احمدشاه ابدالی
احمدشاه ابدالی؛ بنیان‌گذار سلسلۀ پادشاهی ابدالی‌ها در افغانستان.
احمدشاه ابدالی، سرسلسلۀ پادشاهی ابدالی‌ها در افغانستان است و نزد قوم پشتون محبوبیت زیادی دارد؛ زیرا وی را بنیان‌گذار دولت مدرن در افغانستان می‌دانند.
نام‌گذاری
احمد به‌دلیل تعلق خاندانی به قبایل «اَبداِلی» به «احمدشاه ابدالی» شهرت دارد. پس از آنکه در مجلس انتخاب وی به‌عنوان پادشاه، یک عالم دین وی را «پادشاه دُوران» و «دُرِ دُران» خواند، در محاورات سیاسی و اسناد مکتوب، خود او «احمدشاه دُرانی» و قبیلۀ وی نیز «قبیلۀ دُرانی» خوانده شده است.[۱]
کودکی و نوجوانی
محل تولد احمد را ملتان،[۲] و برخی دیگر هرات دانستهاند که سپس همراه مادر به فراه رفته است.[۳] برخی تاریخ تولد وی را در 1722م[۴] و برخی هم در بین سال‌های 1726 – 1728م، دانستهاند. احمد قبل از تولد یا در دوران کودکی، پدر خود را از دست داد و تحت سرپرستی مادر خود قرار گرفت. وی مدتی بعد به برادر بزرگ خود «ذوالفقار»، حاکم هرات پیوست اما در امور سیاسی این شهر دخالتی نکرد.[۵]
جوانی
در زمان حملۀ نادر افشار به هرات و فراه، ذوالفقار با برادران خود علی‌مردان و احمد، به دربار حسین‌خان غلجائی حاکم قندهار پناهنده شدند اما حسین‌خان آنها را به‌زندان انداخت. بعد از حملۀ نادر در 1738م به قندهار و براندازی حکومت غلجائی، آنها را از بند رها و به مازندران تبعید کرد.[۶] ذوالفقار در مازندران مسموم شد و احمد در آنجا باقی ماند تا این که به دربار نادرشاه راه پیدا کرد و در نهایت وارد سپاه نادر شد.[۷]
زمینه‌ها و بستر اجتماعی
1. شرایط خانوادگی
احمد از طرف پدر به‌خانوادۀ سدوزائی قبیلۀ ابدالی و از طرف مادر به‌خانوادۀ الکوزائی ابدالی مربوط می‌شود.[۸] تولد و دوران کودکی او با از دست دادن پدر و هرج و مرج‌های سیاسی، نظامی و جنجال‌های طایفه‌ای و فئودالی، هم‌زمان بود که در تکوین شخصیت و آیندۀ سیاسی وی اثرگذار بود.[۹]
2. فضای اجتماعی
دورۀ جوانی او با عزت و فرماندهی آغاز و در این مدت او با اقشار مختلف جامعه محشور شد. طعم تلخ یتیمی، اسارت، تبعید و مشاهدۀ افول و عروج دولت‌های افغانی و نادری در هرات، قندهار و ایران، او را به‌پختگی رساند.[۱۰]
ویژگی‌های شخصیتی
احمدشاه، باسواد بود و به زبان پشتو شعر میسرود. به شعرا، ادیبان و قشر روحانی احترام می‌گذاشت.[۱۱] وی از عیاشی و تجمل به‌دور بود[۱۲] و در سوار‌کاری و نظامی‌گری مهارت داشت. او را زیرک و باتدبیر و در عین حال خشن و بی‌رحم،[۱۳] متعصب، قوم‌گرا، دارای اندیشۀ زن‌ستیزانه[۱۴] و انحصارطلب توصیف کرده‌اند؛[۱۵] اما برخی از مورخان احمدشاه را فرد زاهد، حلیم و خوش‌اخلاق دانستهاند.[۱۶]
فعالیت‌های سیاسی
باکشته شدن نادر افشار در ژوئن 1747م، احمد که 25 سال عمر داشت، با به‌دست آوردن مُهر نادر، به سوی قندهار حرکت و با ورود به‌قندهار زمینۀ پادشاهی خود را فراهم کرد.[۱۷] سابقۀ احمدشاه و نیروهای تحت امر او در سپاه نادرشاه[۱۸] و دست‌یابی به منابع مالی کافی و توپ‌خانۀ نادری، دست‌یابی به مالیات کابل و پشاور(260 میلیو روپیه)[۱۹] و وضعیت نامطلوب سیاسی و اجتماعی ناشی از نظام ملوک‌الطوایفی که توده‌های جامعه، آمادۀ پذیرش یک دولت مرکزی مقتدر و امنیت، دلایل انتخاب احمدشاه بودند.[۲۰]
فعالیت‌های نظامی
احمدشاه در سپاه نادر از پاسداری شاه تا مرحلۀ نائبی قوای پاسداران افغان که تعداد آنها به چهارهزار نفر می‌رسید، ارتقاء یافت.[۲۱] احمد در لشکر‌کشی‌های نادر افشار شرکت کرد[۲۲] و در شب کشته‌شدن نادر، در دفاع از حرم نادر تلاش‌های زیادی کرد که به پاس آن، الماس کوه نور و دیگر جواهرات را از جانب زن نادرشاه دریافت می‌کند.[۲۳] وی پس از به‌قدرت رسیدن، ارتشی تشکیل داد و در کنار ارتش قومی، اقدام به تشکیل چند دسته سپاه دائمی کرد که از خزانۀ دولت حقوق دریافت می‌کردند.[۲۴]
پیامدهای پادشاهی احمدشاه
1. ایجاد امپراطوری پشتونی (قبیله‌ای)
احمد ابدالی بخش بزرگی از خراسان را تحت حاکمیت خود درآورد و با محوریت قندهار و رویکرد قبیله‌ای،[۲۵] امپراطوری افغانی (پشتونی) را به‌وجود آورد.[۲۶]
2. ایجاد طبقۀ اشراف اداری و قبیله‌ای
نظام اداری حکومت احمدشاه، هرچند از نظر شکلی ترکیبی از ادارۀ مغولی و ایرانی بود اما در عمل زیر سلطۀ نظام قبیله‌ای و فئودالی افغانی (پشتونی) بود.[۲۷]
3. ایجاد طبقۀ اشراف زمیندار از قبیلۀ درانی
احمد، در کنار القاب و مقام دولتی، زمین قندهار را در میان قبیلۀ ابدالی تقسیم کرد و بخشی از آن را به سرداران این قبایل به‌عنوان جاگیر داد و بعد از فتح کابل، پیشاور و کشمیر، زمین بیشتری به آنها بخشید.[۲۸]
4. ایجاد شکاف طبقاتی با وضع مالیات نابرابر
در حکومت احمدشاه، در کنار معافیت مالیات سرانه، مواشی، درخت و میوه، مالیات زمین پشتون ها در اطراف قندهار و مناطق مجاور، تخفیف یافت اما مالیات دهقانان غیر پشتون، افزوده و تحصیل آن به سرداران پشتون سپرده شد که توانستند به‌تدریج املاک آنها را تملک نماید.[۲۹]
5. اعطای امتیاز به روحانیون قبیله
احمد ابدالی، با سپردن تمام محاکم و مساجد به قشر روحانی، آنها را نیز از خود راضی نگه داشت و حتی برخی او را پدر و غازی می‌خواند.[۳۰]
سیاست خارجی احمدشاه ابدالی
1. روابط احمدشاه با ایران
کریم خان زند، در مورد خراسان حالت بی‌طرفی اختیار کرد و برخی براین نظراند که میان کریم خان زند و احمدشاه ابدالی، توافقاتی صورت گرفته است. شاهرخ نوۀ نادر افشار بعد از شکست در جنگ هرات، و محاصرۀ شهر مشهد توسط احمدشاه، (جنگ دوم) در یک توافق‌نامۀ صلح، قبول کرد که خطبه و سکه به‌نام احمدشاه باشد اما مهر فرامین، ارقام و احکام به‌نام شاهرخ باشد.[۳۱]
2. روابط احمدشاه با هند
احمدشاه پس از به‌قدرت رسیدن، اولین حملۀ نظامی را به سمت کابل و پیشاور انجام داد که در آن زمان جزء امپراطوری هند به‌شمار می‌رفت. وی هشت بار بر قلمرو امپراطوری هند حمله کرده است که خونین‌ترین آن جنگ پانی‌پت به‌حساب می‌آید.[۳۲]
3. روابط احمدشاه با آسیای میانه
احمدشاه ، دوبار به‌سمت ترکستان در آسیای میانه لشکر کشیده است که در حملۀ اول به‌سرکردگی شاه‌ولی خان، ولایات ترکستان را تصرف کرد و در حملۀ دوم، در کنار سرکوب شورشیان شمال، با شاه بخارا صلح کرده، با تعیین حدفاصل دو کشور، خرقۀ منصوب به پیامبر اسلام را به قندهار آورد.[۳۳]
4. انزوای سیاسی
سیاست جنگی احمدشاه، سبب شد که دولت زیر حاکمیت او در انزوای سیاسی قرار گیرد.[۳۴]
آثار
احمد شاه، به‌رغم آنکه در طول دورۀ سلطنت خود به‌امور نظامی و جنگی مصروف بود، از خود دیوان شعری به زبان پشتو با عنوان «هرا» به‌یادگار گذاشته است.[۳۵]
محبوبیت احمدشاه ابدالی
احمد ابدالی، در میان گروه قومی پشتون بهویژه قبیلۀ درانی محبوبیت زیاد دارد و به «احمدشاه بابا» معروف است[۳۶] و او را بنیان‌گذار افغانستان فعلی می‌دانند و مورد توجه خاص شاعران و تحلیل‌گران آنها قرار گرفته است.[۳۷]
درگذشت
احمد ابدالی، پس از 25 سال پادشاهی، در 20 رجب 1186ق در شهر قندهار[۳۸] در سن 51 سالگی درگذشت.درگذشت.[۳۹] مقبرۀ احمدشاه، در باغ روضه، کنار مسجد خرقۀ مبارک موقعیت دارد. گنبد و ساختمان آن در نوع خود از شاه‌کارهای معماری اسلامی و از جاهای دیدنی ولایت قندهار است.[۴۰]
پانویس
- ↑ «از احمدشاه ابدالی تا عبدالرحمن»، وبلاگ خراسان‌زمین.
- ↑ سمیعی، «احمد شاه درانی»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص71.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص71.
- ↑ سمیعی، «احمد شاه درانی»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ موسوی دالینی، «واکاوی عمل‌کرد سیاسی – نظامی احمدشاه درانی و پیامدهای آن»، 1394ش، ص136.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1391ش، ص354.
- ↑ سمیعی، «احمد شاه درانی»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1391ش، ص354.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1391ش، ص354.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1391ش، ص354.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1391ش، ص357.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص76.
- ↑ «از احمدشاه ابدالی تا عبدالرحمن»، وبلاگ خراسان‌زمین.
- ↑ موسوی دالینی، واکاوی عمل¬کرد سیاسی – نظامی احمدشاه درانی و پیامدهای آن، 1394ش،ص149.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1391ش، ص354.
- ↑ موسوی دالینی، واکاوی عمل¬کرد سیاسی – نظامی احمدشاه درانی و پیامدهای آن، 1394ش، ص137.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1391ش، ص354.
- ↑ موسوی دالینی، واکاوی عمل¬کرد سیاسی – نظامی احمدشاه درانی و پیامدهای آن، 1394ش، ص139.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1391ش، ص355.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص71.
- ↑ موسوی دالینی، واکاوی عمل¬کرد سیاسی – نظامی احمدشاه درانی و پیامدهای آن، 1394ش،ص136.
- ↑ کاتب، سراج‌التواریخ، 1331ش، ج اول، ص10.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص77-78.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص76-77.
- ↑ سسمیعی، «احمد شاه درانی»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص93-94.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص95.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص95-96.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، بهار 1391ش، ص357.
- ↑ موسوی دالینی، «واکاوی عمل‌کرد سیاسی – نظامی احمدشاه درانی و پیامدهای آن»، 1394ش، ص147.
- ↑ کاتب، سراج‌التواریخ، ،1331ش، ج اول، ص10-27.
- ↑ کاتب، سراج‌التواریخ، 1331ش، ج اول، ص16-27.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص76.
- ↑ محمدی، «احمدشاه درانی و نقش خانوادۀ آن در ادبیات افغانستان»، وبلاگ محمدامیر محمدی ابلاغ.
- ↑ کاتب، سراج‌التواریخ، 1331ش، ج اول، ص30.
- ↑ محمدی، «احمدشاه درانی و نقش خانوادۀ آن در ادبیات افغانستان»، وبلاگ محمدامیر محمدی ابلاغ.
- ↑ کاتب، سراج‌التواریخ، 1331ش، ج اول، ص29.
- ↑ روایت دیگر از زندگی احمدشاه بابا»، شبکۀ اطلاع رسانی افغانستان.
- ↑ «احمدشاه درانی؛ سیاست‌مدار شاعرپیشه که مهمان مازندرانی‌ها شد»، وب‌سایت فارس افغانستان.
منابع
- «احمدشاه درانی؛ سیاست‌مدار شاعرپیشه که مهمان مازندرانی‌ها شد»، وب‌سایت فارس افغانستان، تاریخ درج: 9 دی 1394ش.
- «از احمدشاه ابدالی تا عبدالرحمن»، وبلاگ خراسان¬زمین، تاریخ درج: 28 آذر 1390ش.
- «روایت دیگر از زندگی احمدشاه بابا»، شبکۀ اطلاع رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 27خرداد 1394ش.
- سمیعی، محمد، «احمدشاه درانی»، وب¬سایت مرکز دائرۀ¬المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1399ش.
- غبار، میر غلام محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، نسخۀ دیجیتالی، کابل، انتشارات محسن، بهار 1391ش.
- فرهنگ، میرمحمد¬صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، ویرجینیا، امریکن سپیدی، قوس (آذر) 1367ش.
- کاتب، فیض¬محمد، سراج¬التواریخ، ج اول، کابل، مطبعۀ حروفی دارالسلطنه، 1331ش.
- محمدی، محمدامیر، «احمدشاه درانی و نقش خانوادۀ آن در ادبیات افغانستان»، وبلاگ محمدامیر محمدی ابلاغ، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1397ش.
- «مقبره و زیارت احمدشاه بابا»، وبلاگ انار افغانستان، تاریخ بازدید: 16 اردیبهشت 1402ش.
- مصباح¬زاده، محمدباقر، تاریخ سیاسی مختصر افغانستان، مرکز پژوهش¬های آفتاب، 1388ش.
- موسوی دالینی، جواد، «واکاوی عمل¬کرد سیاسی – نظامی احمدشاه درانی و پیامدهای آن»، فصل¬نامۀ علمی – پژوهشی پژوهش¬نامۀ تاریخ اسلام، سال پنجم، شمارۀ هفدهم، بهار 1394ش.