نقالی

نقالی، آیین داستان‌گویی و هنر پرده‌خوانی با حرکات نمایشی و بیان خاص.

نقالی، بیان آهنگین یک واقعه یا قصه، به شعر یا نثر و با حرکات نمایشی در برابر جمعی از مردم است که در میان هنرهای ایرانی، شاخه‌ای از اشکال نمایشی به‌صورت انفرادی است. نقالان موضوع‌ها و مضامین متنوعی را در قالب قصه روایت می‌کنند. موضوع قصه‌ها بیشتر پیرامون شاهنامه و پهلوانان ایران است و مخاطب را در گذرگاه تاریخ با روش زندگی، منش و طرز تفکر گذشتگان آشنا می‌کند.

مفهوم‌شناسی

نقالی به‌معنی افسانه‌گویی و داستان‌سرایی در قهوه‌خانه‌ها و مجامعي مانند آن است که معمولا داستان و سرگذشت عیاران را با آهنگی خاص بازنمایی می‌کند. در سنت فرهنگی نقالي، نقالان داستان‌هاي تاريخي، شبه‌تاريخي و مذهبي را با كلامي سنجيده و بياني گرم و رسا میان مردم روايت مي‌كنند و با توجه به سطح فرهنگی مخاطبان، گاه نقل روایات را به‌سمت طنز و بداهه‌گویی می‌کشانند. در نقالی، داستان‌های شاهنامه یا دیگر پهلوانان گاهی با زبان ساده و قابل درک برای همگان بیان می‌شود.

تاريخچه

پيش از اسلام، سرودخوان‌های دوره‌گردي در ايران باستان وجود داشتند كه با ساز و آواز قصه‌خواني مي‌كردند. در دورۀ اشكاني این سرودخوان‌ها را گوسان می‌نامیدند كه داستان‌هاي حماسي و مدح پادشاهان و قهرمانان باستان را برای مردم نقل می‌کردند. تاریخ‌نگاران معتقدند که گوسان‌ها نقش مهمی در نگه‌داشت سنت‌هاي ملي ايران داشتند و افسانه‌هاي كهن به كمك اين خنياگران گردآوري شده‌ است. در دورۀ ساساني نيز سرودخوان‌هایی بودند كه داستان‌هاي قومي و ملي را با نغمه و آواز براي مردم مي‌خواندند. بهرام چوبين، سردار ساساني قبل از رفتن به جنگ سرودخوانان را به‌ دربار فرا مي‌خواند تا حماسة هفت‌خوان اسفنديار و رنج‌هاي او را بخواند. باربد، خواننده و خنیاگر معروف دربار خسرو پرويز ساساني بود که تصنيف‌هايي دربارۀة پسران ديو، فتوحات و مجالس خسرو می‌خواند. همچنین داستان‌گوهایی در بخارا سرودهايي را در سوگ مرگ سياووش مي‌خواندند كه به این سرودها گريستن مغان می‌گفتند. بنابر روایات تاريخي، نصر بن‌ حارث، در مکه هر زمانی‌كه براي تجارت به حيره مي‌رفت نوشته‌هایی از داستان‌هاي پهلوانان ایرانی را تهیه می‌کرد و با خود به مكه مي‌برد و براي مردم قبيله مي‌خواند. در دورۀ اسلامي و به‌ویژه در سدۀ پنجم و ششم هجري شاخه‌ای از نقالی با رویکرد مذهبی شکل گرفت که در چارچوب آن، جنگ‌های صدر اسلام، پیامبر و دلاوری‌های امام علی در این جنگ‌ها را نقل می‌کردند و در وصف جان‌فشانی شهیدان کربلا و مدح خاندان نبوت شعر می‌سرودند و رسم نقل داستان‌هاي مذهبي را در فرهنگ نقالي ايران بنياد نهاده و ترویج دادند. اوج شکوفایی این هنر در دورة صفویه بود. به‌دلیل علاقه‌ای که شاهان صفوی به تصویرگری و نمایش داشتند از این هنر حمایت کردند و در بین مردم رایج شد. در آن دوره، قهوه‌خانه نهاد فعالی در انتقال فرهنگ و ادب کهن ملی و مذهبی ایران به عموم مردم به‌شمار می‌رفت و در آموزش اخلاق و منش پهلوانی و جوان‌مردی نقش مهمی داشت. در زمان صفوي، نقالان داستان‌های حماسی را ارباب معركه و نقالان اهل بيت را مداح می‌نامیدند. کسانی را که از احوال گذشتگان و زندگی پادشاهان نقل می‌کردند را قصه‌خوان می‌گفتند. یکی از کهن‌ترین نقل داستان‌های پهلوانی و ملی، اشعار فردوسی در رابطه با خواندن شاهنامۀ ابومنصوری در میان جمعی از شنوندگان است. در دورۀ قاجار، قصه‌خواني رشد فراوان يافت و در حوزه‌هاي جغرافيايي و فرهنگي مختلف ايران قصه‌خواناني بودند كه داستان‌هاي حماسي قومي و محلي خود را همراه با حماسه‌هاي شاهنامه به نثر و نظم براي مردم نقل مي‌كردند. در این دوره، نقاشی شخصیت‌های مذهبی، تاریخ عاشورا، تصویر جبرئیل و سپاه اجنه بیش‌تر از دوره‌های دیگر بر روی پرده نقاشی می‌شد.

نقال

نقال به هنرمندی می‌گویند که داستان‌ها و وقايع تاریخی را به‌صورت انفرادی با حرکات و اشارات نمایشی برای سرگرم كردن مردم به نظم و نثر بیان کند. نقال‌ها به‌عنوان نگهبان داستان‌های حماسی، مذهبی و قومی ایران شناخته می‌شوند. نقال‌ها معمولا از ویژگی‌های زیر بهره‌مند هستند: مهارت کلامی و فن بیان؛ صدای خوب و رسا؛ بیان قوی و استوار؛ حافظۀ قوی؛ تسلط کامل بر داستان‌های کهن حماسی و مذهبی؛ توجه به حرکات و رفتار هنگام بازگوکردن داستان؛ ذوق هنری و شوخ‌طبعی.

ابزار نقالی

نقال برای پوشش خود با توجه به موضوع داستان از لباسی ساده، رزمی و یا لباس سنتی و بومی که به قوم خاصی تعلق دارد، استفاده می‌کند. هر نقال یک چوب تعلیمی، شمشیر یا شلاق برای اشاره به‌تصویر خاصی از پرده در قسمت‌های مختلف داستان در دست دارد. و در نهایت مهم‌ترین ابزار داستان‌گویی، پرده است. پرده‌ها به داستان و شخصیت‌های قصه شکل حقیقی می‌دهد.

مکان‌های نقالی

نقالی در قهوه‌خانه‌ها، گذرگاه‌ها، معابر، چهارسوهای بازار، کاروان‌سراها، صحن‌ مساجد، زیارتگاه‌ها و به‌طور کلی در هر مکانی که از جمعیت بیشتری برخوردار بود انجام می‌شد.

انواع نقالی

1. نقالی آیینی

1. مناقب‌خوانی؛ به‌معنای نقل روایت‌هایی از جنگ‌ها و پهلوانی‌هاي امام علی.

2. فضایل‌خوانی؛ نقل رویدادهایی دربارة عمر و ابوبکر.

3. حمله‌خوانی؛ وقایعی دربارۀ زندگی و جنگ‌های پیامبر و امام علی که بیش‌تر از کتاب حملۀ حیدري برگرفته می‌شود.

4. روضه‌خوانی؛ ذکر وقایع و حوادث مذهبی، به‌ویژه واقعۀ کربلا.

5. سخنوری؛ خواندن اشعاری در مدح حضرت علی در شب‌های ماه رمضان.

6. چاوشی‌خوانی؛ خواندن اشعاری با آداب خاص در بدرقه و استقبال حاجیان و زائران.

2. نقالی حماسی

1. شاهنامه‌خوانی؛ نقالان داستان‌های مختلف شاهنامۀ فردوسی مانند رستم و سهراب، هفت‌خوان رستم و بیژن و منیژه را تا پایان داستان به نثر و نظم و آواز، در چند شب متوالی می‌خوانند. شاهنامه‌خوانی در بین مردم بسیار پر طرفدار بود.

2. تاریخی و افسانه‌ای؛ نقالان داستان‌هایی مانند ابومسلم، داراب‌نامه، مختارنامه و سمک عیار را با چاشنی شعر و آواز می‌خواندند.

زنان و مردان نقال

سنت نقالی، امروزه نیز توسط برخی از نقالان مرد و زن در ایران، پایدار مانده است؛ مینا صارمی، نخستین بانوی نقال ایرانی در جشنوارۀ آیینی سنتی، فاطمه حبیبی‌زاده دارای شهرت جهانی در حوزۀ نقالی، سارا عباس‌پور با اجرای نقالی به‌مناسبت جشن هزارۀ شاهنامه در تالار کنفرانس عمومی یونسکو، خانم مرجان صادقی نایینی با اجرای نقالی به‌مناسبت پنجمین کنگرۀ جهانی فردوسی در شهر برلین آلمان در خرداد 1389ش، ساقی عقیلی، با اجرای نقالی در ‌۲۰۰۸م در کشور ایتالیا، مرشد ولی‌الله ترابی، مرشد خوشحالپور، مرشد ابوالفضل ورمزیار و مرشد مهدی چایانی، از نقالان برتر معاصر هستند.

کارکردهای نقالی

1. غنی‌سازی اوقات فراغت

سرگرمی‌های مردم در گذشته بسیار محدود بود و شنیدن داستان برای آنها یکی از سرگرمی‌های مهیج محسوب می‌شد. شنیدن داستان‌های حماسی با روحیۀ پهلوانی آنها همسو بود. مردم با شخصیت‌های داستان‌ها پیوند عاطفی برقرار می‌کردند و با شور و هیجان ساعاتی از شب را به شنیدن داستان‌ها به انتظار می‌نشستند.

2. حفظ میراث کهن فرهنگی

از کارکردهای مهم نقالی، حفظ میراث کهن فرهنگی و ترویج روحیۀ عیاری در بین مردم است. برای مثال، در گذشته شاهنامه‌خوانی بسیار رایج بود که در انتقال میراث معنوی گذشتگان نقشی مهم داشت. علاوه‌براین این، مردم وقتی زمان خود را صرف گوش دادن به داستان‌های نقالی شاهنامه می‌کردند از فراز و نشیب زندگی و سختی‌ها و درگیری‌های روزمره بیرون می‌آمدند و برای لحظاتی به دنیای پر از خیال داستان‌ها وارد و با شادی‌ها و غم‌های قهرمانان داستان همراه می‌شدند. جمع‌های خانوادگی با این نقالی‌ها گرم و پرشور بود.

3. پیوند هویت ملی و دینی

به نظر پروشگران، نقالی هویت ملی را به هویت دینی پیوند می‌زند ویل دورانت درکتاب تاریخ هنر خود دربارۀ روایت و جایگاه نقالی به‌ویژه نقالی‌های حماسی در رفتارها و مناسبت‌های آیینی ایرانیان هنگام مقابله در برابر هجوم متجاوزان به سرزمین خود اشاره می‌کند و چنین می‌نویسد که هنر نقالی علاوه‌بر اینکه آداب و رسوم و فرهنگ زندگی مردم جامعه را شکل می‌دهد؛ در حوزۀ نظامی نیز برای برانگیختن شور ملی و افزایش قدرت روحی و روانی سربازان بسیار موثر بوده است.

4. حفظ و ترویج معنویت دینی

مردم ایران بعد از ورود اسلام، در تمامی آیین‌ها و رسوم ملی خود از بسیاری از شعرهای دینی و رویدادهای مذهبی استفاده کرده‌اند تا از یک سو روحیۀ معنوی و مذهبی مردم را ارتقاء دهند و از سوی دیگر موجب ماندگاری آن آیین‌ها شوند.

وضعیت کنونی

نقال‌ها در گذشته در قهوه‌خانه‌ها و کاروان‌سراها به‌نمایش قصه‌گویی می‌پرداختند اما امروزه با کاهش محبوبیت قهوه‌خانه‌ و از بین رفتن کاروان‌سرا و همچنین تغییر شکل سرگرمی مردم، طرفداران این هنر در ایران رو به کاهش است. همچنین با گسترش روابط تجاری و وجود تکنیک‌های مختلف برای ارائه یک اثر هنری، هنر نقالی رو به فراموشی رفته است. با مرگ بسیاری از پیش‌کسوتان در این عرصۀ هنری، شرایط لازم برای آموزش نسل‌های آینده با چالش‌های بسیار روبرو می‌شود.

ثبت‌جهانی

پروندۀ نقالی در سبک زندگی ایرانی، در ششمین اجلاس میراث معنوی ناملموس در1390ش در فهرست یونسکو به ثبت جهانی رسید.

منابع

• آهنگرنژاد، جلیل، «تحلیل بیتی از رستم و سهراب بر مبنای روایت نقالان و شاهنامة کردی»، پژوهشنامة ادب حماسی، شمارة 2، سال 1395ش.
• آیدنلو، سجاد، «مقدمه‌ای بر نقالی در ایران»، پژوهشنامة زبان و ادبیات فارسی گوهرگویا، شمارة 4، 1388ش.
• «باستانی‌ترین هنر کشور در آستانه فراموشی»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1402ش.
• پژوهان‌فر، آیسان، « نقالی ایرانی»، وب‌سایت عالی‌گرد، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1402ش.
• «چاووش‌خوانی آیین»، ویکی فقه، تاریخ درج مطلب: 15 مهر 1402ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 آبان 1402ش.
• سارانی، پریوش، « معرفی هنر نقالی میراث ناملموس ایران در یونسکو»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1400ش.
• شریف‌خدایی، مجید و گودرزی، فریده، «نقّالي و جايگاه آن در نمايش‌های راديویی»، فصلنامة تخصصی فرهنگ مردم ايران، شمارة30، 1391ش.
• «فاطمه حبیبی‌زاد»، ویکی شاهنامه، تاریخ بازدید: 5 آذر 1402ش.
• «معرفی هنر نقالی؛ میراث ناملموس ایران در یونسکو»، وب‌سایت ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب: 16 فروردین 1401ش.
• «معرفی هنر نقالی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 26 آبان 1402ش.
• نجاری، محمد و قوام، ابوالقاسم، «نقالی؛ گفتمان فرهنگ دینی در عصر صفوي»، جامعه‌پژوهی فرهنگی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شمارة 3، 1396ش.
• «نقالی آیینی نمایشی از بطن شعف ملی تا قلب حماسة مذهبی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1398ش.
• «نقالی خوانی از چه زمانی وارد فر هنگ ایران شد»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1401ش.
• «نقالی؛ قصه‌گویی اجرایی ایرانی ۱۳۹۰»، وب‌سایت کمسیون ملی یونسکو-ایران، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1395ش.
• «نقالی که با علی‌نامه شهرتش به اروپا رسید»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 22 تیر 1402ش.
• «نقالی»، وب‌سایت دانشنامة اسلامی، تاریخ بازدید: 26 آبان 1402ش.