخیص افتراقی DSM-5، 1399ش، ص268.
- ↑ کومر، روانشناسی نابهنجاری، ج1، 1400ش، ص517.
- ↑ کومر، روانشناسی نابهنجاری، ج1، 1400ش، ص516.
- ↑ «اختلال هویت جنسی»، وبسایت دکتر سعید انصاری.
- ↑ کومر، روانشناسی نابهنجاری، ج1، 1400ش، ص516.
- ↑ مرویان حسینی، تربیت جنسی در اسلام، 1395ش،ص 55.
- ↑ بخشنده و زارعی‌فرد، من x نیستم، 1398ش، ص17.
- ↑ بخشنده و زارعی‌فرد، من x نیستم، 1398ش، ص42.
- ↑ نیکولوسی و نیکولوسی، فهم همجنسگرایی، 1402ش، ص53-54.
- ↑ میرزابیگی و همکاران، نقش خانواده در برخورد با مسائل جنسی فرزندان، ۱۳۹۲ش، ص118.
- ↑ میرزابیگی و همکاران، نقش خانواده در برخورد با مسائل جنسی فرزندان، ۱۳۹۲ش، ص118.
- ↑ نیکولوسی و نیکولوسی، فهم همجنسگرایی، 1402ش، ص51.
- ↑ نیکولوسی و نیکولوسی، فهم همجنسگرایی، 1402ش، ص52.
- ↑ نیکولوسی و نیکولوسی، فهم همجنسگرایی، 1402ش، ص110.
- ↑ نیکولوسی و نیکولوسی، فهم همجنسگرایی، 1402ش، ص111.
- ↑ میرزابیگی و همکاران، نقش خانواده در برخورد با مسائل جنسی فرزندان، ۱۳۹۲ش، ص118.
- ↑ غیاثوند و دیگران، «استراتژی زنان برای تماشای فوتبال در استادیوم»، 1399ش، ص109-111.
- ↑ «آشنایی با ابعاد آشکار و پنهان ترویج همجنسبازی در جهان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ مهکام، «تبیین اختلال هویت جنسی (تشخیص و درمان و مباحث فقهی مرتبط با آن»، وبسایت mcopt.
- ↑ «هویت جنسی نوجوان و نقش والدین در شکل‌گیری آن»، وبسایت پناه سبز.
- ↑ مهکام، «بیشتر مراجع در فتوای خود اجازه عمل تغییر جنسیت را نمی‌دهند»، وبسایت وسائل.
- ↑ «اثر سلبریتی‌ها و اینفلوئنسرها در الگوپذیری نوجوانان»، وبسایت عطنا.
- ↑ «کِی پاپ» و موج جهانی «مُخنّث‌ها»/ رازگشایی پروژه «مرموز»، خبرگزاری فارس.
- ↑ نیکنام، هویت: مبانی، نظریات، انواع و چشم‌اندازها، 1398ش، ص185.
- ↑ «هویت جنسی نوجوان و نقش والدین در شکل‌گیری آن»، وبسایت پناه سبز.
- ↑ مهکام، «تغییر جنسیت به معنای حقیقی واقع نمی‌شود»، وبسایت اجتهاد.
- ↑ موحد و حسین‌زاده کاسمانی، «رابطه اختلال هویت جنسیتی با کیفیت زندگی»، 1391ش، ص113.
- ↑ نیکولوسی و نیکولوسی، فهم همجنسگرایی، 1402ش، ص32.
- ↑ قلی‌پور و ولدی‌نیا، «تجربه زیسته افراد با هویت جنسیِ متفاوت در شهر کرمانشاه»، 1400ش، ص47.
- ↑ رونالد کومر، روانشناسی نابهنجاری، ج1، ترجمه دهقانی آرانی و رستمی، 1400ش، ص516.
- ↑ قلی‌پور و ولدی‌نیا، «تجربه زیسته افراد با هویت جنسیِ متفاوت در شهر کرمانشاه»، 1400ش، ص48.
- ↑ قلی‌پور و ولدی‌نیا، «تجربه زیسته افراد با هویت جنسیِ متفاوت در شهر کرمانشاه»، 1400ش، ص61.
- ↑ مرویان حسینی، تربیت جنسی در اسلام، 1395ش، ص 61.
- ↑ نیکولوسی و نیکولوسی، فهم همجنسگرایی، 1402ش، ص47.
- ↑ «مراحل تربیت»، پرتال فرهنگی راسخون.
- ↑ مهکام و عبادی‌مؤید، حرف‌های یواشکی، ۱۳۹8ش، ص95.
- ↑ مرویان حسینی، تربیت جنسی در اسلام، 1395ش، ص64.
- ↑ «دختران رحمت و برکت الهی هستند»، وبسایت خبرگزاری شبستان.
- ↑ «اهمیت دختر در احادیث و روایات به بهانه ولادت حضرت معصومه»، وبسایت نهاد نمایندگی رهبری دانشگاه پیام نور مازندران.
- ↑ مرویان حسینی، تربیت جنسی در اسلام، 1395ش، ص67.
- ↑ سوره حجرات، آیه 13.
- ↑ «تشبه به جنس مخالف»، ویکی فقه.
- ↑ مرویان حسینی، تربیت جنسی در اسلام، 1395ش، ص67.
- ↑ نیکولوسی و نیکولوسی، فهم همجنسگرایی، 1402ش، ص55-56.
- ↑ محمدزاده، «روش درمان اختلالات هویت جنسی»، وبسایت دکتر سعید محمدزاده.
- ↑ ظهیرالدین و دیگران، «روان درمانی موفقیت آمیز چهار مورد اختلال هویت جنسی»، 1384ش، ص40.
- ↑ مهکام، «تبیین اختلال هویت جنسی (تشخیص و درمان و مباحث فقهی مرتبط با آن»، وبسایت mcopt.
- ↑ مهکام، «جنسیت سوم در آیات و روایات نداریم»، وبسایت تبیان.
- ↑ ظهیرالدین و دیگران، «روان درمانی موفقیت‌آمیز چهار مورد اختلال هویت جنسی»، 1384ش، ص40.
- ↑ «تفاوت های مرد و زن»، وبسایت ویکی‌فقه.
- ↑ «از نظر فقهی چه تعریف یا ملاکی برای تشخیص جنس مذکر وجود دارد»، وبسایت اسلام کوئست.
- ↑ «تغییر جنسیت»، وبسایت اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
منابع
- قرآن
- «آشنایی با ابعاد آشکار و پنهان ترویج همجنسبازی در جهان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ انتشار: 25 آذر 1397ش.
- «اثر سلبریتی‌ها و اینفلوئنسرها در الگوپذیری نوجوانان»، وبسایت عطنا، تاریخ درج مطلب: 20 تیر 1400ش.
- «اختلال هویت جنسی»، وبسایت دکتر سعید انصاری، تاریخ بازدید: 9 دی 1402ش.
- «از نظر فقهی چه تعریف یا ملاکی برای تشخیص جنس مذکر وجود دارد»، وبسایت اسلام کوئست، تاریخ بازدید: 7 دی 1402ش.
- «امر به آموزش شنا و تيراندازي به فرزندان»، وبسایت اداره كل پژوهش‌هاي اسلامي رسانه، تاریخ بازدید: 30 تیر 1402ش.
- «اهمیت دختر در احادیث و روایات به بهانه ولادت حضرت معصومه»، وبسایت نهاد نمایندگی رهبری دانشگاه پیام نور مازندران، تاریخ انتشار: 25 مرداد 1395ش.
- بخشنده، مجتبی و زارعی‌فرد، سعیده، من x نیستم، تهران، اندیشه احسان، 1398ش.
- «تشبه به جنس مخالف»، وبسایت ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1402ش.
- «تفاوت های مرد و زن»، وبسایت ویکی‌فقه، تاریخ درج مطلب: 26 فروردین 1388ش.
- «دختران رحمت و برکت الهی هستند»، وبسایت خبرگزاری شبستان، تاریخ انتشار: 3تیر1399ش.
- ظهیرالدین، علیرضا و دیگران، «روان‌درمانی موفقیت‌آمیز چهار مورد اختلال هویت جنسی»، مجله علمی پزشکی قانونی، دورۀ 11، شمارۀ 1، 1384ش.
- غیاثوند، احمد و دیگران، «استراتژی زنان برای تماشای فوتبال در استادیوم»، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دورۀ 16، شمارۀ 59، 1399ش.
- فیرست، مایکل بی، دستنامه تشخیص افتراقی DSM-5، ترجمه علیرضا بهرامی، تهران، تیمورزاده، چ2، 1399ش.
- قلی‌پور، سیاوش و ولدی‌نیا، زهرا، «تجربه زیسته افراد با هویت جنسیِ متفاوت در شهر کرمانشاه»، بررسی مسائل اجتماعی ایران، دورۀ 12، شمارۀ 1، 1400ش.
- کومر، رونالد، روانشناسی نابهنجاری، ترجمه فاطمه دهقانی آرانی و رضا رستمی، تهران، دانشگاه تهران، 1400ش.
- «کِی پاپ» و موج جهانی «مُخنّث‌ها»/ رازگشایی پروژه «مرموز»، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: 27 اسفند 139ش.
- گرت، استفانی، جامعه‌شناسی جنسیت، ترجمه کتایون بقایی، تهران، نی، 1396ش.
- محمدزاده، سعید، «روش درمان اختلالات هویت جنسی»، وبسایت دکتر سعید محمدزاده، تاریخ انتشار: 1 دی 1393ش.
- «مراحل تربیت»، پرتال فرهنگی راسخون، تاریخ بازدید: 30 تیر 1402ش.
- مرویان حسینی، سید محود، تربیت جنسی در اسلام، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1395ش.
- موحد، مجید و حسین‌زاده کاسمانی، مرتضی، «رابطه اختلال هویت جنسی با کیفیت زندگی»، فصلنامه رفاه اجتماعی، دوره ۱۲، شماره ۴۴، ۱۳۹1ش.
- مهکام، رضا و عبادی‌مؤید، لیلا، حرف‌های یواشکی، اصفهان، مهرستان، ۱۳۹8ش.
- مهکام، رضا، «تبیین اختلال هویت جنسی؛ تشخیص و درمان و مباحث فقهی مرتبط با آن»، وبلاگ mcopt.
- مهکام، رضا، «بیشتر مراجع در فتوای خود اجازه عمل تغییر جنسیت را نمی‌دهند»، وبسایت وسائل، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1398ش.
- مهکام، رضا، «تغییر جنسیت به معنای حقیقی واقع نمی‌شود»، وبسایت اجتهاد، تاریخ درج مطلب: 21 آذر 1398ش.
- میرزابیگی، حسنعلی و همکاران، نقش خانواده در برخورد با مسائل جنسی فرزندان، تهران، آوامتن، ۱۳۹۲ش.
- نیکنام، مژگان، هویت: مبانی، نظریات، انواع و چشم‌اندازها، تهران، تزکیه، 1398ش.
- نیکولوسی، جوزف و نیکولوسی، لیندا ایمز، فهم همجنسگرایی، ترجمه محسن بدره، اصفهان، آرما، چ3، 1402ش.
- «هویت جنسی نوجوان و نقش والدین در شکل‌گیری آن»، وبسایت پناه سبز، تاریخ درج مطلب: 14 فروردین 1402ش.