مشاوره روانشناختی

مشاوره روان‌شناختی، فرایندی تخصصی برای تسهیل رشد فردی و حل مسائل.

مشاوره روانشناختی، فرایندی تخصصی برای تسهیل رشد فردی و حل مسائل است که اهدافی همچون ارتقای سلامت روان و بهبود روابط دارد. مشاوره با چالش‌هایی همچون تأکید بر فردگرایی و تضاد با ارزش‌های معنوی مواجه است که منجر به ضرورت بومی‌سازی آن شده است. مشاورۀ روانشناختی اسلامی، رویکردی است که با تلفیق آموزه‌های اسلامی و دانش روانشناسی، به دنبال ارائه مشاوره‌ای متناسب با نیازهای جوامع مسلمان و حفظ ارزش‌های معنوی است.

تعریف مشاورۀ روان‌شناختی

مشاورۀ روان‌شناختی در علم روان‌شناسی به‌عنوان یک فرایند تخصصی و تعاملی تعریف می‌شود که هدف آن تسهیل رشد فردی، حل مسائل و مشکلات زندگی، بهبود روابط بین فردی و ارتقای بهزیستی روانی افراد سالم یا افرادی است که با چالش‌های روانی-اجتماعی خفیف تا متوسط مواجه هستند. در این فرایند، مشاور روانشناس با بهره‌گیری از دانش روان‌شناسی و مهارت‌های ارتباطی خود، به مُراجع کمک می‌کند تا با خودآگاهی بیشتر، راه‌حل‌های مناسبی برای مسائل خود پیدا کند و مهارت‌های لازم برای مقابله با چالش‌های آتی را به‌دست آورد.

تمایز مشاورۀ روان‌شناختی از روان‌درمانی

مشاورۀ روانشناختی و روان‌درمانی دو حوزۀ مرتبط اما متمایز در روانشناسی هستند. مشاوره بیشتر بر جنبه‌های رشدی، آموزشی و پیشگیرانه تأکید دارد و به مسائل روزمره و مشکلات سازگاری می‌پردازد و هدف آن توانمندسازی افراد در حل چالش‌های زندگی است. در مقابل، روان‌درمانی به درمان اختلالات روانی حاد و مزمن می‌پردازد. البته در موارد زیادی این دو به‌جای همدیگر نیز استفاده می‌شود.

تاریخچه مشاورۀ روان‌شناختی

در جهان

رسمیت یافتن مشاورۀ روان‌شناختی به‌عنوان یک حوزۀ علمی متمایز در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم شکل گرفت. ظهور این حرفه عمدتاً تحت تاثیر جنبش راهنمایی شغلی و در واکنش به انقلاب صنعتی و جنبش‌های اصلاح اجتماعی بود. تحولات اساسی در این حوزه با ابداع روان‌کاوی توسط زیگموند فروید در دهۀ ۱۸۹۰م آغاز شد. فروید با معرفی مفهوم «ناخودآگاه»، مسیر جدیدی برای رویه‌های درمانی مدرن گشود. با وجود تاثیر عمیق فروید، اصطلاح «مشاوره» تا دهۀ ۱۹۶۰م به‌طور گسترده رایج نشد، که این امر نشانگر تحول مداوم این رشته است.

انجمن روان‌شناسی آمریکا (APA) در سال ۱۹۴۶م، مشاورۀ روان‌شناختی را به‌عنوان یک تخصص به رسمیت شناخت. این حوزه ابتدا بر مشاورۀ شغلی و سازشی متمرکز بود و بعدها به تمام جنبه‌های روان‌شناسی و روان‌درمانی گسترش یافت. همچنین پس از جنگ جهانی دوم، تقاضا برای خدمات روان‌شناختی افزایش یافت و نیاز مجروحین به حمایت، رشد مشاورۀ روان‌شناختی را شتاب بخشید.

در سال ۱۹۵۲م، همکاری بین بخش‌های ۱۲ (روان‌شناسی بالینی) و ۱۷ APA (مشاوره و راهنمایی) و ادارۀ کهنه‌سربازان، به ایجاد موقعیت جدیدی به نام «روان‌شناس مشاورۀ حرفه‌ای» انجامید. هدف این نقش، کمک به مجروحین برای سازگاری با زندگی غیرنظامی از طریق راهنمایی شغلی بود. این موقعیت، هویتی مستقل برای مشاورۀ روان‌شناختی ایجاد کرد و آن را از روان‌شناسی بالینی و روان‌پزشکی متمایز ساخت.

طی سال‌های متمادی، پیشرفت مشاورۀ روان‌شناختی از طریق انتشار مقالات علمی در مجلات معتبر و برگزاری کنفرانس‌های حرفه‌ای تقویت شد و این رویه همچنان ادامه دارد.

در ایران

مشاوره و راهنمایی در تاریخ ایران همواره روشی برای حل مشکلات بوده است. از گذشته تا کنون، ایرانیان برای رفع چالش‌های خود از روش‌های مختلفی مانند مراجعه به ریش‌سفیدان یا راهنمایان مذهبی استفاده کرده‌اند و این روند همچنان ادامه دارد. همچنین مفاهیم اولیه مشاورۀ روان‌شناختی در فلسفه اسلامی و آثار‌اندیشمندانی مانند رازی، ناصر خسرو، ابن‌سینا و ملاصدرا دیده می‌شود.

اما تاریخچۀ مشاورۀ روان‌شناختی در ایران به‌عنوان یک علم جدید تجربی، به یک سدۀ گذشته بازمی‌گردد و تحت تاثیر تحولات اجتماعی، فرهنگی و علمی بوده که در فرهنگ و سبک زندگی غرب رخ داده است. پیش از آنکه مشاورۀ روان‌شناختی به‌طور رسمی در ایران آغاز شود، مفاهیم مرتبط با روان‌شناسی و مشاوره عمدتاً از طریق تعامل با متفکران غربی وارد کشور شد.

در دهۀ ۱۳۰۰ش، با تاسیس دانشگاه تهران و دارالمعلمین مرکزی، آموزش روان‌شناسی آغاز شد و شخصیت‌هایی چون سیاسی و هوشیار در پایه‌گذاری آن نقش داشتند. در دهه ۱۳۴۰ش، سعید شاملو نخستین کلینیک مشاوره را در دانشگاه تهران تاسیس کرد که به توسعۀ مشاورۀ روان‌شناختی کمک کرد. در این دوره، مشاوره در مدارس نیز رواج یافت و درس مشاوره به‌عنوان درسی رسمی در دانش‌سرای عالی گنجانده شد. دهۀ ۱۳۵۰ش با گسترش مراکز مشاوره در زمینه‌های مختلف مانند ازدواج و خانواده همراه بود، اما کمبود چارچوب قانونی مشاوره مشکلاتی ایجاد کرد.

پس از انقلاب اسلامی، مشاوره به‌عنوان نیاز جامعه باقی ماند و در دهۀ ۱۳۷۰ش و ۱۳۸۰ش رشتۀ مشاوره به‌عنوان تخصص علمی تثبیت و انجمن روان‌شناسی ایران تاسیس شد. در دهۀ ۱۳۹۰ش و پس از آن، با گسترش رسانه‌ها و افزایش توجه به سلامت روان، مشاوره در زمینه‌های مختلف رشد چشم‌گیری داشت و استانداردسازی خدمات مشاوره و تصویب قوانین حرفه‌ای روند حرفه‌ای شدن مشاورۀ روان‌شناختی را تسریع کرد.

اهداف مشاورۀ روان‌شناختی

مشاورۀ روانشناختی با هدف ارتقای سلامت روانی، افزایش خودآگاهی و رشد فردی، بهبود روابط بین فردی و اجتماعی، حل مسائل شغلی و تحصیلی و کمک به سازگاری با تغییرات و بحران‌ها انجام می‌شود. این فرایند به افراد کمک می‌کند تا با چالش‌های روانی خود مقابله کرده، خود را بهتر بشناسند، روابط خود را بهبود بخشند و در مسیر زندگی تصمیمات بهتری بگیرند.

با این حال، تاکید بر فردگرایی در مشاورۀ غربی ممکن است با ارزش‌های جمع‌گرایانه در فرهنگ‌های شرقی همخوانی نداشته باشد. همچنین، نقش مذهب و باورهای دینی، ملاحظات فرهنگی در پذیرش مشاوره و تفاوت در مفهوم مشکلات روان‌شناختی، از جمله مواردی هستند که مشاوران ملزم به در نظرگرفتن آنها می‌باشند. این توجه به‌منظور هماهنگ‌سازی فرایند مشاوره با ارزش‌ها و باورهای فرهنگی مراجعین و افزایش اثربخشی آن صورت می‌گیرد.

چالش‌های مشاورۀ روان‌شناختی

تاکید بر رویکرد فردگرایانه و اومانیستی

رویکردهای اومانیستی و فردگرایانه در مشاورۀ روان‌شناختی با تاکید بر خودمختاری، لذت‌گرایی و تکلیف‌ستیزی، چه بسا به نادیده‌گرفتن ابعاد معنوی می‌انجامند و با فرهنگ و سبک زندگی اسلامی که بر مبانی الهی، جمع‌گرایی و تعادل میان نیازهای فردی و جمعی تاکید دارد، در تعارض باشند. در فرهنگ اسلامی، انسان به‌عنوان خلیفۀ خداوند در زمین تعریف شده و رفتارهای او باید در راستای رضایت الهی باشد، در حالی‌که رویکردهای اومانیستی بر انسان خود بنیاد و بریده از خدا بنا شده است. برای هم‌سویی این دیدگاه‌ها، می‌توان از ترکیب اصول مشاوره‌ای با آموزه‌های اسلامی، آموزش مشاوران آگاه به فرهنگ دینی و ترویج تعادل میان نیازهای فردی و جمعی بهره برد.

مشاورۀ روان‌شناختی و سبک زندگی اسلامی

مشاورۀ روان‌شناختی در جوامع اسلامی نیازمند توجه به چارچوب‌های فرهنگی و دینی است؛ تمرکز صرف بر فرد و نادیده گرفتن نقش معنویت و ارزش‌های دینی در سبک زندگی اسلامی آسیب‌زا بوده و با ساختار جامعۀ اسلامی که مبتنی بر معنویت، توکل، اخوت و تعهد ایمانی- اجتماعی است، ناسازگار است.

برای رفع این چالش‌ها، بومی‌سازی مشاورۀ روان‌شناختی و ادغام آن با آموزه‌های اسلامی و فرهنگی ضروری است. این رویکرد شامل تاکید بر نقش دین و معنویت در سلامت روان، ارائه مشاوره با حفظ ارزش‌های اسلامی، آموزش مشاوران متخصص و آگاه به مسائل دینی و فرهنگی، توسعه الگوهای مشاوره مبتنی بر ارزش‌های اسلامی و ایجاد گفتگو بین متخصصان روانشناسی و علمای دینی می‌شود.

تقدم مشاورۀ روان‌شناختی بر مشاورۀ دینی

پیش از ورود مشاورۀ روانشناختی به ایران و سایر کشورهای اسلامی، مراجعه به بزرگان مذهبی و روحانیان برای حل مسائل فردی و اجتماعی مرسوم بود. این افراد با تکیه بر آموزه‌های دینی و ارزش‌های فرهنگی، نوعی مشاورۀ دینی و معنوی ارائه می‌دادند. اگرچه این رویکرد کماکان ادامه دارد، اما با گسترش خدمات مشاورۀ روانشناختی، ممکن است نقش مشاوران دینی تحت تأثیر قرار گیرد. مشاورۀ روانشناختی با رویکردهای علمی، روش‌های جدیدی ارائه می‌دهد، اما رشد تقلیدی آن بدون توجه به اقتضائات فرهنگی و دینی، نگرانی‌هایی را در خصوص کمرنگ شدن ارزش‌های معنوی و جایگزینی راهنمایی‌های دینی با مشاورۀ سکولار ایجاد کرده است.

منتقدین بر این باورند که جایگزینی مشاورۀ دینی با مشاورۀ روانشناختی بدون در نظر گرفتن پیامدهای فرهنگی و اجتماعی می‌تواند آسیب‌زا باشد، زیرا مشاوران دینی دیدگاهی جامع و معنوی ارائه می‌کردند که به حفظ سبک زندگی اسلامی کمک می‌نمود، در حالی که مشاورۀ روانشناختی با رویکرد غالباً سکولار و فردگرایانه، ممکن است ارزش‌ها و باورهای دینی را به حاشیه براند و منجر به تعارض و بحران هویت در جوامع مذهبی شود. متخصصان تلفیق دو رویکرد و استفاده از جنبه‌های مثبت مشاورۀ روانشناختی را از راهکارهای جلوگیری از آسیب‌های مشاورۀ روانشناختی می‌دانند.

مشاورۀ روان‌شناختی و ارزش‌های معنوی و دینی

مشاورۀ روان‌شناختی، که اغلب بر مبنای رویکردهای انسان‌گرایانه و سکولار شکل گرفته، با چالش تضاد بالقوه با ارزش‌های معنوی و دینی، به‌ویژه در جوامع مذهبی، روبروست. این تضاد ناشی از تاکید مشاوره بر مفاهیمی مانند فردگرایی و لذت‌گرایی است که ممکن است با ارزش‌های دینی مانند تسلیم در برابر ارادۀ الهی، جمع‌گرایی و تعهد اجتماعی در تعارض باشد و منجر به دوگانگی و بحران هویت شود. متخصصان برای رفع این چالش، پیشنهاد می‌کنند رویکردی جامع اتخاذ شود که شامل ادغام معنویت در مشاوره، بومی‌سازی روش‌های مشاوره، آموزش مشاوران در زمینۀ ارزش‌های دینی و معنوی، توسعۀ رویکردهای یکپارچه و ایجاد تعامل بین متخصصان روانشناسی و علمای دینی باشد.

مشاورۀ روان‌شناختی اسلامی

مشاورۀ روان‌شناختی اسلامی رویکردی است که اصول و ارزش‌های اسلامی را با دانش روانشناسی مدرن تلفیق می‌کند و هدف آن کمک به افراد در حل مشکلات روانی، خانوادگی و اجتماعی ضمن حفظ و تقویت ارزش‌های معنوی و دینی است. این رویکرد انسان را موجودی چندبعدی با نیازهای روانی و معنوی می‌داند که باید هر دو جنبه مورد توجه قرار گیرند.

مشاورۀ روان‌شناختی اسلامی با بهره‌گیری از آموزه‌های دینی، به افراد در شناخت بهتر خود و مشکلات‌شان، افزایش مسئولیت‌پذیری، تقویت مهارت‌های حل مسئله، بهبود ارتباطات و تجربۀ آرامش و امید کمک می‌کند. لازم به ذکر است که مشاورۀ اسلامی به‌عنوان یک رشتۀ تخصصی در حال اجرا و توسعه است و مراکز مختلفی با رویکرد مشاورۀ اسلامی در حال فعالیت و ارائه خدمات به جامعه هستند.

تفاوت مشاورۀ روان‌شناختی اسلامی و مشاورۀ مذهبی

دو مفهوم رایج در حوزه مشاوره با رویکرد دینی، «مشاورة مذهبی - دینی» و «مشاورۀ اسلامی» هستند که با وجود شباهت‌ها، تفاوت‌هایی نیز دارند. «مشاورۀ مذهبی - دینی» که سابقه‌ای طولانی در ایران دارد، به معنای مراجعه به متخصصین دینی برای کسب راهنمایی است. در این نوع مشاوره، افراد عمدتاً به عالمان دینی مراجعه کرده و به دنبال یافتن راه‌حل برای مشکلات خود هستند. به‌دلیل ویژگی‌های مذهبی جامعه ایران، مشاورۀ دینی از جایگاه مهمی برخوردار بوده و روحانیان به‌عنوان مرجع حل مسائل و مشکلات مردم شناخته می‌شوند.

در مقابل، «مشاورۀ روانشناختی اسلامی» به‌عنوان یک رشتۀ تخصصی ذیل علم روانشناسی تعریف می‌شود. در این رشته، طلاب علوم دینی علاوه بر فراگیری علوم رایج روانشناسی، مشاورۀ تخصصی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی را نیز آموزش می‌بینند. متخصصین مشاورۀ روانشناختی اسلامی با بهره‌گیری از جنبه‌های مثبت روانشناسی غربی و با استفاده از مبانی و فنون اسلامی، مشاوره‌ای سازگار با اصول و ارزش‌های دینی ارائه می‌دهند.

شباهت‌ها و تفاوت‌های مشاورۀ روان‌شناختی غربی و اسلامی

مشاورۀ روان‌شناختی اسلامی و مشاورۀ روان‌شناختی غربی، علی‌رغم برخی شباهت‌ها، تفاوت‌های اساسی نیز دارند.

از جمله شباهت‌ها می‌توان به هدف مشترک کمک به مُراجع، رفع مشکل، افزایش آگاهی و بصیرت، و عدم اجبار در تصمیم‌گیری اشاره کرد. همچنین، در هر دو رویکرد، مواردی مانند احترام به مراجع، ایجاد رابطه درمانی، گوش دادن فعال، رازداری و ارائه مطالب متناسب با درک مراجع، مورد توجه قرار می‌گیرد.

با این حال، تفاوت اصلی در نوع نگاه به انسان است؛ مشاورۀ غربی انسان را محور همه چیز دانسته و عمدتاً بر نیازهای مادی تمرکز دارد، در حالی که مشاورۀ اسلامی انسان را بنده خدا با نیازهای مادی و معنوی می‌داند. از نظر روش‌شناسی، مشاورۀ غربی فقط از یافته‌های تجربۀ محض استفاده می‌کند، در حالی‌که مشاورۀ اسلامی علاوه بر تجربه، از آموزه‌های وحیانی، سنت، عقل و عرفان نیز در ارائۀ مشورت استفاده می‌کند. همچنین، مشاورۀ اسلامی ملزم به رعایت حدود شرعی است، در حالی که مشاورۀ غربی چنین تعهدی ندارد. در نهایت، در مشاورۀ اسلامی، مشورت در مواردی که حکم صریحی از جانب دین وجود دارد، جایز نیست، در حالی که این محدودیت در مشاورۀ غربی وجود ندارد.

جایگاه مشاورۀ روان‌شناختی در ایران

بر اساس گزارش‌های موجود، حدود ۲۹ درصد از مردم به خدمات مشاوره روان‌شناختی نیاز دارند. با این حال، تنها ۳ تا ۷ درصد از مردم از این خدمات استفاده می‌کنند. یکی از موانع اصلی در دسترسی به این خدمات، هزینه‌های بالای آن است؛ به‌طوری‌که ۸۰ درصد مردم توانایی مالی استفاده از خدمات روان‌شناختی را ندارند.

در حال حاضر، حدود ۶۵ هزار روان‌شناس و مشاور در کشور فعالیت می‌کنند، در حالی که بر اساس استانداردهای جهانی، نیاز کشور به ۱۰۰ هزار روان‌شناس و مشاور حرفه‌ای برآورد شده است. این آمار نشان‌دهندۀ ضرورت توسعه و تسهیل دسترسی به خدمات مشاورۀ روان‌شناختی مطابق سبک زندگی اسلامی ایرانی، است.

بخشی از فعالیت‌های حوزۀ‌ مشاوره در کشور مربوط به مراکز مشاورۀ روان‌شناختی اسلامی است که با بهره‌گیری از آموزه‌های دینی و روش‌های علمی روان‌شناختی مشغول به فعالیت هستند.

منابع

• احمدی، سیداحمد، مبانی و اصول راهنمایی و مشاوره، تهران، سازمان سمت، 1392ش.
• «اهداف و اهمیت مرکز مشاوره»، وب‌سایت مؤسسۀ‌ آموزش عالی آل‌طه، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «بایسته‌های روانشناسی و مشاورۀ اسلامی»، وب‌سایت میگنا، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1401ش.
• «بررسی مقایسه‌ای بین مشاوره تخصصی و مشاوره از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت مجله اینترنتی آموزش خانواده سبز ایرانی، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «تاثیرات فرهنگی بر خدمات مشاوره‌ای»، وب‌سایت باران لغت، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «تاریخ روانشناسی در ایران»، وب‌سایت مجلۀ میگنا، تاریخ درج مطلب: 18 اسفند 1397ش.
• «تاریخچۀ روانشناسی مشاوره»، وب‌سایت روانشناسی، تاریخ بازدید: 18 ژانویۀ 2025م.
• «تاریخچۀ مختصری از مشاوره»، وب‌سایت Counselling Tutor، تاریخ درج مطلب: 8 مه 2019م.
• «تاملی بر تفاوت روانشناسی اسلامی و روانشناسی غربی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1391ش.
• «تفاوت روانشناسی اسلامی و غربی در نگاه به خلقت انسان است»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1396ش.
• «تفاوت‌های مهم مشاور و روان درمانگر چیست؟»، وب‌سایت گروه روانشناسی جسم و جان، تاریخ بازدید: 26 دی 1403ش.
• «درباره ما»، پایگاه مرکز مشاوره ماوا، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «کلیات و برنامه سطح سه رشتة مشاورة اسلامی»، وب‌سایت مؤسسه آموز عالی حوزوی امام رضا، تاریخ درج مطلب: 5 بهمن 1393ش.
• «مرکز مشاوره از آغاز تاکنون»، وب‌سایت مرکز مشاورۀ اسلامی سماح، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «مشاوره چیست؟»، وب‌سایت خدمات روانشناسی و سلامتی، تاریخ بازدید: 15 ژانویۀ 2025م.
• «مشاوره روانشناسی چیست؟»، وب‌سایت موسسه بهداشت روان (IMH)، تاریخ بازدید: 15 ژانویۀ 2025م.
• «مشاوره و روانشناسی»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «نگاهی به روان‌شناسی از دیدگاه اسلام وغرب»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 4 خرداد 1402ش.
• تقوی، محمدرضا، «تمایز روانشناسی اسلامی با غربی»، وب‌سایت میگنا، تاریخ درج مطلب: 14 اسفند 1396ش.
• حاتمی، محمد، «80 درصد مردم توانایی مالی استفاده از خدمات روانشناسی را ندارند.» ، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1399م.
• حسینی، سیدابوالقاسم، روان‌شناسی اسلامی برای دانشجویان، مشهد، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی مشهد، 1377ش.
• خالدی، حمیدرضا، «خدمات روان‌شناختی تابو نیست!»، وب‌سایت روزنامۀ آرمان امروز، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1402ش.
• رحمانی فیروزآباد، شهره، «بررسی انسان‌شناسی از دیدگاه قرآن و اومانیسم غربی»، فصلنامۀ علوم زیست محیطی و دانش جغرافیا، دورۀ 3، شمارۀ 2، تابستان 1401ش.
• رضایی، انوشیروان، «روان‌شناسی جدید در ایران قرن 14 شمسی»، وب‌سایت انجمن روانشناسی ایران، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• شجاعی، محمدصادق، روانشناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ دوم، 1394ش.
• صفاری‌نیا، مجید، «29 درصد از مردم نیاز به خدمات مشاوره روانشناسی دارند.» ، وب‌سایت مجلۀ‌ میگنا، تاریخ درج مطلب: 4 بهمن 1400ش.
• فتحی آشتیانی، علی، «100هزار روانشناس و مشاور حرفه‌ای در کشور مورد نیاز است/در حال حاضر 65هزار روانشناس تایید شده داریم.» ، وب‌سایت ملت ما، تاریخ درج مطلب: 3 آذر 1403ش.
• قرایی، امان‌الله، «آیا روحانیون می‌‌‌‌توانند در حرفه روانشناسی موفق باشند؟»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1401ش.
• موسی‌پور، آیدا، «معرفی رشته مشاورۀ اسلامی»، وب‌سایت مسیر طلبه، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1396ش.
• یزدانی، عباسعلی، «جایگاه مشاوره در خانواده‌های ایرانی»، وب‌سایت انجمن مددکاران اجتماعی ایران، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1394ش.
• «14 دلیل اهمیت مشاورۀ روانشناسی برای موفقیت افراد»، وب‌سایت دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1400ش.