حلالیت‌طلبی

حلالیت‌طلبی؛ طلب بخشش از هم‌نوع به خاطر قصور یا تقصیر در انجام تکلیف و مسئولیت.

حلالیت‌طلبی، در سبک زندگی اسلامی و ایرانی، فضیلتی اخلاقی است که کاستی‌های عملکردی انسان در رابطه با هم‌نوعان را می‌پوشاند و یا حق ضایع‌شده آنان را جبران می‌کند و از این رهگذر جامعه را به ترازی از همزیستی مطلوب، ارتقا می‌دهد. آموزه‌های اسلام بر گسترش سنت حلالیت‌طلبی و حلالیت‌پذیری در جامعه، تأکید کرده است و این سنت در فرهنگ جامعۀ ایرانی به شیوه‌های گوناگون بازنمایی و برجسته‌سازی می‌شود.

مفهوم‌شناسی

حلالیت‌طلبی به‌معنای پوزش و طلب بخشایش، زمانی صورت می‌گیرد که حقی از دیگری بر عهدۀ انسان باشد. گسترش سنت حلالیت‌طلبی در فرهنگ مسلمانان به دلیل تأکید آموزه‌های اسلام بر اهمیت حق‌الناس است. غصب، کم‌فروشی، غیبت و تهمت از مهم‎ترین عواملی هستند که حق‌الناس را بر دوش انسان بار می‌کند و تنها با حلالیت‌طلبی زبانی یا عملی، جبران می‌شود.

اهمیت حلالیت‌طلبی

حلالیت‌طلبی در سبک زندگی اسلامی از اهمیت و جایگاه برجسته‌ای برخوردار است. در روایات دینی تأکید شده است؛ هرکسی به‌چیزی از عرض و مال دیگری تجاوز کرده باشد، باید از آن حلالیت بطلبد. حلالیت‌طلبی جامعۀ اسلامی را از بیماری‌های پنهان ضد اخلاقی محافظت کرده و زمینه‌های زیست سالم ایمانی را تمهید می‌کند و ریشه‌های خدا‌باوری را تعمیق می‌بخشد. روایات اسلامی بر تعجیل در حلالیت‌طلبی تأکید کرده و هشدار داده است که اگر متعدی به حقوق مادی و معنوی انسان‌ها حلالیت نطلبد، خداوند در روز جزا از اعمال نیک او برداشته و به خوبی‌های شخص که حقش ضایع شده است، اضافه می‌کند و اگر عمل نیکی نداشته باشد، از گناهان فرد متضرر برداشته و به گناهان ظالم اضافه می‌کند.

شرایط حلالیت‌طلبی

برای حلالیت‌طلبی در قرآن و روایات اسلامی شرایط و آدابی در نظر گرفته شده است. اظهار پشیمانی، حسن نیت، اخلاص، صبر و تلاش، ترک بهانه‌جویی و اجازه‌دادن برای عذر‌خواهی، از شرایطی است که در قرآن برای حلالیت‌طلبی بیان شده است.

شیوه‌های حلالیت‌طلبی

آموزه‌های دینی شیوه‌های گوناگونی برای حلالیت‌طلبی در نظر گرفته است:

1. جبران و پرداخت حقوق مادی و ادای دیون مالی متضرر؛

2. رد مظالم در صورت عدم امکان جبران حقوق مادی؛

3. حلالیت‌طلبی صادقانه از تعدی به‌حقوق معنوی شخص متضرر؛

4. استغفار و توبه از تعدی به‌ حقوق معنوی در صورت عدم امکان حلالیت‌طلبی از متضرر.

حلالیت‌طلبی در سیرۀ پیامبر

پیامبر اسلام در روزهای پایانی عمر خود، از همگان خواست که اگر حقّی بر او دارند، آن را استیفا کنند. در پاسخ، فردی به پیامبر یادآوری کرد که یک‌بار هنگام مهمیز زدن به حیوان سواری، ضربه‌ای ناخواسته توسط پیامبر به او اصابت کرده است. پیامبر بی‌درنگ از او خواست تا قصاص آن عمل را انجام دهد و آن شخص نزدیک پیامبر آمد و بدن پیامبر را بوسید و گفت با بوسیدن بدن تو می‌خواهم خودم را از آتش جهنم نجات دهم.

پذیرش حلالیت‌طلبی

قبول حلالیت از فضیلت‌های اخلاقی و نشانه‌ای از رحمت الهی شمرده شده است. از منظر آموزه‌های اسلام، پذیرندۀ حلالیت، جایگاه عالی نزد خداوند داشته و اجر او با خداوند است. همچنین اگر شخص متضرر در مورد برادر دینی خود استحلال نورزد، در برابر خداوند باید پاسخگو باشد؛ زیرا حلالیت‌طلب وظیفۀ خود را انجام داده و با کرامت به ارتکاب جفا در حق او اعتراف و اظهار پشیمانی کرده است.

حلالیت‌پذیری در سیرۀ ائمۀ دین

در تاریخ آمده است که امام حسن مجتبی از مرد دشنام‌گوی شامی نه تنها درگذشت بلکه او را مورد تکریم قرار داد و مهمان کرد و از نظر مادی و معنوی او را مورد حمایت قرار داد.

استغفار به جای استحلال

یکی از شیوه‌های استحلال، طلب رحمت از خداوند برای متضرر، بیان شده است. این امر در مواردی، جاری است که حلالیت‌طلبی موجب فتنه و از بین رفتن حیثیت بیشتر اشخاص شود؛ به‌عنوان نمونه اگر غیبت کسی را گفته، بیان این امر، موجب فتنه و مشکلاتی پیچیده‌تر خواهد شد. در این موارد به‌جای حلالیت‌طلبی باید توبه کرده و برای متضرر طلب مغفرت شود.

حلالیت‌طلبی در سبک زندگی ایرانیان

1. هنگام سفر؛ بسیاری از مسلمانان، پیش از سفرهای طولانی‌مدت، از دوستان و خویشان و نزدیکان، حلالیت می‌طلبند. در روایات نیز تأکید شده که پیش از سفر به دوستان و بستگان خود اطلاع دهید و از آنها حلالیت بطلبید. این سنت در سفرهای زیارتی ایرانیان مانند سفر حج یا زیارت امام حسین در کربلا و زیارت سایر ائمه، بیشتر دیده می‌شود. در گذشته، کسی که عازم سفر بود اندکی پیش از سفر، دوستان و بستگان را دعوت می‌کرد و بعد از صرف ولیمه از تمامی مهمانان حلالیت می‌طلبید. او در این مجلس، وصی و وکیل خود را تعیین می‌کرد و هنگام حرکت، «چاووشی‌خوان» او را با ذکر و صلوات همراه با دیگر دوستان، بدرقه می‌کردند.

2. هنگام جنگ؛ حلالیت‌طلبی از آداب مجاهدان مسلمانان پیش از آغاز عملیات جنگی است. در جنگ تحمیلی دشمن متجاوز بعثی به ایران در دهۀ 1360ش، رزمندگان پیش از آغاز نبرد، از هم‌دیگر حلالیت‌ می‌طلبیدند و برخی، با نگارش نامه از خانواده، دوستان و آشنایان خود حلالیت می‌طلبیدند.

3. هنگام مرگ؛ یکی از سنت‌های مسلمانان در بیماری‌ها یا ناخوشی‌های نزدیک مرگ، آن است که از اعضای خانواده، دوستان و آشنایان خود طلب حلالیت می‌کنند. در آموزه‌های دینی تأکید شده است که انسان پیش از آن که آزادی عمل او از بین برود، باید از خود و کردارهای خود حسابرسی کند. در ادامه این سنت، امروزه ورّاث متوفی بعد از دفن میّت اعلام می‌کنند هر کسی حق مالی بر عهدۀ متوفی دارد به ورّاث مراجعه کرده و استیفای حق‌ کند و اگر حق معنوی بر عهدۀ متوفی دارد او را حلال کند و ببخشد. رسم است که مؤمنین، شخص متوفی را مورد بخشش قرار می‌دهند و بر اساس سنت اسلامی بر بخشش وی شهادت می‌دهند.

منابع

• قرآن کریم.
• «آداب قدیمی زیارت در لواسان/ طلب حلالیت شرط اصلی بود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 16 آبان 1397ش.
• «ثواب خواندن زیارت عاشورا، دعای کمیل و فاتحه بر مزار اموات در شب جمعه»، خبرگزاری ‌میزان، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1396ش.
• «حلالیت‌طلبیدن قبل از سفر یادتان نرود»، خبرگزاری‌ فارس، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1402ش.
• «حلالیت‌طلبی»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 22 مهر 1402ش.
• «حلّیت‌طلبی از خدا و خلق؛ چرا و چگونه؟»، خبرگزاری ‌شفقنا، تاریخ درج مطلب: 2 دی 1400ش.
• زمانی ‌دهکردی، راضیه، «طلب حلالیت از آداب شب‌های قدرِ جبهه‌های جنگ بود»، خبرگزاری ‌جمهوری ‌اسلامی، تاریخ درج مطلب: 24 فروردین 1402ش.
• کریمیان، حسین، «عذرخواهی و حلالیت‌طلبی آداب و آثار آن»، وب‌سایت روزنامۀ‌ کیهان، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1395ش.
• «ماجرای طلب حلالیت پیامبر از مردم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1393ش.
• هاشمی ‌شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسۀ دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بيت، 1382ش.