خودپنداره

خودپنداره؛ تصور و قضاوت فرد درباره خویشتن.

خودپنداره، از مؤلفه‌های مؤثر بر سلامت روان و تعیین‌کنندۀ مسیر زندگی فرد محسوب‌ می‌شود. فرد با تصور و عقیده‌ای که دربارۀ خود و توانایی‌های خویش دارد، نظریه خود را پیرامون جهان خود و نحوۀ رویارویی با آن شکل می‌دهد. خودپنداره به‌عنوان نظام پویای شخصیت با اعتقادات، ارزش‌ها، استعدادها و توانایی‌های فرد رابطه دارد. خودپنداره مثبت یا منفی شخص، تاثیر به‌سزایی بر اعتماد‌به‌نفس، رضایت و موفقیت فرد دارد.

مفهوم‌شناسی

خودپنداره (self concept) شامل نگرش‌ها، احساسات و دانش افراد دربارۀ توانایی‌ها و مهارت‌های خویش و به‌عنوان یک سازه و چهارچوب شناختی متاثر از نگرش، اضطراب، عواطف و افسردگی است. خودپنداره، درک کلی از خود است و تصویر بدنی بخش مهمی از آن را شامل می‌شود. خودپنداره، مجموعه‌ای از ویژگی‌ها، اسناد، صفات، کمبودها و محدودیت‌ها را شامل می‌شود که به سازمان‌دهی خویش و پردازش اطلاعات بر اساس خود می‌پردازد.

خودپنداره دارای چندین ویژگی است، از جمله: نظام‌مندی، چندبعدی، سلسله‌مراتبی، تکاملی، توصیفی و ارزیابانه، جهت‌دهی به رفتار و وابستگی به فرهنگ. خودپنداره، مفهومی عام‌تر از خودانگاره دارد و شامل تصور فرد از خود، احساسات، افکار، تجربیات و ویژگی‌های فیزیکی و روانی است، اما خودانگاره که قسمتی از خودپنداره محسوب‌ می‌شود به تصور ذهنی فرد از ظاهر خویش اشاره دارد.

همچنین خودپنداره، متفاوت از خودآگاهی است. خودآگاهی زمانی اتفاق می‌افتد که تصور فرد از خویش مورد سنجش قرار گیرد و بر پایه صداقت و واقعیت باشد؛ ولی خودپنداره به شناخت فرد براساس دیدگاه خویش تمرکز دارد.

انواع خودپنداره

خودپندارۀ فرد می‌تواند به‌صورت خودپندارۀ مثبت یا منفی باشد:

1. خودپندارۀ مثبت؛ افرادی که دارای چنین خودپنداره‌ای هستند، تفکر و برداشت مثبتی از خود و توانمندی‌های‌شان دارند و خود را در انجام کارها اثربخش و توانمند می‌دانند. این افراد در امور تحصیلی، تلاشگر و موفق جلوه‌ می‌کنند که بهبود کیفیت زندگی، روابط اجتماعی، ارتقای حرمت نفس و انجام رفتارهای خودمراقبتی را برای فرد به ارمغان می‌آورد.

2. خودپندارۀ منفی؛ فرد دارای خودپندارۀ منفی نمی‌تواند نقاط ضعف و قدرت خود را بپذیرد و بیشتر در معرض عواقبی همچون اضطراب، پرخاشگری، افسردگی، افت تحصیلی و رفتارهای بزهکارانه است. نقص جسمی افراد معلول در شکل‌گیری ادراک منفی و در پی آن کاهش اعتماد‌به‌نفس، احساس بی‌کفایتی، سرباربودن، شخصیت‌گرایی منفی، منزوی بودن و کاهش تعاملات اجتماعی مؤثر است.

خودپنداره در سطح کلان و اجتماعی نیز شکل می‌گیرد و یک جامعه می‌تواند درباره خود و توانایی‌های خود، پنداره‌های مثبت یا منفی تعریف کند. بر اساس خودپندارۀ فردی و اجتماعی، انواع خود آرمانی هم ترسیم می‌شود.

ابعاد خودپنداره

خودپنداره راه اصلی برای رسیدن به هدف خودآگاهی فرد است. با توجه به اهمیت بازنمایی ذهنی شخص بر احساسات و رفتار، ابعاد مختلف آن نیز در سطوح مختلف، عملکرد فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد که شامل خود جسمانی، خود جنسیتی، خود اجتماعی، خود فکری، خود هیجانی، خود عملی، خود اخلاقی، خود معنوی، خود ممکن و خود ارزشمندی است.

تاثیر خودپنداره در سبک زندگی

فردی که از خودپندارۀ بالایی برخوردار باشد، آگاهی کاملی از توانایی‌ها و محدودیت‌های خویش دارد و جهت افزایش توانایی‌ها و غلبه بر محدودیت‌های خود تلاش می‌کند. شناخت ناکافی نیز در شکل‌دهی سبک زندگی سالم، خلل ایجاد می‌کند. دانش‌آموزانی که خودپندارۀ منفی دارند، معمولاً بیشتر در معرض ابتلا به افسردگی و اختلالات رفتاری، انگیزه پایین، ناتوانی در ایجاد تمرکز، خلل در علاقه اجتماعی و ارتباطات اجتماعی قرار می‌گیرند.

خودپندارۀ تحصیلی مثبت پیامدهای سازنده‌ای در انتخاب تحصیلی، عملکرد آموزشی و تاثیرگذاری بر تلاش و اضطراب فرد دارد. دانش‌آموزانی که در یک موضوع احساس شایستگی بهتری داشته باشند، نتایج بهتری را در آن زمینه مشاهده می‌کنند.

برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که پسران به‌دلیل تشویق یا دسترسی بهتر به امکانات و منابع ورزشی، عملکرد و توانایی بهتری در ورزش دارند؛ این درحالی است که خودپندارۀ اجتماعی دختران بالاتر از پسران گزارش شده است.

افراد دارای تصویر بدنی نامناسب سعی می‌کنند که از لباس‌های بلند و گشاد برای پوشاندن ضعف‌های ناشی از تصویر بدنی استفاده کنند. رنگ‌ها نیز به‌عنوان بخشی از پوشاک متاثر از تصور بدنی شخص است و معمولاً زنان برای افزایش جذابیت خود از رنگ قرمز استفاده می‌کنند؛ اما رنگ سفید نزد زنان و مردان از میزان جذابیت کمی برخوردار است. افرادی که خود را دارای جذابیت بالایی می‌دانند، معمولاً از رنگ‌های سرد و خنثی استفاده می‌کنند.

پژوهش دیگری نشان داده است افرادی که اعتماد‌به‌نفس بالایی دارند، بیشتر مشاغلی را انتخاب می‌کنند که نیازمند سطح بالایی از توانایی‌ها است؛ در حالی که در افراد با اعتماد‌به‌نفس پایین معکوس عمل می‌کند. در همین راستا، دانشجویانی که خودپندارۀ شغلی آنان بیشتر باشد، از عزت‌نفس و اعتماد‌به‌نفس بالایی برخوردار هستند و به احتمال زیاد در زمینه کارآفرینی، موفق عمل خواهند کرد.

در خودپندارۀ مثبت باتوجه به تصویر مثبتی که فرد از خود در ذهن دارد، عزت‌نفس سالم و بالا در فرد ایجاد می‌شود که نگاه واقع‌بینانه نسبت به ضعف‌های خود، پذیرش خود و احترام به خویش از فواید این خودپنداره برشمرده شده است. طی کردن این مراحل قبل از ازدواج امری ضروری است؛ زیرا فردی که نسبت به خود احساس خوبی نداشته باشد، احترام نگذارد، به‌دنبال سرزنش خود باشد، سوگیرانه رفتار کند، شاد نباشد و ابتکار نداشته باشد، نمی‌تواند با شریک زندگی خود ارتباط برقرار کند و احساس خوب را به او منتقل کند.

همچنین شناخت فرد از جنبه‌های جنسی خود، شناخت افکار، نگرش‌ها، اعمال و احساسات جنسی به شکل‌گیری رضایت زناشویی بالاتر منجر می‌شود که در پی افزایش خودپندارۀ جنسی میزان صمیمیت میان زوجین نیز افزایش می‌یابد. خودپندارۀ جنسی نیز از ارتباطات و رضایت زوجین متاثر است.

عوامل مؤثر بر خودپنداره

بلوغ؛ تغییرات زیستی ناشی از بلوغ، تغییرات جدیدی را در فرد ایجاد می‌کند. در این دوره، افکار، احساسات، میزان استقلال فرد و میزان پذیرفته شدن در میان هم‌سالان تاثیر قابل توجهی بر خودپندارۀ فرد دارد.

روابط و جایگاه اجتماعی؛ بخشی از خودپنداره، تحت تاثیر تعاملات اجتماعی شکل می‌گیرد و بر ادراک شخص اثر می‌گذارد. سازگاری اجتماعی یکی از مؤلفه‌های پیش‌بینی‌کنندۀ ایجاد خودپنداره مثبت و مطلوب است؛ زیرا عدم سازگاری فرد در جامعه باعث بروز رفتار بی‌ثبات، ناهنجار و نداشتن روابط اجتماعی گسترده و مطلوب می‌شود. خودپنداره، هستۀ اصلی رفتارهای فردی و اجتماعی است؛ چنانچه تصور منفی فرد می‌تواند موجب طرد فرد از اجتماع شود.

روابط والدین با فرزندان؛ مهم‌ترین عامل شکل‌گیری خودپنداره کودک، روابط عاطفی والدین با فرزند، شیوه تنبیه و تشویق و نحوۀ بازخورد آنان در برابر رفتار کودک است. تجارب و ادراکات ناشی از روابط والدین، تعیین‌کننده هویت فرزند است و نقش مهمی بر خودپنداره و عزت‌نفس آنان دارد؛ درحالی که تعارض و کشمکش‌های رابطه والد - فرزند، زندگی شخص را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

سبک فرزندپروری؛ محیط خانوادگی حمایت‌پذیر و گرم به فرزند فرصت استقلال، خودشکوفایی و شناخت خود را می‌دهد؛ ولی این شرایط در محیط خانوادگی کنترل‌کننده متفاوت است و در این شرایط فرصت انعطاف‌پذیری و خودشناسی را از فرزند خود سلب می‌کنند.

اعتقادات؛ دین به‌عنوان پدیدۀ اساسی است که دیدگاه و نحوه تلقی شخص را از جهان تغییر می‌دهد که این جهت‌گیری‌های دینی بهزیستی روانشناختی، سلامت روان، عزت‌نفس و ایجاد هدف و معنی در زندگی را متاثر می‌کند.

عوامل مؤثر بر شکل‌گیری خودپنداره مثبت

1. ایجاد محیط امن آکنده از اعتماد؛
2. آگاهی کودک از انتظارات، توانایی‌ها و قواعد؛
3. فراهم کردن شرایط احساس شایستگی، کفایت، خودباوری و تحسین خود؛
4. ایجاد روابط سالم در جهت کسب احساس صمیمانه، پذیرش و مقبولیت؛
5. ایجاد تعهد، مسئولیت‌پذیری، هدف و انگیزه در زندگی شخص؛
6. مورد تشویق قرار دادن کارهای موفقیت‌آمیز فرد و دادن فرصت برای خودآزمایی خود.

عوامل مؤثر بر شکل‌گیری خودپنداره منفی

1. محافظت بیش از حد از کودک؛
2. زیر سلطه قرار دادن؛
3. بی‌توجهی به کودک و نیازهای اساسی او؛
4. ابراز محبت بیش از حد؛
5. اجبار کردن کودک برای انجام دادن کار خارج از توانایی او؛
6. فقدان روابط صمیمانه با والدین؛
7. توقع نابجا از کودک؛
8. رفتار پرخاشگرانه و نامناسب با کودک؛
9. رفتار بی‌ثبات والدین در تعامل با کودک.

منابع

• احمدیان، زکریا و همکاران، «پیش‌بینی خودگردانی تحصیلی دانش‌آموزان براساس خودپندارۀ (مثبت و منفی) و سبک زندگی خانواده»، فصلنامۀ روانشناسی تحلیلی شناختی، 1399ش.
• البرزی، شهلا و سامانی، سیامک، «مقایسۀ خودپنداری در میان دختران و پسران دانش‌آموز مقطع راهنمایی مراکز تیزهوشان شهر شیراز»، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شماره 28، 1378ش.
• «اهمیت و مفهوم خودپنداره، راهکارهایی برای خودپندارۀ مثبت و عوامل مؤثر در رفتار کودکان و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان»، وب‌سایت صدای مشاورۀ تحصیلی، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1403ش.
• بنکدار مازندرانی، نازنین و باقری، فریبرز، «بررسی رابطۀ سلامت روان، خودپندارۀ جنسی و نقش الگوهای ارتباطی با بی‌ثباتی ازدواج در زوجین»، نشریۀ ایده‌های نوین روانشناسی، شماره 13، تابستان 1400ش.
• پورصمیمی، جهانگیر، «خودآگاهی (Self-Awareness) به چه معناست؟ (بخش نخست)»، وب‌سایت لینکداین، تاریخ درج مطلب: 13 دی 1394ش.
• جهانی‌فر، مجتبی، «سنجش تفاوت‌های جنسیتی در مدل خودپندارۀ تحصیلی درس فیزیک»، فصلنامۀ علوم‌تربیتی، دوره 29، شماره 1، 1401ش.
• حیدری بفروئی، فاطمه و همکاران، «نقش واسطه‌ای جهت‌گیری دینی با سطح فعالیت جسمانی و خودپندارۀ جسمانی در پسران 18- 15 سال»، نشریۀ مطالعات روانشناسی ورزشی، دوره 5، شماره 18، 1395ش.
• «خودآگاهی و عزت‌نفس پیش‌شرط یک ازدواج موفق»، وب‌سایت مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی بامداد، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1403ش.
• «خودپنداره چیست و چگونه بر زندگی ما تاثیر می‌گذارد؟»، وب‌سایت روان‌آموز، تاریخ درج مطلب: 3 شهریور 1403ش.
• «خودپنداره چیست؟ انواع خود از دیدگاه روانشناسی»، وب‌سایت برآیند، تاریخ درج مطلب: 22 مرداد 1402ش.
• خیر، زهرا، «ساختار و ابعاد خویشتن»، وب‌سایت مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی توحید، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1394ش.
• رجایی، راشین و همکاران، «مقایسه اثربخشی درمان مبتنی بر آرام‌سازی حالت و تنظیم هیجان بر خودپندارۀ منفی نوجوانان دارای بدتنظیمی هیجان»، نشریۀ مطالعات روان‌شناختی، دوره 18، شماره 4، 1401ش.
• رضاپورمیرصالح، یاسر و همکاران، «اثربخشی مداخله مبتنی بر تغییر سبک زندگی با تاکید بر سبک ‌زندگی تحصیلی بر خودپندارۀ تحصیلی دانش‌آموزان فرزند جانباز»، نشریۀ مجلۀ طب نظامی، دوره 20، شماره 5، 1397ش.
• رضاعلیزاده، مهسا و برجعلی، احمد، «چیستی و چرایی و چگونگی خودپنداره در دانش‌آموزان»، کنفرانس ملی مطالعات خانواده و مدرسه، 1400ش.
• شهابی‌نژاد، زهرا و همکاران، «رابطۀ سبک‌های رهبری و خودپنداره با رضایت شغلی»، همایش کنگره ملی روانشناسی اجتماعی ایران، دوره 2، 1392ش.
• صدقی، پروین و همکاران، «پیش‌بینی خودپندارۀ دختران نوجوان براساس الگوی ارتباط والد- فرزند و خودشناسی انسجامی والدین آنها»، نشریه مدیریت ارتقای سلامت، شماره 5، دوره 11، 1401ش.
• صوفیانی، لیلا و همکاران، «بررسی نظریۀ ذهن و تصویر بدنی افراد معلول جسمی، حرکتی و عادی»، مجله مطالعات ناتوانی، 1396ش.
• عاطفی، مریم، «خودآگاهی و خودپنداره چیست؟»، وب‌سایت دانشگاه علم و صنعت ایران، تاریخ درج مطلب: 6 دی 1391ش.
• کاظمی، احسان و همکاران، «بررسی رابطۀ بین خودپنداره و سازگاری اجتماعی کارکنان اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی»، دانش و پژوهش در روانشناسی، شماره 17، 1382ش.
• محبوبی، طاهره، «بررسی رابطۀ خودپندارۀ شغلی، باورهای انگیزشی و فراشناخت با کارآفرینی دانشجویان دانشگاه پیام‌نور استان آذربایجان غربی»، فصلنامۀ مشاورۀ شغلی و سازمانی، دوره 6، شماره 21، 1393ش.
• مرتضوی‌فر، سید رسول و همکاران، «نقش تصویر بدنی در انتخاب رنگ پوشاک ورزشی (مطالعه موردی: دانشگاهیان دانشگاه مازندران)»، مطالعات روانشناسی ورزشی، شماره 22، 1396ش.
• مزیدی، محمد و البرزی، محبوبه، «بررسی رابطۀ بین خودپنداری کودکان و شیوه‌های فرزندپروری والدین»، نشریۀ‌اندیشه‌های نوین تربیتی، دوره 5، شماره 2، 1388ش.
• مهدوی، زهرا و دانش، زهرا، «مقایسۀ خودپندارۀ افراد وسواسی و افراد سالم و پیش‌بینی بیماری وسواس براساس خودپنداره بیماران»، همایش کنفرانس پژوهش‌های نوین ایران و جهان در مدیریت، اقتصاد، حسابداری و علوم انسانی، دوره 1، 1396ش.
• نکوئی، «خود پنداره»، وب‌سایت نکودمی، تاریخ درج مطلب: 29 مهر 1402ش.
• نباتیان، الهام و همکاران، «بررسی مقایسه‌ای خودپنداره با کیفیت زندگی جانبازان و معلولین شهر بیرجند»، همایش انجمن مشاوره ایران، دوره 12، 1391ش.
• هاشملو، جعفر، «خودپنداره»، وب‌سایت روانشناسی‌هاشملو، تاریخ درج مطلب: 2 تیر 1396ش.
• یزدان‌پناه، ناتاشا و احدی، حسن، «خودپنداره، تصویر بدنی و اختلالات خوردن در دانش‌آموزان دختر»، همایش کنگره انجمن روانشناسی ایران، دوره 6، 1396ش.