مناقب خوانی
مناقب‌خوانی؛ آیین ستایشگری و آواز مذهبی ایرانیان.
مناقب‌خوانی، نوعی ستایش مذهبی و بیان روایات حماسی- آیینی است. مناقب‌خوانی را از جمله هنرهای آیینی و نیز از کهن‌ترین آیین‌های سوگ در ایران می‌دانند که امروزه به یکی از مردمی‌ترین آیین‌های مذهبی در سوگ اهل‌بیت و به‌ویژه امام حسین تبدیل شده است. مناقب‌خوانی، علاوه بر ایران در کشورهای افغانستان، تاجیکستان و پاکستان نیز اجرا می‌شود.
مفهوم‌شناسی
مناقب‌خوانی که امروزه بیشتر با نام منقبت‌خوانی شناخته می‌شود، هنری آیینی و مذهبی در ایران کهن، به‌خصوص منطقۀ خراسان است. مناقب در لغت به‌معنای اوصاف حمیده و نیز شعری است که در ستایش فردی سروده شده باشد.[۱] منقبت نیز در لغت به‌معنای هنر، ستودگی، آن چیزی‌که موجب ستایش و مباهات شده و نیز به‌معنای مدح و ستایش پیامبر و اهل‌بیت او آمده است.[۲] مناقب‌خوان، به‌معنای ستایشگر ائمۀ شیعه و فردی است که محامد اهل‌بیت را برمی‌شمارد.[۳] منقبت‌خوان نیز به فردی اشاره دارد که ستایشگر اهل‌بیت بوده و آنها را می‌ستاید.[۴] هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی آیینی، محلی و قومی ایرانی، مناقب‌خوانی را نوعی رفتار آیینی و توام با نمایش عزاداری منقبت‌خوان‌ها دانسته که در آیین‌های سوگ شهادت اهل‌بیت پیامبر به‌خصوص امام علی و امام حسین اجرایی می‌شوند.[۵]
پیشینه
کارشناسان، ریشه‌های مناقب‌خوانی را در آوازهای آیینی ایران باستان بررسی کرده‌اند. آنها، یشت‌ها را که نوعی آوازهای ستایشی ایزدان بودند از جمله نمونه‌های این نوع از آوازها می‌دانند. پس از ظهور اسلام و ورود آن به ایران، سرودهای آیینی و ستایشی جایگاهی ویژه میان مسلمانان ایرانی پیدا کرده و با تغییراتی در متون این سروده‌ها، به آوازهایی در مدح و رثای بزرگان دین تبدیل شدند.[۶] ایرانیان خداجو و یگانه‌پرست، برای حفظ هویت فرهنگی خود، آداب، رسوم و سنن دین اسلام و مذهب شیعه را با آیین‌ها و رفتارهای نمایشی پیشین خود ادغام کرده و از آن در مسیر سوگ و ثنای امام حسین، قیام او و نیز بزرگداشت حماسۀ عاشورا، در قالب مناقب‌خوانی، بهره‌برداری کرده‌اند.[۷]
سنت منقبت‌خوانی در ایران، حتی در دوره‌هایی که حکومت‌های سنی‌مذهب بر مردم حاکم بودند، رایج بوده و با تسلط شیعیان بر ایران و شکل‌گیری حکومت‌های شیعی‌مذهب، پررنگ‌تر شده است. مناطق شرقی خراسان که امروزه در سرزمین افغانستان قرار گرفته از دیرباز ارادت ویژه‌ای به خاندان پیامبر اسلام داشته و در بسیاری از روزهای سال، بساط مناقب‌خوانی را به‌پا کرده و جماعت بسیاری را دور خود جمع می‌کنند.[۸] در قرن‌های پنجم و ششم قمری، افرادی که به مناقب‌خوان یا مناقبی مشهور بودند، در کوچه و بازار برخی شهرهای ایران همچون قم و سایر شهرهای شیعه‌نشین، مناقب اهل‌بیت را با آوازی خوش و بلند می‌خواندند. از مشهورترین مناقب‌خوانان آن دوران می‌توان به «ابوطالب مناقبی» و «ابوالعمید مناقبی» اشاره کرد.[۹] امروزه، مناقب‌خوانی یکی از بخش‌های اصلی در مراسم‌های مختلف شیعیان شناخته می‌شود.[۱۰]
اهداف
از جمله اهداف مناقب‌خوانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تبلیغ دین و مذهب؛
- حفظ شعائر دینی- مذهبی؛
- ترویج مکتب و معارف اهل‌بیت؛
- زنده نگه‌داشتن ارزش‌ها و نیز آموزه‌های اعتقادی شیعه؛
- مدح و ثنای اهل‌بیت پیامبر؛
- تقویت احساسات مذهبی؛
- پرورش شاعران ولایی و رونق شعر آیینی.[۱۱]
ارکان
- در مجالس مناقب‌خوانی، چند رکن مهم وجود دارد:
- صاحب مجلس: فردی است که مناقب‌خوانی را در منزل یا تکیه‌خانۀ منسوب به خود برگزار می‌کند. از جمله وظایف صاحب مجلس، آماده کردن مقدمات لازم برای اجرای مراسم اعم از مکان و پذیرایی شرکت‌کنندگان و گاهی مکان لازم برای استراحت مناقب‌خوانان است.
- مناقب‌خوان: فردی است که با صدایی گرم، خوش و بلند اشعاری را در وصف پیامبر و اهل‌بیت او می‌خواند. این افراد، در بیشتر موارد، اشعار مورد نظر را حفظ بوده و گاهی نیز از روی کاغذ به خوانش آن می‌پردازند. مناقب‌خوانان، میان خود سلسله مراتبی دارند؛ فردی که از تجربۀ بیشتری برخوردار است «استاد» خوانده می‌شود. آنها، در ازای اجرای خود دستمزدی دریافت نکرده و آن را نوعی توهین به خود و مجلس می‌دانند.
- مکان: مناقب‌خوانی به‌صورت معمول، در مکان‌هایی وسیع در محیط تکیه‌خانه، صحن خانه‌ها یا اتاق‌های بزرگ برگزار می‌شود. گاهی، در برخی محله‌های شیعه‌نشین، بخشی از کوچه را مسقف و مفروش می‌کردند که «سقاخانه» خوانده می‌شد و مراسم مناقب‌خوانی را در آن برگزار می‌کردند.
- زمان: مناقب‌خوانی، بیشتر به‌صورت هفتگی و در برخی روزهای خاص همچون ایام ولادت و شهادت اهل‌بیت، برگزار می‌شود. از دیگر زمان‌های اجرای مناقب‌خوانی می‌توان به شب‌ها و روزهای جمعه اشاره کرد. در کشور افغانستان، منقبت‌خوانی در ایام نوروز نیز مرسوم است. آنها بر این باورند که در نوروز، امام علی از سوی خداوند به‌عنوان پیشوای مسلمین انتخاب شده است؛ به‌همین دلیل تا چهل روز پس از نوروز این مراسم را در اماکنی مقدس همچون «زیارتگاه سخی»[۱۲] برگزار می‌کنند.
- شعر: مناقب‌خوانان همواره در تلاش بوده‌اند تا اشعاری فاخر و پرمحتوا را بخوانند. در مجالس مناقب‌خوانی، اشعار درجه یک و کهن فارسی خوانده می‌شوند که بیشتر در قالب قصیده و ترجیع‌بند هستند. مناقب‌خوانان، همچنین، تلاش می‌کنند تا اشعاری متناسب با موضوع مجلس انتخاب کنند؛ برای مثال، در ایام نوروز، شعرهای فرخی و منوچهری بیشتر خوانده می‌شود؛ زیرا از تصویرپردازی‌های زیبا و توصیفاتی خیال‌انگیز برخوردار هستند.[۱۳]
انواع
در مجموع، دو نوع مجلس مناقب‌خوانی وجود دارد:
- مجلس مناقب‌خوانی که بیشتر در تکیه‌خانه‌ها یا منازل بزرگان و افراد مشهور برگزار می‌شود. در این مجلس، از شرکت‌کنندگان پذیرایی شده و اشعاری در سبک کلاسیک خوانده می‌شوند.
- مجلس مناقب‌خوانی که در قبرستان‌ها، زیارتگاه‌ها یا اماکن عمومی برگزار می‌شود. در این مجلس، منقبت‌خوان غیر حرفه‌ای بوده و نوع اشعار نیز از سطحی پایین‌تر برخوردار هستند.[۱۴]
همچنین، ملاحسین واعظ کاشفی، در فتوت‌نامۀ خود مناقب‌خوانان را به چهار گروه تقسیم کرده است:
- گروه اول، افرادی هستند که اشعار خود را در منقبت امام علی سروده‌اند؛
- گروه دوم، افرادی هستند که خود شاعر نبوده و اشعار دیگران را در منقبت اهل‌بیت می‌خوانده‌اند؛
- گروه سوم، افرادی که علاوه بر منقبت‌خوانی یا مداحی، سقایی هم می‌کرده‌اند؛
- گروه چهارم، افرادی بوده‌اند که از طریق منقبت‌خوانی در معابر و در نزدیکی منازل مردم، از آنها درخواست کمک نیز داشته‌اند که اقدام این گروه از نظر بسیاری ناپسند بوده است.[۱۵]
شرح مجلس مناقب‌خوانی
با حضور شرکت‌کنندگان در مجلس مناقب‌خوانی، استاد مناقب‌خوانی نیز در جلسه حاضر می‌شود. سپس، صاحب مجلس، چوب یا عصای مخصوص مناقب‌خوانی را جلوی پای استاد قرار می‌دهد. این عصا، نشانه‌ای از اتکا و نیز بیانگر راه و طریقت ولایت اهل‌بیت پیامبر است. پس از آن، مجلس مناقب‌خوانی با نام خدا، درود بر پیامبر اسلام و اهل‌بیت او آغاز می‌شود. تلاوت آیاتی از قرآن کریم نیز در این مجلس صورت می‌گیرد. سپس، یکی از اعضای مجلس، به فرستادن صلوات یا چاووشی مشغول شده و یکی از منقبت‌خوانان، دو یا چند بیت و قصیده را با آوازی آهنگین و بلند می‌خواند. شروع مجلس با افراد تازه‌کار بوده و شاگردان مناقب‌خوانی که در حال آموزش هستند، مراسم را آغاز می‌کنند. فرد شروع‌کننده به منقبت‌خوانی، ابتدا عصا را از مقابل استاد گرفته و پس از بوسیدن آن، چند تک‌بیت یا ابیاتی از یک غزل یا قصیده را می‌خواند. استاد مناقب‌خوان نیز در حین کار، اصطلاحات و تذکراتی را به این افراد می‌دهد و در صورت فراموشی یک بیت، آن را به مناقب‌خوان یادآوری می‌کند. شروع مناقب‌خوانی در اصطلاح «ابتدانامه» یا «ابتدائیه» خوانده می‌شود. برخی، پس از ابتدانامه، مناجات‌های دیگری را نیز می‌خوانند. سپس، منقبت‌خوان، قصیده یا شعری که در حدود چهل بیت را در برمی‌گیرد، با سبک مخصوص می‌خواند. پایان مناقب‌خوانی نیز با اشعاری مخصوص، همچون بیت زیر مشخص می‌شود:
| دریاب خستگان غمت را ز حادثات | ای دستگیر شاه و گدا، یا علی، مدد! |
مراسم مناقب‌خوانی، با گذاشتن عصای منقبت‌خوانی نزد فرد بعدی ادامه می‌یابد. عصای مناقب‌خوانی تا پایان مراسم روی زمین گذاشته نمی‌شود تا در نهایت، آن را پیش استاد منقبت خوان می‌گذارند. اجرای استاد، طولانی‌ترین و مهیج‌ترین اجرای مناقب‌خوانی بوده و اشعاری در حدود 200 بیت را در برمی‌گیرند.[۱۶] در این میان، حاضران در مراسم، با فرستادن صلوات، هم به تشویق مناقب‌خوانان پرداخته و هم به آنها فرصت استراحت می‌دهند. در نهایت، مراسم مناقب‌خوانی با دعای استاد منقبت‌خوان به پایان می‌رسد.[۱۷]
مناقب‌خوانی در افغانستان
مناقب‌خوانی، از دیرباز، از آیین‌های مذهبی شیعیان در افغانستان بوده که تا امروز در اعیاد مذهبی، روزهای خاصی از هفته و نیز نوروز اجرایی می‌شده است. کارشناسان، پیشینۀ این آیین مذهبی در افغانستان را به دورۀ تیموریان در هرات بازمی‌گردانند که در دوره‌های صفویان و افشاریان با تغییراتی مواجه شده است. امروزه، این آیین کهن مذهبی، در میان قزلباشان شیعه در کابل مرسوم بوده و سایر شیعیان افغانستان از جمله هزاره‌ها نیز اهتمام بسیاری در برپایی مناقب‌خوانی در افغانستان دارند.[۱۸] از شاخص‌ترین چهره‌های مناقب‌خوانی در افغانستان می‌توان به سید محمدکاظم مشهور به «بلبل» اشاره کرد. دیوان اشعار بلبل نزدیک به بیست هزار بیت را شامل می‌شود که در سال 1365ش، در ایران چاپ شد.[۱۹] شعر زیر از سروده‌های بلبل است که در مدح اهل‌بیت پیامبر سروده شده است:[۲۰]
| ای قافله‌سالار صفوف صف محشر | فردای قیامت چو خرامی به سر پل |
| حق حسنین و علی و حرمت زهرا | کز چشم شفاعت نگری جانب بلبل |
از دیگر شاعران معروف کشور افغانستان می‌توان به «عایشه درانی» از شعرای اهل‌سنت افغانستان اشاره کرد. او که خود را غرق در دریای محبت اهل‌بیت یافته، اشعاری نغز در وصف اهل‌بیت پیامبر و امام علی سروده است. عایشه، همچنین در قصیده‌ای 45 بیتی به توصیف حضرت زهرا پرداخته و صفات و القاب او را برشمرده است. ابیات زیر بخشی از شعر این بانوی شاعر در وصف امیرالمؤمنین است:[۲۱]
| یا شاه نجف شیر خدا حیدر کرار | ای محرم راز ازلی، واقف اسرار |
| هم حیدر هم صفدر و هم فاتح خیبر | تیغ نظرت صف‌شکن لشکر کفار |
موسیقی در مناقب‌خوانی
مناقب‌خوانی، خود موسیقی خاصی نداشته و از گوشه‌ها و متن‌های موسیقی ایرانی بهره گرفته است.[۲۲] برخی از کارشناسان، اهمیت مناقب‌خوانی را در حفظ نواهای موسیقی ایرانی می‌دانند. در برخی برهه‌های تاریخی، موسیقی برای عوام ممنوع بوده و منقبت‌خوانان با استفاده از این هنر توانستند گوشه‌ها و آوازهای موسیقی ایران را حفظ کرده و به نسل‌های بعدی منتقل کنند.[۲۳]
در سال 1402ش، آلبومی با عنوان «مناقب‌خوانی در ایران» منتشر شد که از تازه‌ترین محصولات مرکز موسیقی حوزۀ هنری بوده و با پژوهش هوشنگ جاوید، از مدرسان و محققان ایرانی جمع‌آوری شده است. در این آلبوم، انواع مناقب‌خوانی علوی، مناقب‌خوانی حسینی (مرثیه و مصیبت)، مناقب مهدوی و نیز برخی روایات منسوب به حضرت علی همراه با سازهایی همچون دوتار، نی و چنگ ضبط و ثبت شده‌اند.[۲۴]
مناقب‌خوانی در ادبیات فارسی
بسیاری از کارشناسان، شکوفایی مناقب‌خوانی را تحت تأثیر شعر فارسی می‌دانستند؛ زیرا شعر فارسی از ابتدا تلاش کرده تا موضوع مدح و ستایش را که در شعر عرب سابقه داشته، در خود جای دهد. به‌همین دلیل، بسیاری از شاعران فارسی‌زبان از همان آغاز ظهور اسلام کوشیدند تا همچون شاعران عرب‌زبان، اشعاری را دربارۀ پیامبر و اهل‌بیت او بسرایند. شاعران نامداری همچون فردوسی، کسایی، معینی، سنایی غزنوی و ظهیری نیز در این زمینه شعر سروده‌اند؛[۲۵] برای مثال، فردوسی در شعر خود به اهل‌بیت پیامبر اشاره کرده است:[۲۶]
| منم بندۀ آل‌بیت نبی | ستایندۀ خاک پای وصی |
| اگر چشم داری به دیگر سرای | به نزد نبی و وصی گیر جای |
| بدین زادم و هم بدین بگذرم | چنان دان که خاک پیِ حیدرم |
| هر آن کس که در دلش بغض علی است | از او خوارتر در جهان زار کیست؟ |
کسایی مروزی نیز در شعر خود به مدح امام علی پرداخته است:[۲۷]
| آن کیست بدین حال و که بوده است و که باشد | جز شیر خداوند جهان، حیدر کرار؟ |
همچنین شاعری به‌نام فضولی، در دیوان اشعار خود به‌وضوح به عبارت مناقب‌خوانی اشاره کرده است:[۲۸]
| من کمین مادح و منسوب به اهل‌البیتم | کار من نیست بجز مدح و مناقب‌خوانی |
پانویس
- ↑ انوری، فرهنگ سخن، 1381ش، ص7427.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ «منقبت».
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ «مناقب‌خوان».
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1377ش، ص2156.
- ↑ «مناقب‌خوانی نخل قد کشیده از ایمان و یقین حسین»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «مناقب‌خوانی»، وب‌سایت سوره مهر.
- ↑ «مناقب‌خوانی نخل قد کشیده از ایمان و یقین حسین»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ قزوینی رازی، النقض، 1358ش، ص65؛
اسفزاری، روضات‌الجنات فی اوصاف مدینه هرات، 1338ش، ص328. - ↑ «مناقب‌خوانی»، وب‌سایت کریمه ولی‌عصر.
- ↑ «مناقب‌خوانی»، وب‌سایت سوره مهر.
- ↑ موسوی، «درآمدی بر آیین منقبت‌خوانی در کابل»، 1401ش، ص73-74.
- ↑ مکانی در منطقۀ کارته‌سخی کابل، پایتخت افغانستان که محل زیارت شیعیان و اهل تسنن به‌شمار می‌رود.
- ↑ موسوی، «درآمدی بر آیین منقبت‌خوانی در کابل»، ، 1401ش، ص83-85.
- ↑ واصفی، بدایع‌الوقایع، 1356ش، ج2، ص247.
- ↑ «جست‌وجویی در تاریخ مناقب‌خوانی»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ موسوی، «درآمدی بر آیین منقبت‌خوانی در کابل»، 1401ش، ص89-91.
- ↑ ذوالفقاری، «بحر طویل فارسی»، 1372ش، ص33.
- ↑ موسوی، «درآمدی بر آیین منقبت‌خوانی در کابل»، 1401ش، ص71.
- ↑ انوشه، دانشنامۀ ادب فارسی، 1381ش، ص171.
- ↑ بلبل، دیوان بلبل، 1365ش، ص59.
- ↑ «اشعار خواندنی بانوی شاعر اهل سنت افغان در وصف حضرت علی»، پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسۀ جهانی سبطین.
- ↑ «مناقب‌خوانی هنری است که ایرانی‌ها برایش خون دادند»، خبرآنلاین.
- ↑ «مناقب‌خوانی»، وب‌سایت سوره مهر.
- ↑ سعیدی، «آلبوم مناقب‌خوانی در ایران منتشر شد/ شنیدن یک گنجینۀ موسیقایی»، خبرگزاری مهر.
- ↑ قزوینی رازی، النقض، 1358ش، ص232.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، 1387ش، ص4.
- ↑ ریاحی، زندگی، 1368ش، ص77.
- ↑ فضولی، دیوان اشعار فارسی، قصاید، شمارۀ 48، وب‌سایت گنجور.
منابع
- اسفزاری، معین‌الدین محمد، روضات‌الجنات فی اوصاف مدینه هرات، تهران، دانشگاه تهران، 1338ش.
- «اشعار خواندنی بانوی شاعر اهل سنت افغان در وصف حضرت علی»، پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسۀ جهانی سبطین، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1402ش.
- انوری، حسن، فرهنگ سخن، چ7، تهران، سخن، 1381ش.
- انوشه، حسن، دانشنامۀ ادب فارسی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381ش.
- بلبل، محمدکاظم، دیوان بلبل، به‌تحقیق پرفسور هدی، تهران، مؤسسۀ تحقیقاتی، انتشاراتی و آموزشی فرهنگ انقلاب اسلامی افغانستان، 1365ش.
- «جست‌وجویی در تاریخ مناقب‌خوانی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1402ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1402ش.
- ذوالفقاری، حسن، «بحر طویل فارسی»، مجلۀ رشد آموزش زبان و ادب فارسی، شمارۀ 34، 1372ش.
- ریاحی، محمدامین، زندگی، اندیشه و شعر او، تهران، توس، ص1368ش.
- سعیدی، علیرضا، «آلبوم مناقب‌خوانی در ایران منتشر شد/ شنیدن یک گنجینۀ موسیقایی»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 13 شهریور 1402ش.
- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به‌تحقیق سعید حمیدیان، چ13، تهران، قطره، 1387ش.
- فضولی، دیوان اشعار فارسی، قصاید، شمارۀ 48، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 بهمن 1402ش.
- قزوینی رازی، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل، النقض، به‌تصیح میرجلال‌الدین محدث، تهران، انجمن آثار مفاخر، 1358ش.
- «مناقب‌خوانی»، وب‌سایت کریمه ولی عصر، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1402ش.
- «مناقب‌خوانی نخل قد کشیده از ایمان و یقین حسین»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 30 شهریور 1397ش.
- «مناقب‌خوانی»، وب‌سایت سوره مهر، تاریخ بازدید: 18 بهمن 1402ش.
- «مناقب‌خوانی هنری است که ایرانی‌ها برایش خون دادند»، خبرآنلاین، تاریخ بارگذاری: 20 شهریور 1402ش.
- موسوی، محمدجواد، «درآمدی بر آیین منقبت‌خوانی در کابل»، فصلنامۀ علمی مطالعات ادبیات شیعی، سال اول، شمارۀ 1، 1401ش.
- واصفی، محمود، بدایع الوقایع، به‌تصحیح الکساندر یلدرف، تهران، بنیاد فرهنگ، 1356ش.