اختلال یادگیری کودکان

اختلال یادگیری کودکان؛ بروز مشکل در فرآیند یادگیری کودکان.

اختلال یادگیری از مسائل شناختی و عصبی-رشدی گروهی از کودکان است که علاوه بر چالش‌های تحصیلی بر سایر امور زندگی کودک تأثیر می‌گذارد. اختلال یادگیری کودکان بیش از هر چیزی حمایت والدین را می‌طلبد تا با صبر و حوصله هم شرایط یادگیری تحصیلی را تسهیل کنند و هم از سایر بخش‌های زندگی کودک غافل نمانند.

مفهوم‌شناسی

اختلال یادگیری، مشکلی شناختی و اختلالی عصبی-رشدی است که کودک با وجود داشتن هوش نرمال در کسب مهارت‌های یادگیری و حل مسئله دچار مشکل می‌شود. اختلال یادگیری در اثر برهم‌کنش عوامل ارثی و محیطی، توانایی مغز را در ادراک یا تحلیل اطلاعات کلامی یا غیرکلامی تحت تأثیر قرار می‌دهد و بسیار گسترده‌تر از مشکلات تحصیلی است. اختلال یادگیری تمام ساحت‌های زندگی کودک همچون تحصیل، عزت‌نفس و خودباوری را تحت تأثیر قرار می‌دهد و تا پایان زندگی مسئله‌آفرین است. مشکلات هیجانی – اجتماعی در این کودکان اساس مشکلات تحصیلی است.

اهمیت

در صورتی که کودکان و نوجوانان در عصر پیشرفتۀ کنونی با اختلال در یادگیری مواجه شوند، نمی‌توانند خوب زندگی کنند. دانش‌آموزانی که به اختلال یادگیری دچار هستند، عموماً مقبولیت کمتری در مدرسه دارند و به همین دلیل بیش از سایر دانش‌آموزان در معرض مشکلات اجتماعی قرار می‌گیرند. با توجه به احتمال باقی ماندن این اختلال تا بزرگ‌سالی و طولانی شدن دورۀ آن، توجه به آن از اهمیت بالایی برخوردار است. ناآگاهی و نشناختن این اختلال از سوی والدین و معلمان سبب نسبت‌‌دادن صفات ناروایی همچون کودنی، کندذهنی و عقب‌ماندگی به کودک و سرزنش او می‌شود. کودکان در این شرایط احساس حقارت کرده و فشارهای روانی فراوانی تحمل می‌کنند و در نهایت از درس و مدرسه و یادگیری تنفر می‌یابند.

انواع

• اختلالات یادگیری در خواندن: اختلال در تشخیص حروف و کلمات، درک آنها، صحیح و روان خواندن و سرعت خوانش از علائم این اختلال است.
• اختلالات یادگیری در نوشتن: اختلال در نوشتن می‌تواند شامل مشکل فیزیکی در نوشتن کلمات و حروف و یا فعالیت ذهنی درک اطلاعات مربوط به نوشتن باشد.
• اختلالات یادگیری در ریاضی: کودکی که در یادگیری ریاضی دچار مشکل است، در توانایی به خاطر سپردن و تنظیم اعداد و درک علائم عملیات مشکل دارد.
• اختلالات یادگیری در مهارت‌های حرکتی: هر نوع اختلال و دشواری در حرکت و یا ایجاد هماهنگی بین اعضای بدن، در فعالیت‌هایی از قبیل دویدن، پریدن، در دست گرفتن مداد یا بستن دکمه‌های پیراهن است.
• اختلالات یادگیری در زبان: این نوع اختلال مشکلاتی در مهارت‌های زبانی، مانند توان واگویی یک داستان، شیوایی بیان، توانایی درک معنای واژه‌ها و دستورالعمل‌ها ایجاد می‌کند.
• اختلال پردازش شنوایی: اختلال در تشخیص تفاوت‌های ظریف آواها و ناتوانی در شنیدن درست واژه‌ها است که بر توانایی خواندن، نوشتن و املا تأثیر منفی می‌گذارد.
• اختلال پردازش بینایی: طی این اختلال کودک قادر به درک تفاوت‌های ظریف در اشکال، معکوس کردن حروف یا اعداد، پرش از کلمات، پرش از خطوط، درک عمق یا فاصله و هماهنگی چشم و دست نیست.

علل و عوامل

از آنجا که تمام عملکردهای یادگیری در مغز و نظام عصبی شکل می‌گیرد، نقص در کارکرد بخش پیشانی سیستم عصبی مرکزی از شایع‌ترین علل اختلال یادگیری دانسته می‌شود. برخی مطالعات نشان داده‌اند که اختلال یادگیری و کمبود توجه و تمرکز در محیط آموزشی با مشکلات روانی در دوران کودکی رابطۀ مستقیم دارد که ناشی از نقص در رابطۀ کودک با والدین در محیط خانواده است. روانشناسان معتقدند کودکانی که در دورۀ رشد خود ارتباط عاطفی لازم با والدین خود نداشته‌اند و توسط والدین خود سرزنش، تحقیر، تهدید و تنبیه بدنی شده‌اند، بیش از سایر کودکان به اختلال یادگیری مبتلا می‌شوند. استرس و کنترل افراطی والدین، بی‌توجهی به نیازهای اولیه کودکان و شیوه‌های فرزندپروری خشونت‌آمیز سبب کاهش توجه و پردازش ذهن کودک می‌شود. در بروز اختلال یادگیری عوامل مختلف آموزشی، محیطی، روانشناختی و ژنتیکی مؤثر هستند.

علائم

نشانه‌های هیجانی و ارتباطی کودکان دارای اختلال یادگیری شامل:

• ضعف در درک هیجان‌ها و داشتن احساسات بسیار سطحی ناشی از ناتوانی در درک ارتباط‌های غیرکلامی- دیداری؛
• پایین بودن سطح مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی و پاسخ‌های ابتکاری غیرکلامی؛
• دشواری در تعامل با محیط و توانایی مستقل زندگی کردن.

علائم کودکان مبتلا به اختلال یادگیری در زمینۀ مهارت‌های تحصیلی در دوران مدرسه به شرح ذیل است:

• ناتوانی مداوم درک مطلب شفاهی، خواندن روان و صحیح کلمات، بیان نوشتاری، محاسبات عددی و استدلال ریاضی؛
• اختلال در ادراک دیداری و شنیداری، مدت تمرکز محدود در فعالیت‌هایی مانند دیکته‌نویسی و جلب توجه به موارد نامربوط و ایجاد حواس‌پرتی.

از جمله علائم و نشانه‌هایی که کودکان مبتلا به اختلال یادگیری پیش از دوران دبستان تجربه می‌کنند، عبارت است از:

• علاقه نداشتن به کتاب داستان و شعر؛
• درک نکردن تفاوت کلمات مشابه مانند گوش و موش؛
• ناتوانی در بازگویی خلاصه‌ای از یک داستان؛
• مهارت‌های گفتاری ضعیف؛
• استفادۀ بسیار از کلماتی، همچون «ها»، «چی» و «دوباره بگو»؛
• ناتوانی در بیان روشن افکار خود، به جای «من زمین خوردم» می‌گوید «من زمین خورد»؛
• تلفظ اشتباه واژه‌ها، مثلا «اکبر» را «اپر» می‌گوید؛
• ناتوانی در تشخیص صدای اول و آخر کلمات؛
• گم‌شدن زیاد و فراموش کردن مکانی که قبلاً به آن رفته است؛
• گیج‌شدن در محیطی ناآشنا؛
• تشخیص اشتباه دست چپ و راست؛
• فراموش کردن چهرۀ افرادی که قبلاً آنها را دیده؛
• ناتوانی در پیدا کردن شکل‌های هندسی خاص؛
• مشکل در یادگیری الفبا، اعداد، رنگ‌ها، اشکال، روزهای هفته؛
• مشکل در دنباله‌روی از دستورالعمل‌ها یا شیوه‌های عادی یادگیری؛
• مشکل در دست گرفتن ماژیک، مداد و قیچی یا رنگ‌آمیزی درون خطوط؛
• مشکل در بستن بند کفش، دکمه‌ها و زیپ‌ها.

میزان شیوع

میزان شیوع اختلال یادگیری از جامعه‌ای به جامعۀ دیگر متفاوت است. این اختلال در میان کودکان مدرسه‌ای 2.7 تا 30 درصد وجود دارد که به‌طور متوسط 10 تا 20 درصد دانش‌آموزان را دربرمی‌گیرد و پسران دو تا چهار برابر بیشتر از دختران به این اختلال دچار می‌شوند.

تفاوت اختلال یادگیری با اوتیسم و بیش‌فعالی

گاهی کودکان دارای اختلال یادگیری با کودکان اوتیستیک و بیش‌فعال اشتباه گرفته می‌شوند. هرچند کودکان بیش‌فعال و اوتیستیک هم دارای اختلال یادگیری هستند؛ اما این دو گروه از کودکان در دستۀ کودکان دارای اختلال یادگیری قرار نمی‌گیرند. اگرچه برخی اشتراک‌ها میان کودکان دارای اختلال یادگیری با کودکان دو گروه یاد شده وجود دارد؛ اما کودکان دارای اختلال یادگیری در مهارت‌های اولیه ارتباطی برخلاف دو گروه دیگر مشکلی ندارند.

ارتباط بین محیط آموزشی و اختلال یادگیری

مطالعات علوم تربیتی نوع محیط آموزشی را بر اختلال یادگیری کودکان مؤثر دانسته‌ است؛ به‌گونه‌ای که فضای نامناسب آموزشی و زیستی در پیشرفت این اختلال مؤثر بوده است. وجود تفاوت در محیط آموزشی و فضای اجتماعی که کودکان حاضر می‌شوند، نوعی ترس و اضطراب در آنان ایجاد می‌کند؛ به همین دلیل لازم است تا والدین برای انطباق شرایط و آماده‌سازی روانی-اجتماعی کودکان، آنها را در محیط‌های مناسب با هدف تعامل کودک با محیط حاضر کنند. تغییر مؤلفه‌های محیط آموزشی می‌تواند عملکرد کودکان مبتلا به اختلال یادگیری را بهبود بخشد. مدارس باید مجهز به بخش‌های مختلف آموزشی باشند و نیازهای متنوع این دانش‌آموزان را پاسخ دهند.

اثرات روانی و اجتماعی اختلال یادگیری بر کودکان

این کودکان به‌دلیل اختلال یادگیری با اختلال‌های رفتاری درونی و بیرونی مواجه می‌شوند و به‌دلیل این عارضه بیش از کودکان عادی دچار تنهایی، خشم، احساس طردشوندگی از سوی هم‌سالان، ترس از شکست، افسردگی و اضطراب می‌شوند.

تشخیص

در صورتی که پیش از ورود به مدرسه این اختلال شناسایی شود، اقدامات درمانی مؤثرتر واقع می‌شود. برای تشخیص این اختلال به هر یک از متخصصان آسیب‌شناس گفتاری، روان‌شناس عصب، روان‌شناس بالینی، روان‌شناس مدرسه یا متخصصان روان‌شناسی آموزشی می‌توان مراجعه کرد. این متخصصان آزمایش‌هایی برای تشخیص تعیین و با توجه به سن، رشد و علائم خاص فرد، از ابزارهای ارزیابی استاندارد متفاوتی استفاده می‌کنند. این تست‌ها شامل آزمون‌های هوش، آزمون‌های پیشرفت تحصیلی، آزمون‌های یکپارچگی بینایی-حرکتی و تست‌های زبانی است و این مشکل زمانی شخیص داده می‌شود که عملکرد کودکان در این آزمون‌ها کمتر از هوش آنها باشد.

درمان اختلال یادگیری

آموزش کودکان دارای اختلال یادگیری لازم است به‌طور ویژه و در قالب آموزش انفرادی یا گروه‌های کوچک و زیر نظر متخصصان انجام شود. با توجه به اینکه اختلالات یادگیری ترکیبی از چند رشته‌ است، برای درمان باید میان متخصصان حوزه‌های مختلف همکاری ایجاد شود.

روش‌های درمانی نیز مرکب از مجموعه‌ای از فعالیت‌ها است از جمله:

• تمرینات ورزش مغزی؛ ورزش مغزی مهارت‌های حرکتی فعال‌کنندۀ مغز است که می‌تواند استرس خاطرات، موقعیت‌ها، افراد، مکان‌ها و مهارت‌های خاص را کاهش دهد. در این روش هر دو نیمکرۀ مغز فعال می‌شود و با استفاده از الگودهی عصبی مجدد یادگیری بهبود می‌یابد و عملکرد تحصیلی و رفتاری را افزایش می‌دهد. بازی‌درمانی؛ استفاده از بازی نیز به کودک اجازه می‌دهد تا تجربه‌ها، افکار، احساسات و تمایلاتی را که برای وی ناخوشایند است، ابراز کند و وضعیت اضطراب و درماندگی و تاب‌آوری او کنترل ‌شود.
• تمرینات دید ورزشی؛ این تمرین می‌تواند اختلال در ادراک دیداری را برطرف کند. کودکانی که مشکل خیره‌شوندگی دارند، با تمریناتی که شامل تمرین‌های تمرکز، تمرین‌های گرایشی، تمرین‌های توالی و تمرین‌های هماهنگی چشم با دست و چشم با پا است، بهبود می‌یابند.
• کلاس تقویتی؛ با توجه به اینکه این کودکان برای انجام دادن تکالیف به زمان بیشتری نیاز دارند، استفاده از کلاس‌های تقویتی فارسی و ریاضی برای انجام تکالیف مدرسه، مطالعه و سازماندهی آموزشی بسیار مؤثر است.
• کاردرمانی؛ با استفاده از کاردرمانی مهارت‌های نوشتاری کودک بهبود می‌یابد. گفتاردرمانی نیز می‌تواند به تقویت مهارت‌های زبانی و کلامی کودک کمک کند.
• دارودرمانی؛ پزشک ممکن است داروهایی برای درمان افسردگی یا اضطراب و داروهایی برای افزایش توانایی تمرکز در مدرسه تجویز کند.

وظایف والدین در برابر کودکان دارای اختلال یادگیری

تأثیر خانواده و والدین از تأثیر هر معلم، درمانگر و یا مشاوری بیشتر است و بیش از موفقیت تحصیلی، زندگی شاد و سالم کودک اهمیت دارد. تشویق و حمایت والدین می‌تواند در کودکان انگیزه و اعتمادبه‌نفس کافی برای موفقیت ایجاد کند. برخی از خانواده‌ها با رفتارهای نادرست با کودکان دارای اختلال یادگیری هویت فردی و اجتماعی آنان را دچار آسیب می‌کنند؛ به‌طوری که به آنان احساس سربار خانواده بودن دست می‌دهد. در برخی مواقع نیز حمایت افراطی خانواده سبب می‌شود کودک نتواند وظایف تحصیلی خود را به عهده بگیرد.

روانشناسان اهم وظایف والدین در این زمینه را ارائۀ ابزار اجتماعی و احساسی برای گذر کودک از مشکلات دانسته‌اند. از جمله وظایف والدین در این زمینه عبارت است از:

• در میان گذاشتن مشکل یادگیری با خود کودک؛ کودک در ابتدا باید مشکل خود را بداند. در این زمینه والدین می‌توانند با بیان تفاوت‌های میان افراد و برجسته کردن نقاط قوت او، مهم بودن تلاش و اهمیت نداشتن طولانی‌شدن مدت زمان یادگیری، کودک را در این مشکل همراهی کنند.
• در میان گذاشتن مشکل یادگیری کودک با اطرافیان؛ وقتی این مشکل مانند راز بیان نمی‌شود، اطرافیان آن را تنبلی و کندذهنی قلمداد می‌کنند؛ اما در صورتی که بیان شود، اطرافیان می‌توانند در این زمینه یاور خانواده باشند. اطلاع خواهر و برادر کودک از مشکل وی سبب می‌شود که آنان صرف زمان بیشتر برای یادگیری این کودک از سوی والدین را عادی تلقی کنند و خیال نکنند که والدین میان فرزندان خود فرق می‌گذارند.
• توجه به سبک زندگی سالم؛ توجه به استفاده از رژیم‌های غذایی سالم، خواب کافی و انجام تمرینات ورزشی برای کودک می‌تواند بسیار مفید باشد.
• تقویت عادات احساسی صحیح؛ به‌دلیل مواجۀ کودک با این اختلال ممکن است احساس ناامیدی کند؛ والدین می‌توانند شرایطی فراهم کنند که کودک از احساسات خود بگوید و والدین را شنوا و همدرد خود بداند. در این صورت کودک با شرایط خود کنار می‌آید و تلاش می‌کند احساسات خود را مدیریت کند.
• پذیرش مسئولیت تحصیلی کودک؛ مطالعه پیرامون نوع اختلال کودک، روش‌‌های درمانی مؤثر و پیگیری درمان در منزل، شناسایی روش یادگیری کودک، شناسایی استعدادهای کودک در انواع زمینه‌ها و کمک به کودک برای ارتقای علایق او از جمله فعالیت‌های والدین در این زمینه است.
• همکاری با مدرسه؛ بهتر است والدین به مدرسه به‌عنوان مرحله‌ای از درمان بنگرند و انتظار فراهم کردن تمام فرصت‌های درمانی و آموزشی را از مدرسه با توجه به محدودیت‌های آن نداشته باشند. والدین باید بدانند که مشکل یادگیری کودک را باید با مدرسه در میان گذارند و درخواست حمایت از آنها داشته باشند و از مسئولان مدرسه بخواهند که برنامۀ تحصیلی فردی مطابق با استعدادهای کودک برای او تنظیم کنند.
• توجه به موفقیت در زندگی به‌جای موفقیت در تحصیل؛ موفقیت کودک در زندگی صرفاً وابسته به تحصیل نیست؛ بلکه سایر جنبه‌های زندگی هم هست که می‌توان با تقویت آنها کودک را برای موفقیت در زندگی یاری کرد؛ از جمله کمک به خودشناسی و اعتماد به نفس کودک، تقویت ثبات قدم کودک در برابر چالش‌ها، افزایش قابلیت کنترل اضطراب در کودک، آموزش چگونگی بهره‌مندی از حمایت و کمک دیگران به کودک.

راهکارهای پیشگیری از اختلال یادگیری در کودکان

پیشگیری از اختلالات یادگیری وظیفه‌ای است که فقط والدین می‌توانند آن را انجام دهند؛ زیرا کودکان در محیط و فضای تحت کنترل والدین زندگی می‌کنند. برای پیشگیری از اختلال یادگیری توجه به تغذیه مناسب، خواب و فعالیت بدنی کودک ضرورت دارد. کودک نباید در محیط زندگی خود در معرض اسپری مو، ذرات گردوغبار، موی حیواناتی همچون گربه و سگ، محصولات پاک‌کننده، دود سیگار، مواد شیمیایی سمی و فلزات سنگین و سموم محیطی قرار گیرد. برای پیش‌گیری از اختلال یادگیری، موارد ذیل از سوی محققان پیشنهاد می‌شود:

• آموزش پدران و مادران آینده؛
• مشاوره ژنتیکی؛
• مراقبت‌های دقیق از دوران جنینی تا پس از تولد؛
• رسیدگی منظم به وضعیت بهداشت کودکان؛
• ارزیابی زود هنگام برای شناسایی مبتلایان به این ناتوانایی؛
• جلوگیری از حوادث؛
• ایجاد انجمن‌های حمایت از کودکان؛
• ارزشیابی منظم پیشرفت کودک.

منابع

• ابراهیمی‌نیا، علی و شوندی، عفت، «فرهنگ، خانواده و آینده شغلی دانش‌آموزان دارای اختلال یادگیری»، کنفرانس بین‌المللی فرهنگ آسیب‌شناسی روانی و تربیت، 1396ش.
• امیرطهماسب، گلنار و دیگران، «اثربخشی روش فرزندپروری مثبت بر مشکلات عاطفی-رفتاری کودکان با اختلال یادگیری در دورۀ ابتدایی»، نشریۀ علوم روانشناختی، شمارۀ 69، پاییز 1397ش.
• «انواع اختلالات یادگیری رایج- علائم، تشخیص و درمان ناتوانایی‌های یادگیری»، وب‌سایت فرادرس، تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1402ش.
• حجت، حمیده، «مقایسۀ ناگویی هیجانی و سرسختی روانشناختی و اضطراب اجتماعی در کودکان مبتلا به اختلال یادگیری و مادران کودکان عادی»، مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی، شمارۀ 33، زمستان 1400ش.
• «درمان اختلالات یادگیری»، وب‌سایت گفتار ناطق، تاریخ بازدید: 29 آذر 1402ش.
• سنگانی، علیرضا و دیگران، «نقش واسطه‌ای الگوهای پردازش حسی در رابطه بین شیوه‌های فرزندپروری با اختلال یادگیری در کودکان»، نشریۀ روانشناسی افراد استثنایی، شمارۀ 41، بهار 1400ش.
• شرفی، سکینه، «وظایف والدین کودکان دارای اختلال یادگیری»، ماهنامۀ تعلیم و تربیت استثنایی، شمارۀ 112، دی 1391ش.
• شمشیری، نیره و دیگران، «تأثیر تمرینات دید ورزشی بر مدت زمان چشم ساکن و دقت مهارت هدف‌گیری- مهارت در کودکان با اختلال یادگیری»، نشریۀ رشد و یادگیری حرکتی ورزشی، دورۀ سیزدهم، شمارۀ 4، زمستان 1400ش.
• غلامی توران پشتی، مرضیه و دلاور، علی، «طراحی پرسشنامۀ (ارزیابی والد از کودک) جهت پیش‌بینی اختلال یادگیری در کودکان»، روانشناسی افراد استثنایی، شمارۀ 44، زمستان 1400ش.
• قاسمیان مقدم، هانیه و دیگران، «اثر بازی‌های حرکتی منتخب بر تعادل ایستا و پویا در کودکان با اختلال یادگیری خاص»، رشد و یادگیری حرکتی ورزشی، دورۀ یازدهم، شمارۀ 1، بهار 1398ش.
• کردبچه، سوسن و دیگران، «مقایسۀ اثربخشی تمرینات ورزش مغزی و بازی درمانی فیلیال بر همدلی و روابط والدکودک در دانش‌آموزان اختلال یادگیری شهر تهران»، نشریۀ مطالعات و تازه‌های روانشناختی نوجوان و جوان، دورۀ سوم، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1401ش.
• محمودی، مریم و دیگران، «تنظیم هیجان در کودکان با اختلال یادگیری و کودکان عادی»، نشریۀ پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی، دورۀ 4، شمارۀ 13، 1395ش.
• ملک، نیلوفر و دیگران، «اصول طراحی فضای آموزشی، با رویکرد بهبود عملکرد کودکان مبتلا به اختلال یادگیری»، نشریۀ معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، شمارۀ 43، تابستان 1402ش.
• نیک‌بخت، داریوش، «اختلالات یادگیری»، وب‌سایت کلینیک رسش، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1399ش.
• “HOW TO PREVENT LEARNING DISABILITIES”, understanding-learning-disabilities Website, Date of Visit: 16 December 2023.