ترکه بازی

ترکه بازی؛ بازی نمایشی و رزمی مرسوم نزد زاگرس‌نشینان.

ترکه‌بازی، از بازی‌های نمایشی و محلی است که میان ساکنان زاگرس و برخی مناطق دیگر رواج داشته است. این بازی نوعی تمرین برای ایجاد آمادگی جسمانی بوده و امروزه برای پر کردن اوقات فراغت در جشن‌ها و مراسم‌های عروسی توسط مردان برگزار می‌شود. ترکه‌بازی علاوه بر ایجاد تحرک و تقویت چالاکی در افزایش دقت و تمرکز افراد و ایجاد سرگرمی و نشاط برای آنها کاربرد دارد.

نام‌گذاری

تَرکه به‌معنای چوب نازک است و ترکه‌بازی، به‌معنای چوب‌بازی است. این بازی با ‌نام‌های دیگری مانند چوب‌بازی، رزم چوب، چوبی و رقص چوب نیز معروف است. در زبان بختیاری، ترکه همان چوب نازکی است که به آن چوب حمله می‌گویند. همچنین چوب دفاع را سپر یا دَرَک می‌گویند. این بازیِ نمایشی و رزمی همراه با حرکات موزون و هماهنگ دست و پا است که در آن افراد با تمرکز از ترکه برای حمله به حریف استفاده می‌کنند. این بازی همراه با اجرای ضرب‌آهنگ ساز و دهل محلی انجام می‌شود.

تاریخچه

چوب‌بازی از دسته بازی‌های قدیمی و سنتیِ ویژۀ زاگرس‌نشینان است. در پرسش و پاسخ خسرو انوشیروان (579-۵۳۱‌م) و ریدک دانا، ریدک ضمن نام بردن برخی بازی‌ها به «داربازی» اشاره کرده که همان چوب‌‎بازی یا ترکه‌‎بازی است. این بازی در گذشته، آیینی برای آماده کردن افراد برای مبارزه در میدان رزم بوده که با گذر زمان به آیین بزمی تبدیل شده است. برخی قوم‌نگاران دیرینه‌شناس نیز قدمت آیین چوب‌بازی بختیاری را برگرفته از تاریخ نبرد ایرانیان با مهاجمان مقدونی دانسته‌اند. این بازی در گذر زمان اصالت فرهنگی و بومی خود را در مراسم‌ها و مجالس عروسی و شادی، حفظ کرده است.

جغرافیای ترکه‌بازی

بازی ترکه اگر‌چه در میان اقوام لر و بختیاری در منطقۀ زاگرس مرسوم بوده است؛ اما در میان برخی کوچ‎نشینان و یک‌جانشینان نواحی مختلف ایران مانند لرستان، فارس، قشقایی‌ها، فراهانی‌ها، کهکیلویه و بویر احمد، کرمان، بردشیر و بلوچستان نیز رواج داشته است.

ابزار بازی

ابزار اصلی این بازی چوب بوده و طرفین چوب‌بازی هر یک چوبی متفاوت دارند. یکی از بازیکنان که نقش مدافع را بازی می‌کند، دارای چوب محکم و نسبتاً قطوری به‌نام دِیرَک یا دَرَک بوده و بازیکن دیگر نیز یک چوب نازک که به آن ترکه گفته می‌شود در دست دارد. این چوب قابلیت ارتجاعی زیادی دارد و اغلب از شاخه‌های درخت بید تهیه می‌شود.

شیوۀ بازی

جنب و جوش حاکم بر ترکه‌بازی ایجاب می‌کند که بازی را در فضایی باز برگزار کنند. تماشاچیان دایره‌وار دور زمین حلقه‌زده و به تماشای بازی می‌پردازند. بازیکنان اغلب مردان جوانی هستند که از کودکی به فراگرفتن اصول و حرکات موزون پا در ترکه‌بازی، اهتمام ورزیده‌‎اند. در این بازی افراد به‌صورت فردی به زمین بازی وارد شده و به حریف‌طلبی می‌پردازند. سپس یک نفر دیگر وارد زمین بازی شده و دو نفر، بازی را با نواخته شدن ساز و دهل، آغاز می‌کنند. در میدان بازی معمولاً شخصی که در جایگاه مدافع است چوب بزرگ یا درک (به طول 2 متر) را برای دفاع از خود در برابر ضربات محکم در دست گرفته و مهاجم نیز چوب نازک (ترکه یا چوب حمله که دارای طول 1 تا 5/1 متر بوده) را در دست می‌گیرد. ترکه‌بازی، نوعی مبارزۀ نمادین است که در آن بازیکن ترکه به‌دست با پیروی از نوع ضرب‌آهنگ ساز و دهل، سعی می‎کند از غفلت حریف خود استفاده کرده و با غافل‌گیر کردن او، با ترکه‎ای که در دست دارد، ضرباتی را به حریف خود که سپر یا درک دارد، وارد می‌کند. در صورتی که ترکه به بدن فرد مقابل اصابت نکرده و به‌جای آن به درک برخورد کند، جای درک به‌دست با ترکه به‌دست عوض می‌شود و بازی ادامه پیدا می‌کند و اگر ترکه به پای حریف برخورد کند، فرد بازنده از بازی خارج شده و نفر دیگری وارد میدان می‌شود. در این بازی ضربه‌‎های چوب باید از زانو به پایین پا اصابت کند، به‌همین منظور برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی به ساق و مچ پا، معمولاً پوشش ضخیمی را به‌عنوان پاپیچ به این قسمت پا می‌بندند که بومیان بختیاری کهکیلویه و بویراحمد آن را «چُقّه» یا «جُقّه» و قشقایی‌ها به آن پایتابه می‌گویند. دو حریف، با تمرکز کامل همدیگر را زیر نظر می‎‌گیرند. فرد مهاجم معمولاً ترکه را در پشت خود نگه ‎می‎دارد و دو سر آن را با دو دست می‎‌گیرد تا در فرصتی مناسب با یکی از دست‌ها چوب را رها کرده و به حریف برخورد کند. حمله‎‌ها سخت است و اگر دفاع به موقع انجام نشود، ضربات ترکه به پا برخورد می‎‌کند. نوع موسیقی در چوب‎بازی منحصر به ضرب‌آهنگی خاص است که با سازهایی مانند کُرنا و دُهُل نواخته می‌شود. امروزه در اجرای این نوع موسیقی از سُرنا نیز استفاده می‌کنند. ضرب‌آهنگ و شدت اجرای موسیقی بر اساس موقعیت و صحنۀ اجرای بازی، کند یا تند می‎شود. صدای کوبش دهل یادآور سُم ستوران در نبرد و رزم بوده است. در مواقعی که ممکن است کار به خشونت بکشد، توشمال‌ها بلافاصله نوای آهنگ خود را به رقص دستمال عوض می‎کنند و بانوان برای جلوگیری از ایجاد دعوا میان مردان، دستمال به آنها داده تا به اجرای رقص محلی بپردازند.

کارکرد

ترکه‌بازی در مراسم‌های آیینی یا جشن‌های محلی به‌صورت گروهی برگزار می‌شود؛ به‌همین منظور اجرای آن سبب دورهمی افراد شده و زمان بیشتری را به بازی می‌پردازند. این امر سبب آموزش عملی این شیوۀ بازی محلی به سایر تماشاگران شده و اسباب سرگرمی و پر‌کردن اوقات فراغت جوانان و بزرگتر‌ها را فراهم می‌کند. رواج ترکه‌بازی سبب احیای خرده‌فرهنگ‌های اصیل ایرانی شده و همچنین موجب تقویت قدرت جسمانی و روحیۀ مبارزه در جوانان شده و آنها را برای جنگاوری، دفاع از مرزوبوم و مقابله با دشمنان احتمالی آماده می‌کند. احیای این بازی محلی نیز سبب انتقال آن به‌عنوان یک میراث فرهنگی و اصیل ایرانی به نسل‌های بعد می‌شود. آموختن این بازی‌های محلی در میان اقوام کوچ‌نشین سبب تقویت قدرت و روحیۀ دفاعی آنها شده تا در مقابل هر‌گونه خطرات و آسیب‌هایی که زندگی عشایر را در مناطق کوهستانی تهدید می‌کند، بتوانند هوشیارانه عمل کرده و در مقابل عوامل خطر‌ساز از خود، خانواده و سرمایه‌های مالی در برابر راهزنان و غارتگران محافظت کنند.

منابع

• «آیین چوب بازی؛ رزم نمادین تاریخی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 14 آذر 1402ش.
• انجوی، ابوالقاسم، «جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان»، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، 1389ش.
• بال‌افکن، ملیحه، «تاریخچه چوب‌بازی و قوانین انجام این بازی»، وب‌سایت آرگا، تاریخ درج مطلب: 5 مرداد 1401ش.
• کریمی، اصغر، سفر به دیار بختیاری، تهران، فرهنگ‌سرا، چاپ اول، ۱۳۶۸‌ش.
• خواجگان، مهدیه، «ترکه‌بازی»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1398ش.
• نصرالله‎پور، علی‎اصغر و کزازی، جلال‌الدین، رقص، رامش، نیایش، کرمانشاه، مؤسسه فرهنگی، هنری و سینمایی کوثر، چاپ اول، ۱۳۸۶‌ش.