نقش زنان در دفاع مقدس

نقش زنان در دفاع مقدس؛ حضور و فعالیت بانوان ایرانی در 8 سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران.

به‌دلیل طولانی شدن جنگ ایران و عراق تمام اقشارجامعه به‌نحوی در کمک به سربازان مشارکت داشتند. در زمان شروع جنگ، بانوان در خط ‌مقدم جنگ، در شلمچه، خرمشهر و آبادان دوشادوش مردان خدمت‌رسانی و مبارزه می‌کردند. اغلب این خدمات به‌صورت خودجوش و کمتر سازمان‌یافته و در مکان‌هایی مثل مسجد، حسینیه‌ و مدارس، صورت می‌گرفت. فعالیت بانوان در ستادهای پشتیبانی جبهه به موارد خاصی محدود نمی‌شد و فعالیت‌های متنوعی انجام می‌دادند. زنان مسلمان ایرانی حضور در مناطق جنگی و مشارکت در دفاع از میهن را الهام‌گرفته از مشارکت زنان در واقعۀ کربلا می‌دانند.

انواع پشتیبانی از رزمندگان

آشپزی و پخت‌غذا

بخشی از کار پشتیبانی در جنگ، تهیه غذا برای نیرو‌های رزمنده بود. مواد غذایی از شهر‌های مختلف تهیه و به آشپزخانه شهر‌های مرزی ارسال و سپس پخت و توزیع می‌شد. بخشی از مواد غذایی، اقلام اهدایی مردم به جبهه‌ها بود. تعدادی از بانوان مسئولیت تهیه مواد خوراکی و پخت‌وپز برای رزمندگان را برعهده داشتند.

خیاطی و دوخت ‌لباس

از امور دیگری که زنان و دختران در آن فعالیت داشتند، بافندگی، خیاطی و دوخت‌ لباس و سایر وسایلی بود که در شرایط جوی و آب‌وهوای مختلف مورد استفاده‌ رزمندگان قرار می‌گرفت. بانوان در سالن‌هایی بزرگ به دوختن لباس‌هایی مانند پیراهن و شلوار می‌پرداختند و کسانی که مهارتی در خیاطی نداشتند به کار تکه‌دوزی مشغول بودند. عده‌ای از بانوان نیز با بافتن کلاه، دستکش، ژاکت، جوراب و سایر لباس‌های ‌گرم به یاری رزمندگان می‌شتافتند.

شست‌وشوی لباس رزمندگان و ملحفه‌های بیمارستانی

در زمان جنگ بسیاری از ستادها مجهز به ماشین‌های لباس‌شویی نبودند و برخی بانوان که تخصص امدادگری نداشتند، در بیمارستان‌های مناطق جنگی به شستن لباس‌های مجروحین و ملحفه‌های بیمارستان، مشغول می‌شدند.

جمع‌آوری کمک‌های مردمی

از دیگر فعالیت‌های خودجوش بانوان، جمع‌آوری کمک‌های مردمی و تلاش برای تهیه‌ اقلام ضروری و نیازمندی جبهه‌ها بود. دوران دفاع مقدس اوج ایثارگری مالی بانوان بود و آنها در بسیاری موارد، زیورآلات گران‌قیمت خود را برای هزینه در راه دفاع از میهن، هدیه می‌کردند. حتی روستاییان که توان کمک نقدی نداشتند، ماست و پنیر دام‌ها و غلات زمین‌های‌شان را اهدا و یا مربا و نانِ پخته راهی جبهه‌ها می‌کردند. برخی از افراد اقدام به تهیه‌ البسه، آجیل، پسته، نان، رب‌گوجه، خیارشور، انواع کنسرو، خرما، شکلات و شیرینی کرده و به مناطق جنگی می‌فرستادند.

نگهبانی و محافظت از مهمات

برخی مواقع زنان برای پشتیبانی از رزمندگان به نگهبانی از انبار مهمات و تعمیر اسلحه می‌پرداختند. در مرز شلمچه برخی از بانوان اقدام به ساخت کوکتل مولوتف می‌کردند تا به جنگ تانک‌های عراقی بروند. برخی از زنان در شرایط حساس بمباران‌ هوایی، ماشین‌های حاوی مهمات را از منطقه‌ پرخطر به منطقه امن منتقل می‌کردند.

ساخت سنگر

از فعالیت‌های مهم بانوان در روزهای ابتدایی جنگ‌ تحمیلی ساختن سنگر و پناهگاه بود. بانوان با پرکردن گونی‌های شنی و چیدن دیوار و سنگرهای شهری در سایر مناطق جنگی پیش‌قدم بودند.

حمایت عاطفی

در زمان جنگ حمایت روانی و عاطفی رزمندگان بر عهده زنان بود تا با روحیه‌دادن به سربازان میهن، جنگ را با پیروزی به پایان برسانند. آنان همسران و فرزندان خود را برای حضور در جنگ تشویق کرده و در زمان دوری و فراق مردان، با صبوری کانون خانواده را گرم نگه می‌داشتند و از کودکان مراقبت می‌کردند.

اهدای خون

در زمان جنگ تحمیلی، ۵۰ درصد اهداکنندگان خون را بانوان تشکیل می‌دادند.

حضور زنان در خط مقدم جبهه

نقش رزمی

اولین مسئولیتی که بانوان در جنگ تحمیلی برعهده گرفتند، جنگیدن در خط ‌مقدم جبهه بود و به‌کار بردن کوکتل مولوتف، ابتدایی‌ترین کار رزمی این بانوان به‌شمار می‌آمد، اما برخی، خود را به سلاح پیشرفته‌تری مجهز کردند تا در کنار مردان با دشمن بجنگند. حضور زنان در خط مقدم اگرچه اندک بود ولی تا پایان جنگ کم‌وبیش ادامه و تأثیر زیادی بر روحیه رزمندگان داشت.

آمنه وهاب‌زاده از جانبازان جنگ، در روز دهم جنگ، همراه 300 نفر از زنان به جبهه اعزام شد. آن زمان خط مقدم جنگ، خرمشهر و آبادان بود و آنها زیر نظر دکتر چمران، آموزش جنگ چریکی می‌دیدند. فاطمه نواب صفوی، نوه شهید نواب صفوی، نیز به‌عنوان دیده‌بان با اطلاعات مؤثری که از موقعیت دشمن می‌داد، در موفقیت عملیات نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا می‌کرد. شهناز حاجی‌شاه نیز که به شجاعت و از جان‌گذشتگی در جبهۀ جنگ شناخته می‌شد، هنگام توزیع غذا در سنگرها همراه شهناز محمدی، بر اثر اصابت ترکش خمپاره دشمن، به شهادت رسید.

پرستاری و امدادرسانی

دفاع مقدس ایرانیان، شاهد رشادت‌های بانوان پرستار و امدادگری است که با تمام وجود در مراکز درمانی خدمت می‌کردند. آنها شبانه‌روز مجروحان جنگ را درمان می‌کردند، و شاهد شهادت رزمندگان و زنان و کودکان بودند. بیشتر اقدامات درمانی و پرستاری در بیمارستان‌های شهری یا سایر مراکز درمانی توسط زنان صورت می‌گرفت.

همکاری‌ اطلاعاتی‌ و بازرسی

اسلام تماس و برخورد بدنی با زنان نامحرم را حرام اعلام کرده است و دشمن گاهی با سوءاستفاده از این امر اخبار، اطلاعات و اسلحه را توسط برخی زنان، منتقل می‌کرد. در این زمینه حضور بانوان موجب خنثی‌شدن این سازوکار دشمن شد و اگر حضور بانوان در این بخش نبود هیچ مردی نمی‌توانست این امر مهم را انجام دهد.

عکاسی و خبرنگاری از جنگ

عکاسان و خبرنگاران با استفاده از عکس و خبر به ایفای نقش اجتماعی خود و آگاه‌‌سازی مردم از وقایع جنگ می‌پردازند. در دنیای جنگ دوربین نقش مهمی را ایفا کرده و پل ارتباطی بین نسل‌های مختلف است.

عکاسی جنگ و ثبت وقایع زیر باران موشک و خمپاره کار ساده‌ای نیست؛ اما بانوان عکاس و خبرنگار توانستند در غرب کشور دوشادوش رزمندگان در خط مقدم جبهه حضور داشته باشند و شاهد عینی بسیاری از وقایع مهم باشند و این اخبار را ثبت کنند.

نقش زنان در حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس

پس از جنگ، زنان ایرانی در زمینۀ نویسندگی‌، گزارشگری‌، داستان‌نویسی‌، سرودن‌ شعر و فیلم‌سازی با مضمون دفاع مقدس، حضور فعال داشته‌اند. مادران، همسران و خانواده شهدا، جانبازان و آزادگان، نقش مهمی در پیشبرد و ماندگاری ارزش‌ها و فرهنگ دفاع مقدس دارند. محافظت و انتشار نامه‌های رزمندگان، سخنرانی‌ها، عکس‌ها و مراسم‌های یادبود، همه در زنده نگه داشتن یاد آن روزها موثر است.

آمار شهدا و ایثارگری‌های زنان در دفاع مقدس

بر اساس آمار تهیه شده از فهرست شهدای جنگ تحمیلی، 6،428 بانو در 8 سال دفاع مقدس شهید شده‌اند؛ که بیشتر آنها در بمباران و موشک‌باران شهرها به شهادت رسیده‌اند. طبق آمار نشریه داخلی بنیاد شهید و امور ایثارگران، 500 نفر از این افراد، رزمنده بودند.

طبق آمار بنیاد جانبازان و امور ایثارگران که در شهریور ۱۳۸۱ش منتشر شد، تعداد کل جانبازان زن 5،735 نفر است که از این تعداد 3075 نفر بالای ۲۵ درصد جانبازی دارند.

در برخی منابع گفته شده که 171 زن نیز در طول دوران جنگ، اسیر شده‌اند. همچنین در طول ۸ سال دفاع مقدس، 22،808 امدادگر و 2،276 پزشک زن به جبهه‌ها اعزام شدند.

منابع

• «آمار شهدا و ایثارگری‌های زنان در دوران دفاع مقدس»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 28 شهریور 1395ش.
• «آمار شهدا و ایثارگری های زنان در دوران دفاع مقدس»، وب‌سایت شعار سال، تاریخ درج مطلب: 28 خرداد 1397ش.
• «اربعین دفاع|مردم چگونه به جبهه‌ها کمک می‌کردند؟+عکس و فیلم»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 17 مهر 1399ش.
• افتخاری، فاطمه، «زنان در جنگ‌تحمیلی(1)»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1400ش.
• «امدادگران جنگ 8 ساله؛ زنانی از جنس روشنایی و امید»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 12 شهریور 1400ش.
• «بانوان زمان جنگ بیشتر از امروز خون اهدا می‌کردند»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 2 خرداد 1402ش.
• «بانوی رزمنده و عکاس جنگ»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 31 شهریور 1399ش.
• «بررسی ابعاد فقهی نقش زن در پشتیبانی دفاع مقدس»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 31 شهریور 1401ش.
• «چرخ‌های خیاطی که ثانیه‌ای از کار نیافتادند»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1396ش.
• «روایتی از زنان در دفاع‌ مقدس؛ مهماتی که توسط بانوان جا‌به‌جا می‌شد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 11 تیر 1402ش.
• «زنان؛ الگوی مدیریت جهادی، صبر و مقاومت در دفاع‌مقدس»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 12 بهمن 1399ش.
• «شستشوی لباس رزمندگان»،وب‌سایت نوید شاهد: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ، ایثار و شهادت، تاریخ درج مطلب: 15 فروردین 1396ش.
• شفیعی، سمیه سادات، «پرستاری از مجروحان در جنگ‌تحمیلی: تحلیل اجتماعی اخلاق مراقبت زنانه»، مطالعات راهبردی زنان، ش94، سال 23، 1400ش.
• شیرودی، مرتضی، «مشارکت زنان در دفاع‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌مقدس»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: تابستان 1385 ش.
• «مروری بر نقش‌آفرینی زنان در دوران دفاع‌ مقدس»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 مهر 1398ش.
• «نحوه توزیع غذا در جبهه+فیلم»، خبرگزاری دفاع‌ مقدس، تاریخ درج مطلب: 11 آذر 1401ش.
• «نقش زنان و دختران در تحقق اهداف دفاعی چیست؟»، وب‌سایت اسلام کوئیست، تاریخ درج مطلب: 10 دی 1388ش.