بانو

بانو؛ لقبی احترام‌آمیز برای زنان در فرهنگ ایرانی.

بانو، از القاب پرکاربرد ایرانی در مورد زنان و دختران است که به‌منظور تکریم و ارجمندی آنها استفاده می‌شود. این واژه در گذشته کاربرد بیشتری در فرهنگ عامیانۀ گفتگو داشته است.

مفهوم‌شناسی

بانو به‌معنای رئیسه، لقب زنان بزرگ‌زاده و ارجمند بوده و نشانۀ احترام و تقدس زن در فرهنگ ایرانی است. واژۀ بانو، در فارسی میانه به‌معنای ملکه بوده و در فرهنگ بلوچ به‌معنای زن جوان و عروس است.

تاریخچه

استفاده از واژۀ بانو در فرهنگ ایرانی قدمتی طولانی دارد. در برخی از کتیبه‌های ساسانی و ادبیات زردشتی لقب بانو همراه نام همسران شاهان، امیران و بزرگان دربار استفاده می‌شده است. در یکی از الواح تخت جمشید نیز واژۀ بانو به خط عیلامی به‌صورت بانوکا که اصطلاحی پارسی برای بانوی دربار بوده به‌کار رفته که ظاهراً لقب دختر کورش، همسر داریوش و مادر خشایارشاه بوده است.

کاربرد

در اشعار حماسی و ادبیات عامیانۀ فارسی، نام برخی زنان و دختران ‌زیبارو که دلاور بوده و روحیۀ جنگنده و مبارزی داشته‌اند با عنوان بانو تکریم شده و استفاده از این واژه در کنار نام آنها مانند بانو گشسب دختر رستم، نمادی از پهلوانی و قهرمانی آنها بوده است. این کاربرد در شعر، نثر و داستان‌های موجود در ادبیات فارسی مانند شاهنامه، ویس و رامین و خسرو و شیرین، برای زنانی که نقش‌های مهمی در تاریخ داشته‌اند فراوان دیده می‌شود؛ مانند:

به هرجای نام تو بانو بود
پدر پیش تختت به زانو بود

تو بانو باش تا او شاه باشد
هم او با تو چو خور با ماه باشد

بانو در جایگاه اسم نیز کاربرد دارد و به‌عنوان نام برای جنس مؤنث به کار می‌رود. برای خطاب نیز، بانو یا به‌صورت تنها و یا با افزوده‌ای وصفی و احترام‌آمیز مانند بانوی ارجمند، بانوی گرامی استفاده می‌شود. واژۀ بانو در اسم‌های مرکب به‌عنوان جزء دوم اسم بیشتر به کار رفته است مانند ایزدبانو، مه‌بانو، شهبانو، کدبانو و شهربانو و در برخی موارد پیش از اسم هم به کار رفته مانند بانوجهان و بانودخت. اسم مرکب کدبانو امروزه هم در زبان عامیانۀ ایرانیان رایج است و به زنی که وظایف زنانۀ خود مانند خانه‌داری را به‌شایستگی به‌جا می‌آورد، گفته می‌شود. همچنین بانو در ادبیات دینی ایرانیان نیز کاربرد دارد و شیعیان برای زنان ارجمند در فرهنگ اسلامی همچون حضرت فاطمه زهرا از لقب بانو استفاده می‌کنند. ایرانیان حضرت زهرا را بانوی دو عالم می‌نامند.

تحولات واژۀ بانو

واژۀ بانو در فارسی میانه کاربرد زیادی داشته، اما در دوره اسلامی این واژه ، کمتر به کار رفته است. از روزگار فرمانروایی شاهان ترک‌زبان کم‌کم عناوین عربی و ترکی مانند ست، ستی، خاتون، خانم، سیده، حره، بی‌بی و بیگم جای واژۀ بانو را گرفتند. واژۀ بانو با گذر زمان دچار تحول لفظی شده و امروزه در بیشتر موارد به‌جای لفظ بانو از لفظ خانم برای تکریم و ارج‌دهی به زنان استفاده می‌شود. همچنین در گذشته، مرد‌ها از روی غیرت مردانه و حیای خاصی که برای همسر خود قائل بوده‌اند به‌جای صدا زدن نام همسر خود در میان اجتماعات و مکان‌های عمومی از لفظ بانو استفاده می‌کرده‌اند. امروزه با رسوخ ادبیات غربی در فرهنگ اصیل ایرانی این واژه‌های احترام‌آمیز جای خود را به واژه‌های غربی مانند لیدی داده و استمرار این شیوۀ گفتار و محاورات عامیانه سبب کم‌رنگ شدن این واژه‌های اصیل ایرانی در فرهنگ فارسی می‌شود.

منابع

• «آشنایی با زندگی حضرت زهرا»، وب‌سایت دلگرم، تاریخ بازدید: 26 آذر 1402ش.
• آیدنلو، سجاد، «پهلوان بانو»، فصلنامۀ مطالعات ایرانی، شمارۀ 13، 1387ش.
• «بانو»، دانشنامۀ الکترونیکی زنان، تاریخ بازدید: 20 آذر 1402ش.
• «بانو»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 20 آذر 1402ش.
• ب‍راس‍ی‍وس‌، م‍اری‍ا، زنان هخامنشی، ترجمه هایده مشایخ، تهران، هرمس، 1381ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 آذر 1402ش.
• فردوسی، شاهنامه، «پادشاهی بهرام گور»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 20 آذر 1402ش.
• فخرالدین اسعد گرگانی، ویس و رامین، «نالیدن ویس از رفتن رامین و از دایه چاره خواستن»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 20 آذر 1402ش.
• «فضایلی که حضرت زهرا را بانوی دو عالم کرد»، خبرگزاری شیعه‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1397ش.