میرزا کوچک‌خان جنگلی
میرزا کوچک‌خان جنگلی؛ یکی از مبارزین مشروطه و رهبر نهضت جنگل.
یونس معروف به میرزا کوچک‌خان فرزند میرزا بزرگ در سال ۱۲۹۸ش در استاد‌سرای رشت به دنیا آمد.[۱] میرزاکوچک را «کوچک جنگلی» و «کوچک‌خان» نیز می‌نامند.[۲] میرزا کوچک‌خان، مردی قوی‌هیکل و تنومند، خونگرم و دارای سیمای متبسم، مودب، متواضع، خوش‌برخورد، عفیف و پایبند به فرایض دینی و اصول اخلاقی بود. پژوهشگران تاریخ، میرزا کوچک‌خان را فردی عدالت‌طلب، آزادی‌‌خواه و حامی مظلومان توصیف کرده‌اند که با ظالم، برخورد شدید می‌کرد. ساحت وی از هرگونه آلودگی‌های اخلاقی و ناهنجاری‌های اجتماعی آن زمان به‌دور بود. میرزا به استخاره به‌شدت معتقد بود و در هر کاری که توان حل آن را نداشت با استخاره و استعانت از پروردگار، اقدام می‌کرد. نزدیکان میرزا، وی را اهل ورزش و علاقه‌مند به اشعار فردوسی معرفی کرده‌اند.
خانواده‌گرایی
میرزا کوچک در دامن مادری مهربان، شجاع و معتقد پرورش یافت و رشادت و پایداری و پارسایی را از مادر آموخت. میرزا با همسری از خانواده دهقان ازدواج کرد. همسر وی را نیز زنی وفادار، مقاوم و صبور، توصیف کرده‌اند. میرزا در آخرین دیداری که با همسرش داشت، ضمن بیان اتفاقات و آینده مبهم جنبش جنگل، از همسرش خواست که طلاق بگیرد و به فکر آینده خودش باشد؛ ولی همسرش این پیشنهاد میرزا را نپذیرفت. میرزا ضمن متاثرشدن از پاسخ همسرش، او را به‌جهت خصوصیاتی چون نجابت، انسانیت و درک بالایش ستود.[۳]
تحصیلات
میرزا کوچک‌خان پس از یادگیری خواندن و نوشتن در مکتب‌خانه، به فراگیری علوم دینی روی آورد. او مقدمات علوم دینی را در مدارس «حاجی‌حسن» و «جامع» رشت آموخت و در 17سالگی برای ادامه تحصیل به تهران رفت و در مدرسه محمودیه اقامت گزید.[۴] میرزا کوچک‌خان با اثرپذیری از برخی استادان حوزوی، به کنشگری سیاسی روی آورد.[۵] از این مرحله، میرزا کوچک‌خان به‌رسم یک انقلابی زیست و تا پایان عمر برای آزادخواهی و عدالت‌جویی تلاش کرد.[۶]
کنشگری سیاسی
میرزا کوچک‌خان همزمان با پیوستن به نهضت مشروطه، به عضویت انجمن روحانیون درآمد. وی در حمایت از انقلاب مشروطۀ ایران، لباس نظامی بر تن کرد و پس از حادثه حمله قزاق‌ها و سرکوب مجلس شورای ملی که بسیاری از مشروطه‌خواهان مضروب، کُشته و تبعید شدند، میرزا به‌همراه گروهی از ایران خارج شد و مدتی در تفلیس اقامت گزید.[۷] پژوهشگران، میرزا کوچک‌خان را یکی از عناصر اصلی فتح تهران در 1288ش می‌شمارند.[۸] وی پس از بازگشت به وطن وارد منطقه رشت شد و با اطلاع از اوضاع آن عصر، دست به تشکیل «انجمن وفا» زد و فرماندهی گروه کوچکی را در جبهۀ مشروطه گیلان برعهده گرفت. میرزا در حمله مشروطه‌خواهان به تهران، مسؤولیت بخش قزاق‌خانه را برعهده داشت و در جنگ سه روزه که منجر به فتح تهران شد از خود رشادت و لیاقت نشان داد.[۹]
اقدامات سیاسی و اجتماعی
نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک‌خان در سال1294ش با شروع جنگ جهانی اول و اشغال ایران توسط قوای بیگانه روسیه و انگلیس و دخالت آشکار آنها در امور داخلی ایران، شکل گرفت[۱۰] و تا سال 1300ش ادامه داشت.[۱۱] ظلم و ستم دولت‌های خارجی (روس و انگلیس) به‌خصوص روس‌ها در شمال ایران به‌جهت منافع اقتصادی که در این منطقه داشته‌اند، زمینه را برای همراهی و مساعدت مردم گیلان با انقلابیون فراهم کرد. نویسنده کتاب «سردار جنگل» به انگیزه نهضت جنگل برای حمایت از استقلال کامل ایران و نیز دفع فساد تشکیلات دولتی اشاره کرده است.[۱۲] در طول نهضت جنگل، اتفاقات گوناگونی رخ داد؛ تشکیل اتحاد اسلام،[۱۳] قیام منجیل و تشکیل جمهوری شورایی گیلان[۱۴] از حوادث مهم آن دوره شمرده می‌شود. بنا بر نقل پژوهشگران تاریخی واقعه ملاسرا، نقطه پایانی انقلاب جنگل به‌شمار می‌آید. عواملی چون عدم برخورد قاطع میرزا با کارشکنی دوستان قدیمی نهضت، تفرقه و اختلاف در جنگلی‌ها و نیز تغییر سیاست شوروی و عهدشکنی و نزدیکی آن کشور به انگلیس و توافق با آنها بر سر عدم حمایت از انقلاب جنگل، زمینه را برای شکست جنبش مردمی جنگل فراهم کرد.[۱۵]
اقدامات فرهنگی
میرزا کوچک‌خان به رشد فرهنگی ایران، توجه ویژه‌ای داشت. وی عقب‌ماندگی مردم ایران را نتیجه محرومیت آنها از مراکز فرهنگی و آموزشی مناسب می‌دانست. میرزا برای افزایش آگاهی عمومی مردم منطقه، مجموعه‌ای از مدارس را در فومن، صومعه‌سرا، شفت، کسما و ماسوله تأسیس کرد. همه این اقدامات در سه سال آخر نهضت جنگل شکل گرفت.[۱۶]
درگذشت
میرزا کوچک‌خان در ۱۱ آذر 1300ش هنگام عقب‌نشینی به سمت خلخال در گردنۀ گیلوان بر اثر شدت برف و بوران و سرمازدگی به همراه تنها همرزمش به نام هوشنگ (گائوک آلمانی) درگذشت. به دستور محمدخان (سالار شجاع)، سر میرزا از تنش جدا شد. پس از مدتی سر میرزا به‌طور مخفیانه در محله سلیمان‌داراب رشت به خاک سپرده شد. در شهریور ۱۳۲۰ش، جمعی از آزادی‌خواهان گیلان، جسد میرزا را به رشت منتقل کردند و در محلی که سر میرزا بود، به خاک سپردند. امروزه در این مکان، در سالروز درگذشت او مراسم یادبود برگزار می‌شود.[۱۷]
یادمان
اولین کنگره ملی میرزا کوچک‌خان جنگلی، برای بزرگداشت و معرفی میرزا کوچک‌خان در سال ۱۳۹۱ش، همزمان با نود‌و‌یکمین سالگرد درگذشت وی برگزار شد. آیه‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در پیامی به این کنگره تاکید کرد: «میرزا کوچک‌خان یک نظام مینیاتوری از نظام اسلامی را در خطه رشت به وجود آورد.»[۱۸] تصنیف معروف «میرزا کوچک‌خان» که با آهنگ‌سازی محمد میرزمانی و با صدای استاد ناصر مسعودی در تیتراژ پایانی سریال میرزا کوچک‌خان خوانده شده است، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.[۱۹] همچنین ساخت سریال «میرزا کوچک‌خان» به کارگردانی بهروز افخمی از جمله آثار هنری است که در دهه ۱۳۶۰ش ساخته شده و به نمایش درآمده است. این سریال به زوایای قیام میرزا کوچک‌خان پرداخته است.[۲۰]
پانویس
- ↑ فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل، 1376ش، ص35.
- ↑ فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل، 1376ش، ص36؛ یوسفدهی، هومن، گاه‌شمار نهضت جنگل، 1393ش، ص11.
- ↑ «پگاه پایداری دوران کودکی، نوجوانی، خانواده و اخلاق میرزا کوچک‌خان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، 26 تیر 1401؛ فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل، 1376ش، ص385؛ اصلاح عربانی، ابراهیم، کتاب گیلان، 1374ش، ج2، ص236-237.
- ↑ فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل، 1376ش، ص35؛ یوسفدهی، هومن، گاه‌شمار نهضت جنگل، 1393ش، ص11.
- ↑ اصلاح عربانی، ابراهیم، کتاب گیلان، 1374ش، ج2، ص181.
- ↑ مجموعۀ مقاله‌های همایش بازشناسی نهضت جنگل، 1382ش. ص632.
- ↑ یوسفدهی، هومن، گاه‌شمار نهضت جنگل، 1393ش، ص11.
- ↑ مجموعۀ مقاله‌های همایش بازشناسی نهضت جنگل، 1382ش. ص452.
- ↑ فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل، 1376ش، ص41؛ یوسفدهی، هومن، گاه‌شمار نهضت جنگل، 1393ش، ص13-14؛ اصلاح عربانی، ابراهیم، کتاب گیلان، 1374ش، ج2، ص182.
- ↑ اصلاح عربانی، ابراهیم، کتاب گیلان، 1374ش، ج2، ص249؛ سرتیب‌پور، نام‌ها و نام‌دارهای گیلان، 1371ش، ص110-111.
- ↑ اداره کل بنیاد شهید انقلاب اسلامی استان گیلان، میثاق جاوید، 1377ش؛ مجموعۀ مقالۀ‌های همایش بازشناسی نهضت جنگل، 1382ش. ص452.
- ↑ فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل، 1376ش، ص51-52.
- ↑ «میرزا کوچک‌خان جنگلی»، ویکی فقه، 17 تیر 1401ش.
- ↑ «میرزا کوچک‌خان جنگلی»، ویکی شیعه، 17 تیر 1401ش.
- ↑ مجموعۀ مقالۀ‌های همایش بازشناسی نهضت جنگل، 1382ش. ص135.
- ↑ فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل، 1376ش، ص43.
- ↑ فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل، 1376ش، ص391؛ اصلاح عربانی، ابراهیم، کتاب گیلان، 1374ش، ج2، ص187؛ «میرزا کوچک‌خان جنگلی»، ویکی فقه، 17 تیر 1401ش.
- ↑ «نخستین کنگره ملی میرزا کوچک‌خان با حضور رییس جمهوری در رشت آغاز شد»، سایت راسخون، 11 آذر 1391ش.
- ↑ «ثبت ملی تصنیف صد ساله «میرزا کوچک‌خان»، خبرگزاری صدا و سیما، 25 دی 1400.
- ↑ «کوچک جنگلی» در «پیش پرده» رادیو صبا»، خبرگزاری مهر، 7 بهمن 1400ش.
منابع
- اصلاح عربانی، ابراهیم، کتاب گیلان، رشت، گروه پژوهشگران ایران، 1374ش.
- سرتیب‌پور، جهانگیر، نام‌ها و نام‌دارهای گیلان، رشت، گیلکان، 1371ش.
- طاهری رشتی، محمدجعفر، شعله شمع جنگل، رشت، علی طاهری، 1359ش.
- فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل، ، رشت، جاویدان، چاپ سیزدهم، 1376ش.
- یوسفدهی، هومن، گاه‌شمار نهضت جنگل، رشت، فرهنگ ایلیا، 1393ش.
- همایش بازشناسی نهضت جنگل، مجموعۀ مقالۀ‌های همایش بازشناسی نهضت جنگل، رشت، شهر باران، 1382ش.
- میثاق جاویدان، بی‌جا، اداره کل بنیاد شهید انقلاب اسلامی استان گیلان، 1377ش.
- «پگاه پایداری دوران کودکی، نوجوانی، خانواده و اخلاق میرزا کوچک‌خان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 26 تیر 1401.
- «ثبت ملی تصنیف صدساله «میرزا کوچک‌خان»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ انتشار: 25 دی 1400ش.
- «کوچک جنگلی» در «پیش پرده» رادیو صبا»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: 7 بهمن 1400ش.
- «نخستین کنگره ملی میرزا کوچک‌خان با حضور رییس جمهوری در رشت آغاز شد»، سایت راسخون، تاریخ انتشار: 11 آذر 1391ش.
- «میرزا کوچک‌خان جنگلی»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
- «میرزا کوچک‌خان جنگلی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.