علم نافع
علم نافع؛ دانش و آگاهی اثرگذار در رشد و کمال انسان در ابعاد مادی و معنوی.
علم نافع، از اصطلاحات مهم در فرهنگ اسلامی است که سودمندی دانش در عرصه‌های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را در پیامدهای عملی آن برای ارتقای سطح مادی و معنوی فرد و جامعه می‌جوید.
مفهوم‌شناسی
علم به‌معنای درک حقیقت هر چیز، [۱] در اصطلاح عبارت است از آگاهی و کشف حقایق و قوانین جهان. [۲] علم نافع، علمی است که دانستن آن به انسان سود می‌رساند و یا ندانستن آن سبب رسیدن ضرر می‌شود. [۳] محوریت نفع و سود این علوم، تأمین نیازهای مادی معنوی انسان است. [۴] چنین علمی با مواجهۀ علمی در رویارویی با مسائل [۵] در جهت خدمت به منافع و پیشرفت‌های یک ملت [۶] می‌تواند دانشی هویت‌ساز، همراه با عمل و انگیزه بوده و در حیات انسانی که از آن تعبیر به حیات معقول یا حیات طیب می‌کنند، تجلی یابد. بر این اساس، علم نافع در عمل، انسان را به حیات طیب وارد می‌کند و هویت نوینی به او می‌بخشد. [۷] از این منظر، دانش‌هایی مانند پزشکی، کشاورزی و صنعت همانند دانش فقه و علم اخلاق، علم نافع هستند که نبود آنها، وابستگی اقتصادی و سیاسیِ جامعه را در پی دارد. [۸] از منظر اندیشمندان مسلمان، قرآن نیز علم نافع را منحصر در علوم دینی نمی‌داند.[۹]
اهمیت
کسب علم و آگاهی، دغدغۀ اصلی بشر بوده و از ارزش و منزلت ویژه‌ای برخوردار است. برهمین اساس، آیات قرآن، تعلیم و تعلم را از اهداف اساسی بعثت پیامبران بیان کرده، [۱۰] اولین آیات نازل شده از قرآن دربارۀ تعلیم و تعلم بوده [۱۱] و پیامبر اسلام، آموختن و فراگیری دانش را واجب دانسته است. [۱۲] در فرهنگ اسلامی، فراگیری علوم کارآمد که موجب بهبود زندگی می‌شود از اهمیت خاصی بهره‌مند است [۱۳] و در همین چارچوب، پیشوایان مسلمان به فراگرفتن علم حتی از کافران [۱۴] و منافقان [۱۵] و در دورترین نقاط نظیر چین، [۱۶] سفارش کرده‌اند. در ادعیۀ وارده از اهل‌بیت نیز به اهمیت علم و علم‌آموزی توجه شده است. [۱۷] برگزاری جلسات علمی توسط ائمه و تربیت شاگردان در زمینه‌های مختلف مانند طب، نجوم، ریاضیات و شیمی نشان می‌دهد که علم نافع در هر حوزه‌ای از دانش و آگاهی، مصداق می‌یابد. [۱۸] از این‌رو بازشناسی علم نافع از غیرنافع برای رسیدن به کمال، ضرورت می‌یابد. [۱۹] در نگاه امام خمینی اگر علم سبب فاصله گرفتن انسان از خدا و یا انصراف انسان از عالم آخرت شود، نفعی ندارد.[۲۰]
ویژگی‌های علم نافع
علم نافع از منظر آموزه‌های دینی، علمی است که عمل به آن، انسان را در دنیا و آخرت به کمال و سعادت برساند. [۲۱] در مجموعۀ روایات اسلامی، اولین ویژگی اساسی علم نافع انگیزه و نیت الهی نهفته در آن و دوری از هرگونه آثار تفاخر و برتری‌طلبی بر دیگران دانسته شده است. [۲۲] همراهی با عمل، [۲۳] تطابق آن با معیارهای عقلایی [۲۴] و کنترل خواهش‌های نفسانی، [۲۵] برخی از ویژگی‌های علم نافع در کلام ائمه است که آثار دنیوی و اخروی فراوانی از جمله قرب الهی، بهره‌مندی از عنایت الهی، [۲۶] خضوع و خشوع در برابر خداوند، [۲۷] کسب فضایل نیکو و دستیابی به شخصیت مطلوب، [۲۸] شناخت و معرفت عمیق (حکمت)، [۲۹] دوری از دنیا و تجملات دنیوی [۳۰] و بهره‌مندی از نعمتهای اخروی در راستای کسب علم نافع [۳۱] و آموختن آن به افراد خانواده [۳۲] را به‌همراه دارد.[۳۳]
مناسبات علم نافع و دین
متفکران معاصر دینی بر این باورند که علم نافع، شامل علومی می‌شود که برای انسان و جامعۀ انسانی سودمند بوده و این علوم شامل حوزۀ علوم انسانی و علوم تجربی نیز می‌شود. از این منظر، علوم تجربی که پیرامون نظام آفرینش و فعل خداوند بحث می‌کنند، گونه‌ای از علم دینی به‌شمار می‌روند. اسلام نیز انسان را به فراگیری مطلق علم [۳۴] بدون تقسیم به دینی و غیردینی، فرا خوانده است. [۳۵] وجود دانشمندان مسلمان در حوزه‌های گوناگون دانش، نظیر ابوریحان بیرونی، فارابی، خوارزمی و خواجه نصیرالدین طوسی، شاهدی بر این مدعا دانسته شده است. [۳۶] از سوی دیگر، آموزه‌های دین در تمام عرصه‌های زندگی با سعادت و شقاوت انسان ارتباط پیدا می‌کند و از این منظر، رسالت دین بیان رابطۀ پدیده‌ها با روح انسان، نحوۀ استفاده از اشیاء برای سعادت واقعی انسان و نقش آنها در تأمین مصلحت ابدی انسان است.[۳۷]
مصادیق علم نافع
بر اساس مبانی اسلامی، دانش سودمند، سبب سعادت انسان در دنیا و آخرت می‌شود و دانشی که نتواند روح و جسم انسان را رشد و پرورش دهد، انسان را به کمال نخواهد رساند. [۳۸] با چنین رویکردی، برخی از علوم ذاتاً مفید هستند؛ مانند دانش‌های پیوسته با قرآن، حدیث، اخلاق، فقه و کلام که به شناخت انسان درباره خالق هستی کمک کرده و وظایف انسان از حیث فردی و اجتماعی را بیان می‌دارند؛ برخی دیگر از علوم به جهت اینکه مورد نیاز مردم و برای رفع نیازهای آنان کاربرد دارند، مفید شمرده می‌شوند؛ علومی نظیر: فیزیک، ریاضیات، شیمی، فنون و صنایع که از منظر اسلام فراگیری آنها در جهت تأمین نیازهای مردم مورد تأکید قرار گرفته است. [۳۹] این علوم، مصادیق بی‌شماری دارند و شامل انواع آگاهی یا مهارت در حوزه سبک زندگی، قانون‌گرایی و مبارزه با آسیب‌های اجتماعی، [۴۰] تلاش برای افزایش قدرت دفاعی، پزشکی، مهندسی و زیست‌فناوری می‌شود.[۴۱]
مؤلفه‌ها
بسیاری از علوم برای سامان زندگی دنیایی سودمند هستند؛ [۴۲] اما برخی علاوه بر فواید دنیوی، برای سعادت اخروی نیز مفید بوده و از جهاتی بر سایر علوم برتری دارند. [۴۳] در چارچوب این تقسیم‌بندی، مهم‌ترین مؤلفه‌های علم نافع عبارت است از: خدمت به بشر، [۴۴] بهره‌مندی از خلوص نیت، کمال‌بخشی به انسان، زمینه‌سازی برای سعادت انسان در دنیا و آخرت، [۴۵] عقلانیت و آینده‌نگری.[۴۶]
کارکردها
اساسی‌ترین کارکردهای علوم نافع از دیدگاه صاحب‌نظران مسلمان به‌صورت ذیل تبیین می‌گردد:
- مجهزسازی به ابزارهای لازم جهت اعتلای فردی و پیشرفت اجتماعی؛
- هویت‌بخشی به افراد؛
- تقویت سلامت روحی و معنوی؛
- افزایش اعتماد به نفس؛[۴۷]
- نیازسنجی نسبت به مسائل حال و آینده در راستای پیشرفت علمی؛[۴۸]
- بنیان‌گذاری تمدن؛
- تشخیص جهت صحیح حرکت‌های علمی؛[۴۹]
- گسترش فرهنگ نوآوری جهت حل مسائل در مراکز علمی؛
- نفع‌رسانی به دیگران؛[۵۰]
- حل مسائل در حیطه‌های مختلف اعم از علمی، اقتصادی، صنعت؛
- زمینه‌سازی جهت انجام تحقیقات بنیادی و عمیق؛[۵۱]
- به‌فعلیت رساندن ظرفیت‌ها و توان علمی افراد؛[۵۲]
- فراهم ساختن سرمایۀ ذهنی و عملی برای آینده.[۵۳]
صاحب‌نظران مسلمان، این کارکردها را در تقابل با رویکرد حاکم بر تمدن غرب می‌دانند که علم را برای توسعۀ قدرت خویش و استثمار دیگران به‌کار می‌گیرد [۵۴] و علم از این منظر علمی نه تنها به جامعه هویت نمی‌دهد، بلکه هویت‌برانداز است.[۵۵]
راهکارهای تحقق علم نافع
از جمله راهکارهای ارائه شده جهت دستیابی به علم نافع می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- شناسایی و تفکیک علم نافع از غیرِ آن؛[۵۶]
- سوق‌دادن پژوهش‌های علمی در خدمت نیازهای کشور؛[۵۷]
- اصلاح نظام‌های آموزشی در راستای تعلیم دانش سودمند؛[۵۸]
- ایجاد گفتمان علمی ناظر بر نگاه توحیدی؛[۵۹]
- تولید علم از طریق نظریه‌پردازی‌های علمی؛
- نواندیشی علمی و پرهیز از تحجر؛
- نگاه نقادانه در دریافت علوم از جوامع غربی؛
- شناسایی و تدوین میراث علوم اسلامی و کشف الگوها و نظام حاکم بر آن؛
- تحول در علوم انسانی و اسلامی‌سازی آن با توجه به آموزه‌های قرآن.[۶۰]
چالش‌ها
امروزه علم نافع با وجود زمینه و ظرفیت‌های فراوان، با چالش‌های زیر روبرو است:
- تأثیرپذیری مبانی هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و انسان‌شناختی علوم رایج از فلسفه، فرهنگ و تمدن غرب؛
- بی‌توجهی به ابعاد معرفت‌شناختی عقل، وحی و شهود و اتکا بر حس و تجربه؛
- کیفیت نامطلوب آموزشی و خلأ منابع اسلامی به‌ویژه در علوم انسانی؛
- تقلید کورکورانه از دستاوردهای علمی غرب؛[۶۱]
- رواج اندیشۀ تعارض علم و دین؛[۶۲]
- عدم مسئله‌محوری پژوهش‌ها؛
- عدم هم‌پوشانی علم و صنعت؛
- مهاجرت بی‌رویۀ نخبگان و متخصصان علمی؛[۶۳]
- گسترش روحیۀ مدرک‌گرایی؛
- ضعف خلاقیت، پویایی و نوآوری در مراکز آموزش عالی.[۶۴]
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، بی‌تا، ص580.
- ↑ مطهری، یادداشت‌های استاد مطهری، 1377ش، ج1، ص512.
- ↑ مطهری، بیست‌گفتار، 1391ش، ص182.
- ↑ رهنمایی و شهابی‌نژاد، «ملاک‌های علم نافع از منظر اسلام و غرب با تأکید بر اندیشۀ امام خمینی و رهبر معظم انقلاب»، 1402ش، ص69.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاه‌ها»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار نخبگان و استعدادهای برتر علمی» وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ جوادی آملی، «علم نافع و هویت‌ساز»، 1388ش، ص10-12.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق اسلامی در نهج‌البلاغه، 1385ش، ج1، ص161.
- ↑ محبوبی و دیگران، «تأملی در شبهه انحصار علم ارزشمند در علوم دینی و بی‌ارزش تلقی شدن علوم تجربی»، 1396ش، ص68.
- ↑ سورۀ جمعه، آیۀ 2.
- ↑ سورۀ علق، آیۀ 1-5.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص30.
- ↑ «بیانات در دانشگاه فرهنگیان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ طوسی، الأمالی، 1414ق، ص625.
- ↑ شریف‌الرضی، نهج‌البلاغه، 1414ق، حکمت 80.
- ↑ جعفربن‌محمد، مصباح‌الشریعه، 1400ق، ص13.
- ↑ کفعمی، مصباح الکفعمی، 1405ق، ص299.
- ↑ محققیان و مصعد، «علم نافع، ملاک‌ها و معیارها از منظر اهل‌بیت»، ص511.
- ↑ رجبی ده‌برزویی و دیگران، «واکاوی مؤلفه‌های علم نافع در اندیشه امام خامنه‌ای»، 1402ش، ص341.
- ↑ خمینی، شرح چهل حدیث، 1383ش، ص396.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، 1372ش، ج8، ص446؛ تمیمی آمدی، غررالحکم و درر الکلم، 1410ق، ص256.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج74، ص147.
- ↑ شریف‌الرضی، نهج‌البلاغه، 1414ق، حکمت 366.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج74، ص158.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج67، ص71.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج74، ص165.
- ↑ تمیمی‌آمدی، غررالحکم و دررالکلم، 1410ق، ص285.
- ↑ تمیمی‌آمدی، غررالحکم و دررالکلم، 1410ق، ص378.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج75، ص189.
- ↑ تمیمی‌آمدی، غررالحکم و دررالکلم، 1410ق، ص794.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمة، ج8، ص33.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، 1408ق، ج12، ص201.
- ↑ محققیان و مصعد، «علم نافع، ملاک‌ها و معیارها از منظر اهل‌بیت»، ص511-524.
- ↑ پاینده، نهج‌الفصاحه، 1382ش، ص218.
- ↑ جوادی آملی، «رابطۀ علم و دین»، 1381ش.
- ↑ «علم نافع موجب تعالی انسانیت و امنیت است»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ مصباح‌یزدی، رابطۀ علم و دین، 1392ش، ص132-134.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، 1413ق، ج4، ص402.
- ↑ رهنمایی و شهابی‌نژاد، «ملاک‌های علم نافع از منظر اسلام و غرب با تأکید بر اندیشۀ امام خمینی و رهبر معظم انقلاب»، 1402ش، ص70.
- ↑ «بیانات در دیدار معلمان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار نخبگان و استعدادهای برتر علمی» وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ جوادی آملی، زن در آیینۀ جلال و جمال، 1386ش، ص147.
- ↑ مصباح‌یزدی، «مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی؛ گامی در مسیر تولید علوم انسانی اسلامی»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص207.
- ↑ رهنمایی و شهابی‌نژاد، «ملاک‌های علم نافع از منظر اسلام و غرب با تأکید بر اندیشۀ امام خمینی و رهبر معظم انقلاب»، 1402ش، ص71-72.
- ↑ رجبی ده‌برزویی و دیگران، «واکاوی مؤلفه‌های علم نافع در اندیشه امام خامنه‌ای»، 1402ش، ص344-348.
- ↑ «پیام به‌مناسبت روز معلم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار رؤسای دانشگاه‌ها، مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از نخبگان و استعدادهای برتر علمی کشور»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از اساتید دانشگاه‌ها»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاه‌ها»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دانشگاه فرهنگیان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار معلمان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ رهنمایی و شهابی‌نژاد، «ملاک‌های علم نافع از منظر اسلام و غرب با تأکید بر اندیشۀ امام خمینی و رهبر معظم انقلاب»، 1402ش، ص74.
- ↑ جوادی آملی، «علم نافع و هویت‌ساز»، 1388ش، ص10.
- ↑ «بیانات در دیدار معلمان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار نخبگان جوان علمی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دانشگاه فرهنگیان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «راهکارهایی برای رسیدن به علم نافع»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ سخاوتیان و عباسی، «مدیریت تحول علوم انسانی در آرا و اندیشه‌های امام خامنه‌ای»، 1398ش، ص379-383.
- ↑ سخاوتیان و عباسی، «مدیریت تحول علوم انسانی در آرا و اندیشه‌های امام خامنه‌ای»، 1398ش، ص377.
- ↑ محبوبی و دیگران، «تأملی در شبهه انحصار علم ارزشمند در علوم دینی و بی‌ارزش تلقی شدن علوم تجربی»، 1396ش، ص68.
- ↑ «شرافت پژوهش به تولید علم نافع است»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ میرفردی، «چالش‌ها و فرصت‌های تولید علم و نظریه‌پردازی در حوزۀ علمی جامعه‌شناسی در ایران» 1394ش، ص13-14.
منابع
- قرآن کریم.
- «بیانات در دانشگاه فرهنگیان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 19 اردیبهشت 1397ش.
- «بیانات در دیدار جمعی از اساتید دانشگاه‌ها»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 2 شهریور 1390ش.
- «بیانات در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاه‌ها»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 8 خرداد 1398ش.
- «بیانات در دیدار جمعی از نخبگان و استعدادهای برتر علمی کشور»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 26 آبان 1400ش.
- «بیانات در دیدار رؤسای دانشگاه‌ها، مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 20 آبان 1394ش.
- «بیانات در دیدار معلمان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 21 اردیبهشت 1401ش.
- «بیانات در دیدار نخبگان جوان علمی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 26 مهر 1396ش.
- «بیانات در دیدار نخبگان و استعدادهای برتر علمی» وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 17 مهر 1398ش .
- پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، تهران، دنیای دانش، 1382ش.
- «پیام به‌مناسبت روز معلم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 12 اردیبهشت 1399ش.
- تمیمی آمدی، عبدالوحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دارالکتاب الإسلامی، 1410ق.
- جعفر بن محمد، مصباح‌الشریعة، بیروت، اعلمی، 1400ق.
- جوادی آملی، عبدالله، «رابطۀ علم و دین»، نشریۀ پاسدار اسلام، شمارۀ 247، 1381ش.
- جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینۀ جلال و جمال، قم، إسراء، 1386ش.
- جوادی آملی، عبدالله، «علم نافع و هویت‌ساز»، نشریۀ إسراء، شمارۀ 1، پاییز 1388ش.
- خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1383ش.
- راغب إصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم، بی‌تا.
- «راهکارهایی برای رسیدن به علم نافع»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 22 مرداد 1401ش.
- رجبی ده‌برزوئی، اصغر و دیگران، «واکاوی مؤلفه‌های علم نافع در اندیشه امام خامنه‌ای»، نشریۀ مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، شمارۀ 27، پاییز 1402ش.
- رهنمایی و شهابی‌نژاد، «ملاک‌های علم نافع از منظر اسلام و غرب با تأکید بر اندیشۀ امام خمینی و رهبر معظم انقلاب»، نشریۀ معرفت، شمارۀ 304، 1402ش.
- سخاوتیان، سید امیر و عباسی، محمدباقر، «مدیریت تحول علوم انسانی در آرا و اندیشه‌های امام خامنه‌ای»، در مجموعه مقالات سومین کنگرۀ بین‌المللی علوم انسانی اسلامی، 1398ش.
- «شرافت پژوهش به تولید علم نافع است»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1402ش.
- شریف الرضی، محمد بن الحسین، نهج‌البلاغه، تصحیح: صبحی صالح، قم، هجرت، 1414ق.
- صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
- طبرسی، فصل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372ش.
- طوسی، محمد بن الحسن، الأمالی، قم، دارالثقافة، 1414ق.
- «علم نافع موجب تعالی انسانیت و امنیت است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1398ش.
- کفعمی، ابراهیم بن علی، مصباح الکفعمی، نجف أشرف، الشریف الرضی، 1405ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، درالکتب الإسلامیه، 1407ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1403ق.
- محبوبی، ایرج و دیگران، «تأملی در شبهۀ انحصار علم ارزشمند در علوم دینی و بی‌ارزشی تلقی‌شدن علوم تجربی»، نشریۀ پژوهش‌های علم و دین، شمارۀ 16، زمستان 1396ش.
- محققیان، زهرا و مصعد، مینا، «علم نافع، ملاک‌ها و معیارها از منظر اهل‌بیت»، در مجموعه مقالات نخستین همایش اهل‌بیت و تولید علم، 1394ش.
- مصباح‌یزدی، محمدتقی، رابطۀ علم و دین، تحقیق و نگارش: علی مصباح، قم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1392ش.
- مصباح‌یزدی، محمدتقی،«مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی؛ گامی در مسیر تولید علوم انسانی اسلامی»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی آثار حضرت آیت‌الله مصباح یزدی ، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1388ش.
- مطهری، مرتضی، بیست گفتار، تهران، صدرا، 1391ش.
- مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد مطهری، تهران، صدرا، 1377ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق اسلامی در نهج‌البلاغه، تهیه و تنظیم: اکبر خادم الذاکرین، قم، نسل جوان، 1385ش.
- میرفردی، اصغر، «چالش‌ها و فرصت‌های تولید علم و نظریه‌پردازی در حوزۀ علمی جامعه‌شناسی در ایران» نشریۀ سیاست‌های راهبردی و کلان، شمارۀ 9، بهار 1394ش.