سیاه‌برداران

سیاه‌برداران؛ آیین مخصوص برای از عزا در‌آوردن صاحب عزا و خویشاوندان.

سیاه‌برداران، یکی از آیین‌های از عزا در‌آوردن خانوادۀ متوفی و خویشاوندان است. این آیین، همبستگی اجتماعی و مسئولیت‌پذیری را در خرده‌فرهنگ‌های ایرانی بازنمایی می‌کند. در این مراسم بزرگان قوم و فامیل، با بردن لباس نو و رنگ روشن به خانۀ بازماندگان متوفی، از آنها می‌خواهند تا لباس عزا از تن در‌آورده و با آراستن و نظافت خود به زندگی عادی برگردند.

مفهوم‌شناسی

سیاه‌برداران از رسوم رایج میان برخی اقوام ایرانی و به‌معنای درآوردن لباس عزا یا لباس سیاه از تن زنان و مردان خانوادۀ متوفی و خویشاوندان نزدیک است که به احترام شخص فوت شده لباس سیاه بر تن کرده و از آراستن خود، خودداری کرده‌اند.

رسم سیاه پوشیدن

از رسوم رایج نزد ایرانیان سیاه پوشیدن و در عزا ماندن برای شخص متوفی است. هنگامی که شخصی فوت می‌کند خانوادۀ متوفی، نزدیکان، آشنایان و همسایگان به نشانۀ عزا معمولا 40 روز لباس مشکی بر تن کرده و در مجالس شادی شرکت نمی‌کنند. همچنین مردان موی سر و صورت خود را اصلاح نکرده و زنان نیز به آرایشگاه نمی‌روند و خود را نمی‌آرایند. این آداب، نشان‌دهندۀ میزان ناراحتی و غم آنها برای شخص فوت شده و نوعی احترام برای خانوادۀ متوفی است. سیاه‌پوشی گاهی بیش از 40 روز طول می‌کشد.

آداب رسم سیاه‌برداران

مراسم سیاه‌برداران اغلب بعد از چهلم برگزار می‌شود که در آن گروهی از اقوام و نزدیکان یا بزرگان خانواده و طایفه با خریدن پارچه و لباس نو و رنگ روشن به خانۀ متوفی و خویشاوندان رفته و از آنها درخواست می‌کنند تا لباس مشکی عزای خود را درآورده و به آرایشگاه بروند. همچنین چند روز پس از خاک‌سپاری اگر صاحب عزا و خویشاوندان، مغازه‌دار باشند، دوستان و همکاران وی جمع شده و با قرائت صلوات مغازۀ آنها را باز می‌کنند و او را بر سرکار برده و با این کار او را از عزا در‌می‌آورند. همچنین برای از عزا در‌آوردن زنان صاحب عزا نیز، زن سال‌خورده‌ای از نزدیکان و خویشاوندان با آوردن لباس رنگ روشن یا قواره‌ای پارچه به خانۀ او رفته و از او می‌خواهند تا لباس مشکی خود را از تن درآورده و به روال عادی زندگی برگردد. صاحب عزا نیز متقابلاً ضمن تشکر از آشنایان و بستگان به خانۀ آنها رفته و از هم‌دردی آنها تشکر می‌کند.

سیاه‌برداران در خرده‌فرهنگ‌های ایرانی

رسم سیاه‌برداران در میان اعراب «الاحسان» یا «رفع حزن» نامیده می‌شود. در این رسم، بزرگان طایفه تکه‌ای پارچۀ سفید به‌منظور در‌آوردن لباس عزا، برای صاحبان عزا می‌برند. این رسم بیشتر مربوط به مردان است و برای زنان عزادار اجرا نمی‌شود. زنان عزادار پس از 40 روز هر زمانی که مایل باشند، می‌توانند لباس سیاه خود را از تن در بیاورند.

در مناطقی مانند ابیانه، خانواده‌‌های عزادار و نزدیکان آنها وقتی شخصی فوت می‌کند به نشانۀ عزاداری و در عزا ماندن از رفتن به میهمانی، سفید‌کردن دیوارها، کاهگل‌کردن پشت‌بـام، پختن غذاهای مجلل مانند قورمه‌گپا که مخصوص مراسم شادی است، گردگیری خانه، سفیدکردن ظرف‌های مسی و برگزارکردن ازدواج یا مراسم شادی در خانواده امتناع می‌ورزند تا اینکه بزرگان خانواده به خانۀ آنها رفته و از آنها درخواست می‌کنند که به روال عادی زندگی برگردند.

در کرمانشاه مراسم سیاه‌برداران بعد از مراسم سوم یا هفتم صورت گرفته و بزرگ قوم، آرایشگری را برای اصلاح صورت مردان دعوت می‌کند. همچنین زنان بزرگ ایل نیز زنان عزادار را که تا آن موقع حمام نرفته بودند، بـه حمام می‌برند و آنها را از عزا در‌می‌آورند. بعد از دو یا سه مـاه یکـی از بـزرگان به منزل متوفا رفته و برای زنان صاحب عزا حنا می‌برند. پس از یک سال نیز قواره‌ای پارچه برای خانوادۀ متوفی و سایر خویشاوندان برده و با این‌کار آنها را از عزا در‌آورده و ختم سوگواری را اعلام می‌کنند.

در بروجرد، بـه این رسم «عزاشورو» یا «عزا شوران» می‌گویند. پس از سه ‌شب جمعه، سوگواری پایان یافته و مراسم سیاه‌برداران اجرا می‌شود. ابتدا بزرگ خانواده، مردان صاحب عزا را دعوت کرده و با دادن شام از آنها می‌خواهد که لباس سیاه از تن در‌آورند. فردای آن روز بانوان بر سر مزار رفته و پس از قرائت فاتحه، یکی از زنان مسن با باز کردن سنجاق روسری خود از همۀ بانوان می‌خواهد تا لباس سیاه از تن در‌آورند.

پیامدهای مثبت سیاه‌برداران

رسم سیاه‌برداران از آیین‌های ارزشی در جهت تسلی دادن به خانوادۀ متوفی بوده و سبب همراهی عاطفی و ایجاد همدلی میان خویشاوندان و دوستان با خانوادۀ عزادار شده و به آنها آرامش می‌دهد. همچنین اجرای این رسم از طرف خویشاوندان و نزدیکان سبب می‌شود، خانوادۀ متوفی در چنین شرایطی خود را تنها ندیده و تلاش اطرافیان را در جهت کاهش ناراحتی خود برای مصیبت وارده به‌صورت عملی مشاهده کنند. اجرای رسم سیاه‌برداران و دید‌ و ‌بازدید‌هایی که به‌واسطۀ آن میان خانوادۀ متوفی و خویشاوندان صورت می‌گیرد، علاوه بر اظهار هم‌دردی با خانوادۀ عزادار سبب تقویت روحیه و موجب بازگشت آنها به زندگی عادی می‌شود.

پیامدهای منفی طولانی‌شدن دورۀ عزا

سیاه پوشیدن و ماندن در حالت عزا به مدت طولانی، اسباب ناراحتی و کدورت را افزایش می‌دهد. افزایش حزن و اندوه در میان خویشاوندان و عدم آراستگی و نظافت ظاهری مردان و زنان در این مدت سبب می‌شود آنها در خلوت خود به این حالت معترض بوده یا سبب ایجاد بحث میان اعضای آن خانواده شود.

در آموزه‌های دینی نیز عزاداری طولانی مدت برای شخص متوفی نهی شده است، افراط در عزاداری مطلوب نیست؛ زیرا تداوم عزاداری و بزرگ شمردن مصیبت سبب ابتلا به مصیبت‌های بزرگتر می‌شود.

کارشناسان معتقدند اگرچه احترام به شخص فوت‌شده و خانوادۀ متوفی امری ضروری است، اما تداوم عزاداری و ترغیب نزدیکان به این امر سبب می‌شود بسیاری از افراد از برگزاری مراسم‌های شادی مانند خواستگاری، نامزدی، عقد و عروسی باز بمانند. به تأخیر افتادن این مراسم‌ها در بسیاری از موارد خانواده‌ها را با چالش‌های بزرگی رو‌به‌رو می‌کند. همچنین بسته بودن مغازۀ خویشاوندان به مدت چند روز سبب ایجاد اختلال در کسب و کار و درآمد آنها شده و ضرر‌های مالی زیادی را بر آنها تحمیل می‌کند.

منابع

• «آیا سنگین شمردن و مدت طولانی در عزای اموات بودن، اشکالی دارد؟»، وب‌سایت اسلام کوئست نت، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1392ش.
• «از عزا درآوردن (سیاه‌برداران )»، وب‌سایت سیر ایران، تاریخ درج مطلب: 15 دی 1395ش.
• «از مرگ تا از عزا در‌آوردن صاحبان عزا/ چهل روز در خانه میت حلوا پخت می‌شود»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1397ش.
• باقی، عمادالدین و سامعی، مریم، «عزاداری»، وب‌سایت مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 8 اردیبهشت 1399ش.
• «نگاهی به مراسم سوگواری در لرستان/ از «پرسونه» تا «سیاه‌برداران»»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن: ایکنا، تاریخ درج مطلب: 10 شهریور 1398ش.