جهرم

جهرم؛ شهر و شهرستانی در استان فارس.

جهرم در استان فارس، در گذشتۀ تاریخی بلند خود، دارای القابی همچون «چتر سبز» به‌دلیل شباهت توده‌های انبوه درختان نخل در اطراف جهرم؛ «دارالمؤمنین» به‌دلیل حضور پررنگ مردم جهرم در صحنه‌های انقلاب اسلامی و سال‌های جنگ تحمیلی؛ «شهر طلای ترش» و «دیار نخل و نارنج» بوده است.

نام‌گذاری

در یکی از قدیمی‌ترین آثار بر جای مانده از مورخان، از جهرم با نام «زَرهَم» یاد شده است. واژۀ «زر» در زبان پهلوی به‌معنای «سبز» نیز به‌کار می‌رفته و از منظر برخی کارشناسان، زرهم با سبزی و خرّمی ارتباط دارد. گروهی دیگر از کارشناسان، مانند کسروی، معتقدند که جهرم با واژۀ «گهران» در گویش‌های شمالی، هم‌ریشه است. گهران از ترکیب دو بخش «گه» به‌معنای گرما و «ران» که پسوند مکان است، تشکیل می‌شود. بنابراین گهران به‌معنای جای گرم بوده و به ناحیۀ گرمسیری این شهر اشاره دارد. کارشناسان دیگری نیز معتقدند که بر اساس قواعد زبان‌شناسی در زبان فارسی پهلوی، تبدیل «ز» به «ج» امکان‌پذیر است. این نام، با گذر زمان، در ابتدا به «جَرهَم»، سپس به «جَهرَم» و در نهایت به «جَهرُم» تبدیل شده است. گروهی دیگر از کارشناسان، جهرم را معرب واژۀ «گهرم» میدانند که پسوند «رم» در آن به‌معنای مکان و «جه» نیز تغییر شکل یافتۀ «گه» بوده که به‌معنای گرم است. بنابراین، معنای این واژه در مجموع «زمین گرم» است.

تاریخچه

فردوسی در روایتی، قدمت این منطقه را به روزگار هخامنشیان نسبت می‌دهد. در این روایت، برخی از وقایعِ این جنگ دارا (آخرین پادشاه کیانی که با داریوش سوم هخامنشی هم‌دوره بوده)، با اسکندر مقدونی، در جهرم اتفاق می‌افتد. کارشناسان معتقدند که اگر بتوان به سروده‌های فردوسی اعتماد کرد، این منطقه، در دورۀ هخامنشیان، شهری آباد بوده است. متن کارنامۀ اردشیر بابکان نیز جهرم را منطقه‌ای آباد در دورۀ اشکانیان معرفی کرده است. در این متن، به آخرین فرمانروای اشکانی در جهرم نیز اشاره شده و او را «مهرک نوشزاد» معرفی کرده‌اند. جهرم، همچنین، به یکی از سه آتشکدۀ اصلی ساسانیان، یعنی «آتشکدۀ آذرفرنبغ» بسیار نزدیک بوده و همین موضوع، منجر به رونق این شهر در آن روزگار شده بود. سکه‌های باقیمانده از دوران اولیۀ ورود اسلام به ایران، نشان از استقلال فرمانروایان این شهر، در آن روزگار دارد. در سده‌های 4-6ق، جهرم در منابع، به‌صورت شهری آباد و پررونق از نظر اقتصادی، توصیف شده که محصولاتی همچون پارچه‌های پُر نقش‌ونگار، گلیم و قالیچه، سجاده‌ها و زیلوهایی که به زیلوی جهرمی معروف بودند، به نقاط دیگر صادر می‌کردند. جهرم، علاوه بر محصولات کارگاهی، دارای محصولات کشاورزی مرغوبی نیز بوده که پنبه و غلات از آن جمله هستند. از خرمای جهرم نیز برای نخستین‌بار در منابعِ سدۀ 11ق، با نام خرمای شاهانی سخن گفته‌اند که بسیار ستوده شده است. مورخان معتقدند که کِشت خرما، در جهرم، بین سده‌های 8 تا 11ق مرسوم شده است.

در دوران حکومت صفویان، پرتغالی‌ها و سایر کشورهای اروپایی نیز به خلیج فارس آمدند و به گسترش تجارت با ایران پرداختند. جهرم، به‌دلیل قرار گرفتن بر سر راه اصفهان (پایتخت آن روزگار)، از اهمیت و رونقی بسیار برخوردار شد. «جاده ادویه» یکی از جاده‌های تجاری دوران صفویان است که با جاده ابریشم در ارتباط بوده و برای تجارت محصولاتی همچون ادویه و پارچه از آن استفاده می‌شده است. کاروان‌ها، در این جاده، محصولات خود را از هندوستان به بندرعباس وارد کرده و پس از آن با گذر از شهرهای لار و جهرم، به منطقۀ فارس می‌رسیدند. سفرنامه‌نویسان اروپایی نیز به این مسیر تجاری اشاره کرده و آن را یکی از سخت‌ترین گذرگاه‌های ایرانی معرفی کرده‌اند.

در دوران حکومتی قاجاریان نیز در جهرم، بازاری به سبک بازار وکیل شیراز احداث کرده و بر گرداگرد محله‌های جهرم نیز حصار کشیدند. این اقدام‌ها منجر به رونق اقتصادی بیشتر در این شهر شد.

مردم جهرم در نهضت تنباکو، نقشی مهم ایفا کردند. جهرم در آن روزگار، یکی از مراکز اصلیِ کِشت تنباکو در ایران بود، اما با تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی، آنها با تبعیت از فتوای مرجع دینی، از فروش تنباکو خودداری کرده و پس از تهران و تبریز، تأثیری مثبت در این نهضت بر جای گذاشتند. در نهضت مشروطیت نیز مردم جهرم، همچون سایر نقاط ایران، به هواخواهی دو گروه مشروطه‌خواه و طرفدار حکومت مرکزی تبدیل شده بودند. در همین دوران، آیت‌الله عبدالحسین لاری، از مجتهدین مشروطه‌خواه، از لار به جهرم مهاجرت کرد. این مردم، در انقلاب اسلامی ایران نیز در همان سال‌های اولیۀ آغاز نهضت امام خمینی به او پیوسته و حکومت پهلوی مجبور شد تا نام این شهر را در لیست شهرهای دارای حکومت نظامی اعلام کند. رهبرانی همچون آیت‌الله سید حسین آیت‌اللهی، در آن روزگار، نقشی پررنگ و مهم را ایفا کردند.

جمعیت‌شناسی

در سرشماری 1385ش، جمعیت جهرم در حدود 103,023 نفر اعلام شد که در 1395ش به 141,634 نفر رسید. بیشترین جمعیت شهر جهرم را مردم فارسی‌زبان و از نژاد پارس تشکیل می‌دهند که عموماً مسلمان و شیعه هستند. علاوه بر آن، گروه‌هایی اندک از اقوام دیگر مانند عرب‌های درازی و عشایر پارس‌ نژاد باصری نیز در این منطقه زندگی می‌کنند.

جغرافیا

شهر جهرم در مختصات جغرافیایی °۵۳ و´۳۳ طول شرقی و °۲۸ و´۳۰ عرض شمالی واقع شده است. چهرۀ طبیعی این شهر، به‌صورت کامل کوهستانی بوده و تنها یک‌پنجم از وسعت این شهر را دشت‌ها تشکیل داده است. ارتفاعات در جهرم، بخش‌هایی از چین‌خوردگی زاگرس هستند. بلندترین کوه در این منطقه، کوه البرز با ارتفاع 2,651 متر است که چشمه‌ها و غارهای بزرگی دارد. کوه‌های سفیددار (با ارتفاع 2,094 متر) و گُرم (با ارتفاع 1,520 متر) نیز از دیگر بلندی‌های این شهرستان محسوب می‌شوند.

جهرم، در منطقۀ نیمه‌خشک و گرم ایران قرار گرفته و آب‌وهوای آن نیز گرم و در برخی از مناطق کوهستانی و معتدل است. بیشترین درجۀ حرارت در شهر جهرم در حدود 43 درجه سانتی‌گراد و کمترین آن نیز در حدود منفی 3 درجه سانتی‌گراد است. میانگین بارندگی در این شهر نیز در حدود 250 میلی‌متر در سال است. رودخانه‌های مهم جهرم شامل سه رودخانۀ «قره‌آغاج»، «شور» و «سیمکان» هستند. سد سلمان فارسی نیز به‌عنوان بزرگترین سد در استان فارس، با ظرفیت 1400 میلیون متر مکعب بر روی رودخانۀ قره‌آغاج ساخته شده است.[۳۴]

از جمله پوشش‌های گیاهی در جهرم می‌توان به گیاهانی همچون دِرمَنه، گز، انواع گَوَن، اسپند، تلخ‌بیان، شیرین‌بیان، خارشتر، شاطره، آویشن، بابونه، کنار، سرو کوهی و گل گاو زبان اشاره کرد. همچنین، مناطق جنگلی متعددی نیز در جهرم وجود دارند که شامل درختانی همچون بادام کوهی و بُنه هستند. انواع باغ‌های مرکبات، نخلستان‌ها و مزارع نیز به‌عنوان فضاهای سبز و پوشش گیاهی این منطقه شناخته می‌شوند.

جهرم، به‌دلیل داشتن شرایط طبیعی و پوشش گیاهی مختلف، از حیات‌وحش متنوعی برخوردار است؛ مانند کَل، آهو، پازن، بز کوهی، روباه، کفتار، خرگوش، کبک، عقاب، قمری، تیهو، گنجشک، مارهای قیطونی، مار کبری و کوتوله پارسی. متأسفانه، شکار بی‌رویۀ حیوانات و خشکسالی‌های پیاپی، نسل برخی از جانوران در این منطقه را با خطر انقراض مواجه کرده است.

اقتصاد

جهرم، به‌دلیل داشتن آب‌وهوای مناسب و خاک حاصلخیز، دارای کشاورزی و باغ‌داری، به‌صورت سنتی و نیمه‌صنعتی، در سطحی وسیع است. باغ‌های مرکبات و نخلستان‌های خرما، در این منطقه زیاد بوده و از اهمیت اقتصادی بالایی برخوردار هستند. از دیگر محصولات کشاورزی این منطقه، گندم، جو، برنج، بُنشَن و تره‌بار است. دامداری نیز در شهر جهرم، به روش سنتی انجام می‌شود. هرچند، امروزه، دامداری‌های مدرن نیز در اطراف این شهر راه‌اندازی شده‌اند که به پرورش گاوهای نژاد اصلی (اُلشتین) اختصاص دارند. دام و انواع فرآورده‌های دامی نیز در این شهر تولید می‌شوند. علاوه بر آن، کارخانه‌ها و صنایع مهمی در ارتباط با محصولات کشاورزی در جهرم راه‌اندازی شده‌اند؛ مانند کارخانه‌های صنایع غذایی. همچنین، یکی از بزرگترین کارخانه‌های تولید آرد در خاورمیانه و سیلوهای گندم کشور در شهر جهرم قرار دارند.

معادن سنگ سفید و زغال‌سنگ، بندر خشک جهرم (دهکده لجستیک)، پتروشیمی جهرم، شهرک صنعتی جهرم، ناحیۀ صنعتی کوثر جهرم، نیروگاه سیکل ترکیبی جهرم و منطقۀ ویژۀ اقتصادی جهرم، از مراکز مهم اقتصادی در شهرستان جهرم است. یک منطقۀ ویژۀ اقتصادی نیز در فاصلۀ 35 کیلومتری از شهر جهرم در 1390ش، تحت نظارت وزارت صنعت، معدن و تجارت آغاز به کار کرد. برای این منطقه، گمرکی نیز در نظر گرفته شده که بیشتر در واردات اقلام مختلف فعالیت دارد. گمرک جهرم در سال 1395ش، راه‌اندازی شد که مسئولیت صادرات خرما و مرکبات از این شهرستان به کشورهای همسایه را برعهده دارد.

فرهنگ و هنر

1. موزه: موزۀ جهرم، در زمینی به وسعت 1700 مترمربع، شامل بخش‌های پیش از تاریخ، فسیل‌ها و سنگواره‌های کشف‌شده در جهرم، اسناد تاریخی جهرم، سنگ‌های تاریخی ضرب، نقشه‌های تاریخی، اشیاء بر جای‌ مانده از انقلاب اسلامی و شهدای جهرم است.
2. مشاهیر: بزرگانی از شهر جهرم برخاسته‌اند که از آن جمله می‌توان به «کمال‌الدین جهرمی» از عالمان سدۀ 10ق، «بابا حسین روشن جهرمی»، «ابوعلی حسن جهرمی»، «باربد» موسیقی‌دان، شاعر و خواننده دوران ساسانی، «حسین آیت‌اللهی»، «جواد آذری جهرمی» وزیر ارتباطات در دولت دوازدهم، «علی‌محمد بشارتی» وزیر کشور دولت ششم و «مهدی شب‌زنده‌دار جهرمی» عضو فقهای شورای نگهبان اشاره کرد.
3. رسانه: جهرم، بعد از مهاباد و کیش، سومین شهری است که به امکانات پخش زندۀ تلویزیونی مجهز شده است. علاوه بر آن، رادیو جهرم نیز از سال 1356ش شروع به کار کرده و امروزه، رادیو اینترنتی جهرم نیز فعال شده است.
4. سوغات و صنایع محلی: از جمله صنایع محلی جهرم می‌توان به حصیربافی با برگ نخل، گبه‌بافی و قالی‌بافی، ملکی‌دوزی یا گیوه‌بافی، سفال‌گری، حصیربافی با شاخه‌های درخت انار و بادام کوهی، نمدبافی و تولید صنایع دستی با پشم و موی بز، سخت ظروف مسی، تشک و لحاف‌دوزی، تولید صنایع محلی با هستۀ خرما، مجسمه‌سازی با چوب نخل و سنگ‌تراشی اشاره کرد که به‌عنوان سوغاتی این شهر نیز محسوب می‌شوند.
5. سینما: از جمله سینماهای فعال در این شهرستان می‌توان به سینما «باربد» اشاره کرد که از 1345ش مشغول به فعالیت است.
6. غذاهای محلی: غذاهای محلی شهرستان جهرم شامل قیمه جهرمی، آش الوک، آش ماست، کوفته سبزی جهرمی، کلم پلو و کوفته ریزه جهرمی هستند.

آموزش و پژوهش

1. حوزه‌های علمیه: از جمله مدارس علمیۀ فعال در این شهرستان می‌توان به مدرسه علمیه امام رضا، امام خمینی، ولی عصر و نرگس (ویژه خواهران) اشاره کرد.
2. دانشگاه‌ها: شهرستان جهرم، دارای مراکز علمی و دانشگاه‌های متعددی همچون دانشگاه جهرم، دانشگاه علوم پزشکی جهرم، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جهرم، دانشگاه پیام نور مرکز جهرم، مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی اندیشه و مرکز آموزش علمی کاربردی جهاد کشاورزی فارس است.

گردشگری

جهرم، به‌دلیل قدمت تاریخی و زیبایی‌های طبیعی، همواره یکی از مقصدهای انتخابی برای گردشگری در میان ایرانیان بوده است. این شهر دارای اماکن تاریخی و طبیعی بسیاری به‌عنوان جاذبه‌های گردشگری است؛ مانند آتشکده قطب‌آباد، روستا و غار تادوان، جنگل چاتیز جهرم، بقعه شیخ خلیفه، قلعه گبری، قلعه قبر، قلعه تبر (خورشه)، قلعه مهرک، گنبد نمکی گلدامچه، گنبد نمکی کوه نمک جهرم، مدرسه خان، مسجد جامع جهرم، آبشار مروارید، روستای هَکان، غار شفق و جاده ادویه.

مشکلات زیست‌محیطی

در دهه‌های اخیر، با وجود فن‌آوری‌های جدید و افزایش تقاضا، حجم برداشت از آب‌های زیرزمینی شهر جهرم به شدت افزایش یافته و همین موضوع، معضلات فراوان زیست‌محیطی، مانند افت سطح ایستایی و تغییرات کیفی آب زیرزمینی در قسمت‌های مختلف را به دنبال داشته است.

زیرساخت

ترابری

برای سفر کردن به شهر جهرم می‌توان از فرودگاه بین‌المللی شهدای جهرم، راه‌آهن (مسیر جهرم – سروستان – شیراز) و یا از مسیرهای جاده‌ای استفاده کرد. فرودگاه جهرم، از 1348ش، مشغول به فعالیت بوده و از قدیمی‌ترین فرودگاه‌های ایران به شمار می‌روند.

بهداشت و سلامت

جهرم، به‌دلیل داشتن دانشگاه‌های متعدد پزشکی، بیمارستان‌ها و مراکز پزشکی بزرگ و تخصصی، یکی از قطب‌های دانشگاهی و پزشکی در نیمۀ جنوبی ایران محسوب می‌شود. از جمله بیمارستان‌های این شهرستان، بیمارستان شهید مطهری (با ظرفیت 160 تخت ثابت) بیمارستان پیمانیه، بیمارستان جدید جهرم (با ظرفیت 313 تخت) و مرکز توانبخشی و نگهداری معلولین ذهنی فاطمه زهرا هستند.

فضای سبز

بیشترین فضای سبز موجود در این شهرستان را نخلستان‌ها و باغ‌های مرکبات تشکیل داده‌اند که سهم بسزایی در زیبایی و سرسبزی این منطقه ایفا می‌کنند.

روز پاسداشت

روز 22ام آذرماه، مصادف با سالگرد حضور آیت‌الله خامنه‌ای (رهبر ایران) در جهرم، به‌عنوان روز جهرم نام‌گذاری شده است.

جهرم در ادبیات

جهرم، به‌دلیل قدمت بسیار، در برخی از منابع ادبی نیز حضور یافته است؛ برای مثال، فردوسی، در شعر خود به این شهر اشاره کرده است:

ز جهرم بیامد به ایوان شاه

ز هر سو بیاورد بی مر سپاه

میرزا آقاخان کرمانی نیز در شعر خود بارها به این شهر اشاره کرده است:

ز جهرم فرخ زاد را خوانده‌اند

ابر تخت شاهیش بنشانده‌اند

منابع

• «22 آذر به‌عنوان روز جهرم تعیین شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 26 آبان 1397ش.
• «آغاز پخش زنده اخبار از دفتر خبر جهرم»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: 8 آبان 1391ش.
• «آغاز عملیات اجرایی منطقه ویژه اقتصادی جهرم»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: 24 آذر 1390ش.
• ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385ق.
• ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به‌تحقیق لسترنج و نیکلسن، کیمبریج، بی‌نا، ۱۳۳۹ق.
• ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، به‌تحقیق کرامرس، لیدن، بی‌نا، ۱۹۳۸م.
• ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به‌تحقیق دخویه، لیدن، بی‌نا، ۱۳۰۶ق.
• «ادویه؛ جاده‌ای تاریخی در جهرم»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 8 بهمن 1389ش.
• «ارزیابی اثرات زیست محیطی افت سطح آب زیرزمینی در دشت جهرم»، وب‌سایت مرجع دانش، 1394ش.
• اشراق، محمدکریم، بزرگان جهرم، تهران، خیام، ۱۳۵۱ش.
• اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به‌تحقیق دخویه، لیدن، بی‌نا، ۱۸۷۰م.
• افسر، کرامت‌الله و موسوی، احمد، پاسداری از آثار باستانی در عصر پهلوی، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، ۱۳۵۵ش.
• پاپلی‌یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ش.
• «پروژه‌ای با چشم‌انداز تأمین 30 ساله آب در جهرم»، خبرگزاری شبستان، تاریخ بارگذاری: 13 اسفند 1398ش.
• «تاریخچۀ فرودگاه جهرم»، وب‌سایت فرودگاه جهرم، تاریخ بازدید: 13 شهریور 1401ش.
• توکلی، غلامرضا، ایل باصری از تُرناس تا لَهباز، تهران، هفت، 1379ش.
• «جاذبه‌های گردشگری جهرم»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ بازید: تاریخ بازدید: 13 شهریور 1401ش.
• جعفری، شیوا، «جهرم»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 13 شهریور 1401ش.
• جعفری، عباس، دایرة المعارف جغرافیایی ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
• «جهرم از 2 مسیر به شبکه ملی راه‌آهن متصل می‌شود»، وب‌سایت خبرگزاری کیهان، تاریخ بارگذاری: 18 فروردین 1397ش.
• «جهرم باید دارالمؤمنین باقی بماند»، خبرگزاری فارس نیوز، تاریخ بارگذاری: 25 مهر 1391ش.
• «جهرم»، وب‌سایت استانداری فارس، فرمانداری جهرم، تاریخ بازدید: 13 شهریور 1401ش.
• حدودالعالم، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۰ش.
• حسینی ارسنجانی، محی‌الدین، «شهرستان جهرم؛ دیار نخل‌های سبز و مرکبات ناب، سرزمین تاریخ و فرهنگ»، وب‌سایت تماشا، تاریخ بازدید: 12 شهریور 1401ش.
• خانلری، پرویز، دستور تاریخی زبان فارسی، به‌تحقیق عفت مستشارنیا، تهران، توس، ۱۳۷۲ش.
• «دربارۀ آب و هوا جهرم»، پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز گردشگری علمی – فرهنگی دانشجویان ایران، تاریخ بازدید: 13 شهریور 1401ش.
• دریایی، تورج، سقوط ساسانیان، ترجمۀ منصوره اتحادیه و فرحناز امیرخانی حسینک‌لو، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۸۱ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، ذیل واژه جهرم، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 13 شهریور 1401ش.
• «رادیو جهرم دوباره راه‌اندازی شود»، خبرگزای بین المللی قرآن، تاریخ بارگذاری: 25 دی 1394ش.
• «راه‌اندازی بندر خشک در جهرم»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 29 بهمن 1397ش.
• «راه‌اندازی گمرک منطقه ویژه اقتصادی جهرم»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 19 دی 1396ش.
• «ساخت بیمارستان فوق‌تخصصی در جهرم»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ بارگذاری: 22 مرداد 1397ش.
• سفیری، فلوریدا، پلیس جنوب ایران، ترجمۀ منصوره اتحادیه و منصوره جعفری فشارکی، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۴ش.
• سهام‌پور، هوشنگ، تاریخچۀ ایلات و عشایر عرب خمسۀ فارس، شیراز، کوشامهر، ۱۳۷۷ش
• «شهرستان جهرم؛ دیار نخل‌های سبز و مرکبات ناب»، وب‌سایت تماشا، تاریخ بازدید: 13 شهریور 1401ش.
• «صادرات 165 میلیون دلاری طلای ترش جهرم»، خبرگزاری تابناک، تاریخ بارگذاری: 24 مهر 1394ش.
• «صنایع دستی جهرم در پستوی یادها و خاطره‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 25 خرداد 1398ش.
• طوفـان، جلال، شهرستـان جهـرم، شیـراز، کوشامهر، ۱۳۸۰ش.
• کارنامۀ اردشیر بابکان، ترجمۀ بهرام فره‌وشی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۴ش.
• کسروی، احمد، کاروند، به‌تحقیق یحیى ذکاء، تهران، کتاب‌های جیبی، ۱۳۵۶ش.
• گابریل، آ، تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران، ترجمۀ فتحعلی خواجه نوری، تهران، اساطیر، ۱۳۴۸ش.
• «گمرک شهرستان جهرم آغاز به کار کرد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 10 مهر 1395ش.
• فردوسی، شاهنامه، بخش 18، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 شهریور 1401ش.
• فردوسی، شاهنامه، به‌تحقیق م. ن. عثمانف و ع. نوشین، مسکو، بی‌نا، ۱۹۶۷م.
• فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
• مجدی، محمد، زینت المجالس، تهران، سنایی، ۱۳۶۲ش.
• «معرفی شهر جهرم»، وب‌سایت چهارگوشۀ ایران زیبا، تاریخ بازدید: 12 شهریور 1401ش.
• مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۳ش.
• مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به‌تحقیق دخویه، لیدن، بی‌نا، ۱۹۰۶م.
• «موزه جهرم آمادۀ بهره‌برداری است»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ بارگذاری: 1 آبان 1400ش.
• میرزا آقاخان کرمانی، نامۀ باستان، بخش 91، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 شهریور 1401ش.
• وثوقی، محمدباقر و کمالی سروستانی، کوروش، نگاهی به تحولات فارس در آستانۀ استبداد صغیر، شیراز، بنیاد فارس‌شناسی، ۱۳۷۷ش.
• یاقوت، معجم‌البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1995م.
• Ferrier, R., «Trade from the Mid-14th Century to the End of the Safavid Period», The Cambridge History of Iran, vol. VI, ed. P. Jackson, Cambridge, 1986.
• Nöldeke, Th., Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden, 1973.
• Pohanka, R., «Karavanenwege und Karavanserails in Laristan…», Archaeologische mitteilungen aus Iran, Berlin, 1984, vol. XVII.
• Tavernier, J. B., Voyages en Perse, Paris, 1930.