موسیقی سیستانی

موسیقی سیستانی؛ آوازخوانی و نوازندگی رایج در سیستان.

موسیقی سیستانی، دارای تنوع بسیار است و از تولد تا مرگ مردم سیستان کاربرد دارد و بازگوکنندۀ خاطرات تلخ و شیرین این مردم است. موسیقی سیستانی برگرفته از حکمت معنوی و مولود فرهنگ اصیل این دیار است که ما را با ویژگی‌های فرهنگی این مردم آشنا می‌کند.

مفهوم‌شناسی

موسیقی سیستانی صداهای ریتم‌داری است که احساسات عرفانی، دردهای اجتماعی و داستان‌های حماسی این دیار بیان می‌کند و به گونه‌ها و مناسبت‌های مختلف اجرا می‌شود. ترانه‌های عامیانه سرایندۀ مشخص ندارد و موسیقی آن فاقد موازین علمی است. این ترانه‌ها ساختمان ساده دارد و به لهجۀ محلی و محتوای روستایی سروده می‌شود.

پیشینه

پلاک گلی به‌دست ‌آمده از شهر سوخته که روی آن نوازنده‌ای در حال نواختن «چنگ افقی راست‌گوشه» ترسیم شده و همچنین کتیبه‌ای که گروه ‌نوازندگان رباب را کنار هم نشان می‌دهد، نشان‌گر استفاده از آلات موسیقی در فرهنگ این شهر است. تحقیقات نشان می‌دهد که قدمت «قیچک» سیستانی به‌ دورۀ ساسانیان می‌رسد که نمونۀ آن در طاق‌بستان به دیوار حکاکی شده است. آیین‌های زیادی مانند حشر، جشن گندم، نوروز، سیزده‌بدر در سیستان امروزی رایج است که با موسیقی خاص همراه است و ریشۀ آن به سیستان تاریخی باز می‌گردد. برخی از این آیین‌ها با ورود اسلام در سیستان، تحت تأثیر فرهنگ اسلامی قرار گرفته و با ترانه‌هایی با ذکر نام پیامبر و علی همراه شده است. برخی دیگر مانند سحری‌خوانی در ماه رمضان و ترانه‌های مراسم عزاداری محرم در سیستان دورۀ اسلامی خلق شده است. فرهنگ موسیقیایی سیستان در طول تاریخ از فرهنگ‌های دیگر به‌ویژه شبه‌قارۀ هند تأثیر پذیرفته و در مقابل تأثیرگذاری نیز داشته است. برخی از آلات موسیقی سیستانی قلمرو گسترده پیدا کرده است. موسیقی رایج در سیستان امروزی، شباهت زیاد به موسیقی خراسان دارد و همچنین ردپایی از فرهنگ بخش‌هایی از افغانستان که در گذشته، جزء سیستان تاریخی بود و تاجیکستان به‌دلیل اشتراک فرهنگی و زبانی، در ترانه‌های سیستان دیده می‌شود.

اهمیت موسیقی در فرهنگ سیستانی

زندگی مردم سیستان با موسیقی آمیخته است و در هر مرحلۀ زندگی این مردم و فعالیت‌های روزمرۀ آنها، حضور دارد. آیین‌های فرهنگی و مذهبی این مردم، موسیقی و آواهای ویژه دارد که توسط مردان و زنان اجرا می‌شود. اکثر هنرمندان سیستان از دوران گذشته تا امروز، موسیقی را به‌صورت سنتی فرا می‌گیرند. بیشتر آلات موسیقی سیستانی با ترانه‌های عامیانۀ محلی همنوا شده زندگی مادی و معنوی مردم سیستان را به‌ نمایش می‌گذارد. در ترانه‌های سیستان پس از اسلام، حضور نام پیامبر و ائمه پررنگ است و دیده می‌شود که قرآن سرلوحۀ همۀ گفته‌های این مردم است. به‌عنوان نمونه در دوبیتی زیر شاعر خالصانه عشق خود را پیشکش کرده و به قرآن سوگند یا می‌کند:

قسم وَر سورۀ والشمس واللیل

به غیر از تو ندارو بر کسی میل

کلام الله که باشه خصم عاشق

اگه نامحرمی با تو کنه میل

بسیاری از ترانه‌های سیستان محتوای اخلاقی و پند و اندرز دارد. به‌عنوان نمونه:

برادر دین پیغمبر وَ پا کو

نماز و روزه و ذکر خدا کو

اگه خواهی که جنت را ببینی

تو با ناموس مردم کم نگا کو.

ابزار موسیقی سیستانی

آلات موسیقی سنتی سیستانی دست‌ساز است که توسط هنرمندان از چوب درختان و دیگر مواد اولیۀ بومی ساخته می‌شود. عمده‌ترین ابزار موسیقی سنتی سیستان عبارت است:

1. قیچک؛ سازی آرشه‌ای است که در طبقه‌بندی جهانی در طبقۀ سیمی‌ها قرار دارد. قیچک سیستان از نظر ظاهری و روش نواختن با قیچک بلوچی فرق دارد. قیچک سیستانی با دو ساز ضربی همراهی می‌شود. این ساز بیشتر در مراسم خوشی و جشن‌ها نواخته می‌شود. این ساز در موسیقی سنتی مناطق مرکزی و شمال افغانستان نیز رایج است. قیچک در دوران باستان از جمجمۀ اسب ساخته می‌شده و همراه کاروان‌های بزرگ تجارتی، قیچک‌نواز به نوازندگی می‌پرداخته است.
2. دهل و سرنا؛ از نظر شکل ظاهری دهل سیستان با دهل بلوچی و بیرجندی تفاوتی ندارد، اما در سبک نواختن تفاوت‌های اندکی دارد. دهل سیستانی با سرنا که نوع دیگر از ابزار موسیقی سیستان است، همراهی می‌شود و در مراسم عروسی آهنگ‌های چاپ ‌زابلی، چوب‌بازی، شمشیربازی و ترانه‌های سیستانی را می‌سازد. در برخی ترانه‌ها دهل با قیچک همراهی می‌شود. نوازندگان گاهی در دایرۀ رقصندگان و گاهی بیرون از دایرۀ آنها با حرکت‌های جالب و گاهی در کناره‌ای می‌ایستند و اجرا می‌کنند. دهل و سرنا در مراسم کشتی‌کج‌گردان که از بازی‌های سنتی سیستان است نیز برای آگاهی مردم و در همراهی بازی‌گران نواخته می‌شود.
3. قاشقک؛ ساز کوبه‌ای است که از ورق آهن یا آلومینیوم با چکش‌کاری زیاد درست می‌شود. هرچند عنوان قاشقک با شکل ظاهری آن همخوانی ندارد، اما در هنگام نواختن تقریبا صدای برخورد دو قاشق فلزی را تداعی می‌کند. نوازندگان برای نواختن این ساز از دو جفت قاشقک استفاده می‌کند که هر جفت را در یک دست به‌وسیلۀ چیزی به انگشتان می‌بندند.
4. رباب؛ این ساز آراشه‌ای که در فارسی «رواوه» نامیده می‌شود، از دسته، گوشی‌های سیم و کاسه تشکیل شده و پیشینۀ تاریخی آن به شهر سوخته بر می‌گردد که در اشکال سفالی و لوح‌های کشف‌شده از این شهر دیده می‌شود. نام این ساز در اشعار شعرای فارسی زبان چون حافظ، ناصرخسرو، مولانا و نظامی دیده می‌شود. این ساز در قرن 16م توسط «نتن‌خان» که در بدخشان افغانستان می‌زیسته، بازطراحی شده است. این ساز امروزه علاوه بر سیستان و بلوچستان، در مناطق غربی پاکستان، افغانستان و بخشی از تاجیکستان نیز رایج است. این ساز به‌صورت گروه‌نوازی و تک‌نوازی همراه با دیگر سازها از جمله قیچک نواخته می‌شود.
5. دایره؛ از ابزار موسیقی کوبه‌ای است که به آن دف نیز گفته می‌شود توسط زنان سیستانی ساخته می‌شود و کاربرد نسبتا عمومی دارد. زنان بیشتر در مراسم عروسی و ختنه‌سوران از آن استفاده می‌کنند. دایره در مناطق مرکزی افغانستان کاربرد زیاد دارد. طبق روایات در دورۀ آریایی‌ها در جشن نوروز و زمان تحویل سال نواخته می‌شده است.

نقش زنان در موسیقی سیستانی

بر اساس تحقیقات انجام شده، زنان سیستانی از گذشته تا امروز در موسیقی سیستانی نقش مؤثری داشته‌اند. زنان ترانه‌های آییکه (لالایی) و سوگواری (ارده‌کشیدن) را بدون آلات موسیقی اجرا می‌کنند. بیشتر ترانه‌های جشن عروسی و تولد، ترانۀ زنانه است که همراه با دایرۀ ساختۀ دست زنان، اجرا می‌شود. زنان سیستانی ترانه‌های خود را به‌صورت گروهی و تک‌نفری اجرا می‌کنند. زنان سیستان در زمان مشک زدن و بافندگی ترانه‌های کار می‌خوانند. بنابراین نقش زنان در تدوام موسیقی سنتی سیستانی بسیار ارزنده است.

انواع موسیقی سیستانی

در فرهنگ موسیقیایی سیستان، گونه‌های مختلف موسیقی وجود دارد که هر کدام به بخشی از زندگی مردم سیستان مربوط می‌شود. اما از نظر کارشناسان بخش عمدۀ آن را موسیقی مراسمی تشکیل می‌دهد. کارشناسان موسیقی سیستانی را به‌گونه‌های زیر تقسیم کرده‌اند:

1. آییکه؛ هرچند در گویشی سیستانی «آییکه» را لالایی معنا کرده‌اند اما در گذشته آییکه کاربردهای زیادی داشته که امروزه بخش از آن کابردها موضعیت ندارد. تفاوت دیگر اینکه قالب آییکه دوبیتی است و در آن عبارت «لالا» تکرار نمی‌شود. در برخی موارد در پایان هر دوبیتی عبارتی شبیه «هلّاهِل هلّاهِل» تکرار می‌شود که استفادۀ آن اختیاری است و ربطی به شعر ندارد. از نظر کارشناسان آییکۀ سیستان در گذشته دارای کاربردهای زیر بوده است:

1-1. لالایی ساده؛ ترانۀ عاشقانۀ مانند «لولی» بلوچی است که بر سر گهوارۀ کودکان، توسط مادر، مادر بزرگ یا پرستار برای خواباندن آن با صدای کشیده اما ملایم خوانده می‌شود.

1-2. اعلان خطر و هشدار؛ در سیستان تاریخی زنان سیستانی در هنگام محاصرۀ شهر توسط دشمن، در زمانی که قصد توطئه یا کودتا در میان بوده یا خانواده‌ها به دست دشمن به‌ گروگان گرفته یا محاصره می‌شدند و حتی زمانی که زنان و دختران توسط مهاجمان ربوده یا اسیر می‌شدند، با صدای رسا پیام لازم را در قالب آییکه به گوش مردان خود می‌رساندند.

1-3. بید؛ آییکه برای حیوانات؛ در گذشته کشاورزان سیستانی که خرمن را توسط حیوانات به‌ویژه گاو می‌کوبیدند، در زمان خستگی این حیوانات برای آنها آییکه می‌خواندند.

1-4. آییکۀ عاشقانه؛ از گذشته‌های دور با توجه به‌نبود امکانات ارتباطی، بسیاری از پیام‌های عاشقانۀ سیستانی از طریق آییکه منتشر می‌شد.

1-6. آییکۀ دشنامی / اعتراضی؛ در برخی موارد مردم سیستان در قالب آییکه نفرت و اعتراض خود را علیه شخص یا رسومات اجتماعی بیان می‌کنند.

به‌عنوان نمونه:

بیا تا بروِه دُرُس کنه کار مرا

از خونۀ دُشمَه بکشه یار مرا

یار که مرا خواهه و مه یار خورا

دُشمَه چه سگه وَاَم زنه کار مرا.

1-6. آییکه دارای محتوای مذهبی؛ در دورۀ اسلامی برخی از ترانه‌های آییکه با محتوای مذهبی رایج شده که امروزه در سیستان ایران طرف‌داران زیادی دارد و از نظر کارشان این ترانه‌ها در بیشتر مناطق اسلامی با اندک تغییرات وجود دارد مانند:

از این جا تا سپائونو و سرپل

قدم‌کای علی با سم دل دل

عرق ور سینه پاک محمد

چکیده ور زمین آصیل شده گل.

آییکه با صدای بلند به‌گونه‌ای خوانده می‌شود که تا مسافت دور همۀ صداها را تحت شعاع قرار می‌دهد. مردم سیستان آییکه را همیشه با آواز می‌خوانند. در آییکه آلات موسیقی کار گرفته نمی‌شود و توسط زنان و مردان اجرا می‌شود.

2. سیتک؛ نام دوبیتی در گویش سیستانی است. این ترانه از دوران‌های دور تا امروز به‌صورت گسترده در میان مردم سیستان رایج بوده و بیشتر دارای چهار مصرع هم‌وزن است که با محتوای تمثیلی، کشاورزی، شبانی، توصیفی، کوچ، عاشقانه، کنایه و طنزی، رزمی و مذهبی سروده شده است. مردم سیستان به‌ویژه زنان در مراسم عروسی، تولد، در زمان کار، دورهمی‌های دوستانه و مناسبات مذهبی از جمله شب‌های ماه رمضان، به‌صورت تک‌خوانی یا هم‌خوانی اجرا می‌کنند. سیتک گاهی با آلات موسیقی از جمله دایره و گاهی بدون آن اجرا می‌شود.

گاهی سیتک در قالب پرسش و پاسخ است که در میان مردم سیستان به «بحث‌بیت» معروف است و بسیار مرغوب است. در ترانۀ بحث‌بیت حکایتی وجود دارد که اصل آن از بین رفته و دوبیتی‌های آن باقی مانده است. در شب‌نشینی‌های سیستانی بحث‌بیت با خواندن دوبیتی با آهنگ شروع می‌شود و دیگری با همان آهنگ پاسخ می‌دهد به‌عنوان نمونه:

الا دختر که گُو خسبیده زِر بار

بدی بوسی که گاوت را کنم بار

نه بوس مِیدا نه گاو را بکن بار

که هفت پشت مرا ننگه از ای کار.

گاهی بحث‌بیت با رقص و حرکت‌های موزون سیستانی، دهل، ساز و سرنا همراه است.

3. آلوکه؛ ترانه‌های مقدس با محتوای مذهبی و عاشقانه است که زنان و مردان سال‌خوردۀ سیستانی در عروسی‌های سنتی و دیگر جشن‌ها به‌شکل مولودی‌خوانی گاهی با دایره و گاهی با دهل و ساز اجرا می‌کنند. آلوکه مانند ترانۀ «صِپت» بلوچی است.

4. ارده‌خوانی؛ رَوایی/ رُووایی سیستانی که بیشتر رباعی گفته می‌شود، ترانه‌ای است که با روایت غم، اندوه جدایی، سوگ و تسلای خاطر بازمانده‌ای است که عزیز خود را از دست داده است. این ترانه به‌طور معمول در مراسم ترحیم توسط زنان به‌صورت تک‌خوانی و هم‌خوانی اجرا می‌شود. یکی از زنان مصراع رباعی را با آهنگ سوزناک می‌خواند و زنان حاضر واژه‌های آخر مصراع را با او هم‌نوایی می‌کنند. در واقع سؤال و جواب است که در حال گریه با صدای کشیده و بلند خوانده می‌شود. پژوهش‌گران معتقدند که هیچ آهنگی سوزناک‌تر از رباعی ارده نیست. در پایان هر مصراع رباعی چنان فریاد سوزناکی توأم با گریه از گلو خارج می‌شود که همه را متأثر می‌کند. پژوهش‌گران ریشۀ اردۀ سیستان امروزی را به سیستان قبل از اسلام بر می‌گرداند و معتقدند که تشابهی میان همنوایی زنان سیستان و تاجکستان وجود دارد که با ریشۀ زبان دری در ارتباط است.

نمونۀ ارده:

آنجا که تویی دار وُ درخت بسیاره

ناری بفرست که مادرت بیماره

نه بیمارُو، نه از تو نار مُخوایو

ورگرد وُ بیا که تُوشنۀ دیدارو.

5. آواهای کار؛ حشر یکی از آیین‌های تاریخی سیستان است که از دوران‌های دور برای کارهای سد‌سازی، نهرسازی، لای‌روبی در میان مردم سیستان رایج بوده است. مردم سیستان برای پیشبرد کار و رفع خستگی حشرچیان، ترانۀ ویژۀ می‌خواندند که در دورۀ اسلامی بیشتر محتوای مذهبی پیدا کرده و در سیستان امروزی با ذکر نام خدا، پیامبر و علی اجرا می‌شود. به‌عنوان نمونه:

ای نوح نبی، کرم از علی هرکس که محمدی است، غلام علی

هرکس که آقایش علی یه به آواز جلی بگه یا علی.

زنان و مردان سیستان از گذشته در هنگام درو و برداشت گندم، مشک‌زنی و بافندگی ترانه‌های ویژه می‌خواندند که تا هنوز در سیستان امروزی رایج است.

6. لوبتک؛ نمایش ریتمیک بدون کلام همراه با دایره و حرکات موزون در سیستان تاریخی رایج بوده؛ اما امروزه به‌ فراموشی سپرده شده است.

7. موسیقی مذهبی؛ مردم سیستان در هرجایی‌که در می‌مانند به خدا، رسول و امامان رو می‌آورند و در قالب نعت، منقبت از خدا، رسول و ائمه طلب کمک می‌کنند و چنین می‌خوانند:

امیرالمؤمنین دردم دوا کو

مقام و منزلم در کربلا کو

چراغ ورشنه نذر تو دارو

که روی دشمنونِ منه سیا کو.

چاوشی ترانۀ غم‌انگیز دیگری است که پیرمردان یا مداحان سیستانی در مراسم محرم برای شروع مراسم عزاداری می‌خوانند. بحث‌بیت یکی از برنامه‌های بسیار حزن‌انگیز سیستانی است که در مراسم محرم در هنگام به‌هم رسیدن دو دستۀ زنجیرزنی، توسط مداحان و پیرغلامان با خواندن ترانه‌های سیتک در رابطه به ‌حادثۀ عاشورا اجرا می‌شود. شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی نیز از ترانه‌های مذهبی است که در مراسم عاشورا خوانده می‌شود. رمضونیکه و سحر‌خوانی از ترانه‌های مذهبی دیگر مردم سیستان است که در ماه رمضان همراه با ساز کوبه‌ای اجرا می‌شود.

گردشگری موسیقی

گردشگری موسیقی از زیر شاخه‌های گردشگری فرهنگی است. توسعۀ گردشگری موسیقی نقش به‌سزایی در حفظ و پویایی موسیقی سنتی سیستانی دارد و با توجه به تنوع و پیشینۀ طولانی تاریخی و اصالت، می‌تواند هدف مهم گردشگران داخلی و خارجی باشد.

منابع

• «آشنایی با مراسم حشر در سیستان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 7 مرداد 1403ش.
• «آشنایی با موسیقی نواحی سیستان و بلوچستان»، وبسایت روزنامۀ همشهری، تاریخ درج مطلب: 3 دی 1398ش.
• «آیینهای سنتی عزاداری محرم در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: 28 تیر 1402ش.
• ابراهیمی، محمدعلی، «نگاهی به موسیقی استان سیستان و بلوچستان»، وبسایت ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان، تاریخ درج مطلب: 7 مرداد 1403ش.
• اعتصامیفرد، صفیه، «موسیقی سیستان و بلوچستان، یادگاری از فرهنگ و تمدن ایران باستان»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1393ش.
• الهامی، فاطمه، «جایگاه و تحلیل درون‌مایۀ ستیک‌ها در ترانه‌های سیستان»، دوماه‌نامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال 5، شمارۀ 18، بهمن و اسفند 1396ش.
• جهانتاب، میلاد، «نوایی که از بیمهریها رنج میبرد/ موسیقی سیستان در دست فراموشی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1394ش.
• «دایره (دف) همدم زنان سیستانی»، وبلاگ زارایا، تاریخ درج مطلب: 4 مرداد 1391ش.
• «رباب سازی به قدمت تمدن ایران زمین»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1392ش.
• زابلی، رویا، «آشنایی با ساز قیچک»، وبلاگ عباس رجبی، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1399ش.
• شاهرودی، محمود و خلیلی جهانتیغ، مریم، «خوش‌نوایی و گوش‌نوازی در آییکه لالایی سیستانی»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال 9، شمارۀ 38، خرداد و تیر 1400ش.
• قاسمی، وحید، موسیقی اصیل هزاره، ترجمۀ رامین انوری، کابل، 1396ش.
• «قاشقک ساز کوبه‌ای سیستان»، وبلاگ زارایا، تاریخ درج مطلب: 10 آبان 1391ش.
• «موسیقی عاملی مؤثر برای جذب گردشگری فرهنگی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1398ش.
• مشهدی‌فرا، مهشید، «نخستین نشانه از چنگ افقی راست گوشه بر روی پلاک گلی شهر سوخته»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 21 اردیبهشت 1402ش.
• «نگاهی به موسیقی سیستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: 19 اسفند 1396ش.