کرنانوازی

کرنانوازی؛ آیین‌ کهن ایرانی در میادین جنگ و مراسم‌های سوگواری.

کَرنانوازی یا کرنازنی، از جمله آیین‌های سنتی و کهن در ایران اسلامی است و در اقوامی که هنوز سنت و آیین در سبک زندگی آنها جریان دارد، سازی محبوب به‌شمار رفته و شامل پیام‌ها، نمادهای فرهنگی، تاریخ، آیین‌ها، باورها و اسطوره‌های متعددی است. ساز کرنا، به‌دلیل داشتن صدایی پرقدرت، در دربار پادشاهان ایرانی نشان قدرت و عظمت مادی و در بستر دینی، نشانی از الوهیت و عظمتی فرامادی بوده است. امروزه، در بخش‌هایی از ایران، نواخته‌شدن این ساز، خبر از فرارسیدن ایام سوگواری امام حسین و برپایی آیین‌های عزاداری می‌دهد. آیین کرنانوازی محرم، در سال 1391ش، به‌عنوان مراسم آیینی فرهنگ عزاداری در فهرست آثار ملی و معنوی ایران به ثبت رسید.

نام‌گذاری

کَرنا، از دو لغت «کَر» که مخفف کار و به‌معنای رزم و کارزار بوده و «نای» که به‌همان نی یا ساز بادی اشاره دارد، تشکیل شده است. نام‌گذاری این ساز به کاربرد اصلی آن در میادین رزمی اشاره دارد.

پیشینه

ساز کرنا، در ایران پیش از اسلام، برای موقعیت‌های رزمی به‌کار می‌رفته و در ایران باستان، به «ساز کارزار» معروف بوده است. پس از ورود اسلام به ایران نیز نواختن کرنا، در میدان‌های نبرد مرسوم بوده و انواع مختلفی از کرنا و کرنانوازی در نگاره‌های موجود از آن دوران، به تصویر کشیده شده‌اند که بیشتر دارای دهانه‌ای شیپوری‌شکل هستند. تا پیش از دوران قاجار، کرنانوازی تنها به‌منظور اعلام خبر در میادین جنگی، جمع کردن سربازان، هماهنگ کردن حرکات و تهییج سربازان و در نقاره‌خانه‌ها یا دربار پادشاهان ایرانی صورت می‌گرفته است. پس از ورود سازهای غربی به ایران، در دوران فتحعلی شاه قاجار، سازهای سنتی ایرانی کاربرد خود را از دست داده و پس از مدتی، در بستری نو بازتعریف شده و در نقشی دیگر به حیات خود ادامه دادند. ساز کرنا نیز در دورۀ معاصر، بیشتر در بافت مذهبی بازتعریف و به‌کار گرفته شده است. نقاره‌خانۀ حرم امام رضا در مشهد، تنها بازماندۀ نقاره‌خانه‌های تاریخی است که در آن کرنانوازی نیز صورت می‌گیرد.

گسترۀ جغرافیایی

مراسم کرنانوازی، امروزه در آیین سوگ بخش‌هایی از ایران همچون فارس، خوزستان، شهرهای شمالی ایران، ایل بختیاری و قشقایی و منطقۀ کهگیلویه و بویراحمد وجود دارد. این ساز همچنین در لاهیجان و خراسان رضوی (نقاره‌خانۀ حرم امام رضا) نیز رواج دارد. استان‌های مازندران و گیلان، بیشترین استفاده را از ساز کرنا داشته و روستاهایی در این مناطق، کرنانوازی را از آیین‌های کهن خود در ایام محرم می‌دانند.

ویژگی‌های کرنانوازی

1. کرنا، نوعی ساز بادی به طول 2 تا 3 متر است که از نی ساخته شده و برای تولید سر آن نیز از نوعی کدو استفاده می‌شود. شکل ظاهری آن نیز به‌صورت منحنی بوده و دهانه‌ای شبیه شیپور دارد.
2. در استان گیلان، کرنانوازی توسط گروهی ده تا سی نفره و در دسته‌های مراسم سوگواری ماه محرم صورت می‌گیرد. نوازندگان کرنا در میان دسته‌های عزاداری قرار گرفته و کرنا را به‌شکل عمودی در دست گرفته و انتهای خمیدۀ آن را رو به بالا می‌گیرند. در توقف‌های متعددی که دسته‌های عزاداری در مقابل هیئت‌ها و مساجد در محلات مختلف انجام می‌دهند، کرنانوازان، ساز خود را به‌صورت افقی در دست می‌گیرند. آنها، در مواقعی مانند فاتحه‌خوانی نیز کرناها را روی زمین یا بر سر قبور اموات تکیه می‌دهند.
3. ساختار دهانی و دراز بودن این ساز، باعث می‌شود تا برای به صدا در آوردن آن، به نیروی بسیاری نیاز باشد. به‌همین ترتیب، کرنانواز یا کرناچی، دو لب را در دهانۀ بالایی ساز قرار داده و با شدت بر آن می‌دمد.
4. روی ساز کرنا، سوراخی وجود ندارد به‌همین دلیل، نواختن نغمه‌های متفاوت به توانایی نوازندگان و تغییر اندازۀ فضای بازِ دهانه و شیوۀ دمش نوازنده بستگی داشته و در مجموع، سه تا چهار نغمۀ متفاوت با این ساز تولید می‌شود.
5. نوای ساز کرنا، بسیار بلند، بم و گرفته است و در زمان نواختن دسته‌جمعی کرنا، صدای بلند و مهیبی، ایجاد می‌شود.

کارکردها

هر ساز موسیقی با مجموعه‌ای از مفاهیم استعاری، نقشی فراتر از کارکرد صرف موسیقایی دارند. نمادهای پیوست شده به این ابزارهای صوتی، نوعی هویت زنده به آنها می‌بخشد و این ویژگی، در سازهای دارای کارکرد آیینی، برجسته‌تر می‌شود. ساز کرنا نیز امروزه با مجموعه‌ای از کنش‌های ذهنی، اعتقادی و تاریخی همراه بوده و کارکردها و مفاهیم چندلایه دارد.

کارکرد اجتماعی- اعتقادی

ساز کرنا، حامل معنای مشارکت در تشکل‌های دینی، استمرار آیین‌های مذهبی و برآوردن نذرها و حاجات شخصی است. این ساز در استان گیلان، به‌منظور بیدار کردن مردم هنگام سحر در ماه رمضان، چاوشی‌خوانی و بدرقۀ زائران، سوگواری و خاکسپاری، به‌خصوص هنگام فوت جوانان، همراهی با مراسم فاتحه‌خوانی برای درگذشتگان و ایام عزاداری‌های مذهبی به‌ویژه روزهای تاسوعا و عاشورا، نواخته می‌شده است. هنوز هم کرنانوازی به‌منظور آگاهی رساندن به مردم دربارۀ موقعیتی خاص صورت گرفته و نیز برای ایجاد همبستگی در یک گروه اجتماعی- مذهبی به‌کار می‌رود.

کارکرد سخنگویی

سخنگو بودن ساز، به‌معنای تقلید ریتمیک اوزان شعری، در برخی مناطق ایران همچون بلوچستان و حوزۀ خلیج فارس، است؛ کرنانوازان در برخی مناطق، هر بخش را که اصطلاحا بیت می‌نامند، به یک ذکر مانند «لا اله الا الله» و مانند آن تشبیه کرده و هر هجا را با یک هجا از این ذکر در کنار هم قرار می‌دهند که این همان ساز سخنگو است. آنها، در موقعیت‌های خاص مانند رسیدن در برابر مسجد یا تکیه، عبور از مقابل قبرستان و نیز عبور از مقابل دسته‌های عزاداری دیگر، بیت‌های مختلفی را اجرا می‌کنند. گروه کرنانوازی یک رهبر به‌نام «سرکرناچی» دارد که وقتی یک بیت را اجرا می‌کند، باقی اعضای گروه می‌دانند که آن را با چه بیتی پاسخ دهند. معانی این نغمه‌ها و ابیات را تنها خود کرنانوازان می‌دانند که براساس قراردادها و اصولی بین خود آنها برقرار شده است. ساز سخنگو، در حقیقت، زبانی رمزگذاری شده است که از دیرباز، به‌عنوان پیامی آشنا برای رزمندگان و رهبران آنها مورد استفاده بوده و دیگران نسبت به‌معنای آن درکی نداشته‌اند.

کارکرد نمادین

مظاهر زنانه در فرهنگ ایرانی، مظاهر زنانه، همواره در خفا، آرامش، صدای آرام و ناپیدایی همراه بوده است و ساز کرنا به‌دلیل داشتن صدای بلند و حجیم، به‌صورت انحصاری توسط مردان نواخته می‌شود. شکل ظاهری کرنا به مفاهیمی همچون مردانگی، قدرت، بزرگی، عظمت و شکوه، اشاره دارد. این مفهوم حتی با تغییر کارکرد کرنا، همچنان تداعی و بازتعریف شده است؛ برای مثال، در ایام محرم، صدای حجیم و بسیار بلند کرنا را کمکی برای رساندن صدای اندوه شیعیان از ظلمی که بر خاندان امام حسین رفته به گوش آسمانیان می‌دانند. برخی، ساز کرنا را نمادی از صور اسرافیل می‌دانند که در قیامت نواخته شده و جهانیان را آگاه می‌کند. رساندن پیام به مکان غیرمادی و نمادهای مکانی و زمانی هم در این ساز، بازنمایی شده است:

1. نمادهای مکانی (حرکت از پایین به بالا): حرکت به سوی بالا، حرکت به سوی شکوه الوهی است و حرکت رو به پایین، ارتباطی با عالم درگذشتگان است که به‌صورت نمادین، در شکل نواختن این ساز و کارکرد نمادین آن به‌چشم می‌خورد.
2. نمادهای زمانی: کرنانوازی در موقعیت‌های زمانی بسیار محدودی از سال صورت می‌گیرد.

کارکرد صوتی

مردم از ساز کرنا، انتظار موسیقایی نداشته و تنها کارکرد آن را کارکرد صوتی آن، یعنی اعلام حضور دسته یا اعلام سالگرد رویدادِ خاصی می‌دانند.

کرنانوازی در محرم

در ایام محرم، کرنانوازان، به دو گروه «سرکرناچی» و «ورکن» تقسیم می‌شوند. نخست، سرکرناچی‌ها نواختن را آغاز کرده، سپس ورکن‌ها به آن پاسخ می‌دهند. این نوع نواختن، از نظر کارشناسان آیینی، شبیه به گویۀ مداح و واگویۀ سینه‌زنان توصیف شده است. از جمله نواهایی که کرناچیان در کرنا می‌دمند، می‌توان به نوای یا حسین، یا امام، وای حسین کشته شد و یا امام یا حسین اشاره کرد. مدت زمان این کرنازنی در ایام محرم نیز به توان نوازندگان بستگی داشته و تا وقتی که نیاز به استراحت داشته باشند، بدون انقطاع این ساز را می‌نوازند.

منابع

• «آیین کرنانوازی محرم و آداب‌ورسوم آن»، مجلۀ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: 2 آذر 1401ش.‌
• درویشی، محمدرضا و اطرایی، ارفع، سازشناسی ایرانی، تهران، چشم‌انداز، 1386ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1402ش.
• ذاکر جعفری، نرگس، «نقش موسیقی در جنگ‌ها و انواع سازهای رزمی در ایران دوران اسلامی با نگاهی بر تصاویر نگارگری»، نشریۀ هنرهای زیبا- هنرهای نمایشی و موسیقی، دورۀ 21، شمارۀ 1، 1395ش.
• مریام، آلن، انسان‌شناسی موسیقی، ترجمۀ مریم قرسو، تهران، ماهور، 1396ش.
• ملاح، حسینعلی، «موسیقی نظامی و سابقۀ تاریخی آن در ایران»، مجلۀ موسیقی، شمارۀ 138، 1351ش.
• قره‌سو، مریم و ذاکر جعفری، نرگس، «کارکردهای چندگانۀ ساز کرنا در آیین‌های مذهبی و سوگوری منطقۀ شرق گیلان»، نشریۀ هنرهای نمایشی و موسیقی، دورۀ 25، شمارۀ 2، 1399ش.