آثار الباقیه
آثار الباقیه، نام کتابی از ابوریحان بیرونی دانشمند ایرانی.
کتاب آثار الباقیه عن القرون الخالیه نوشته ابوریحان بیرونی، یکی از مهم‌ترین آثار در حوزه تاریخ، تقویم و فرهنگ ملل مختلف است. این کتاب در قرن چهارم هجری به زبان عربی نوشته شده و به بررسی تقویم‌ها، جشن‌ها، آیین‌ها و باورهای اقوام و تمدن‌های گوناگون می‌پردازد. ابوریحان بیرونی در این اثر، دانش گسترده‌ای از فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف از جمله ایرانی، یونانی، رومی، هندی و عربی را گردآوری و تحلیل کرده است. کتاب آثار الباقیه، جزء میراث فرهنگی و تمدنی ایران و اسلام و دارای اهمیت فراوان دانسته شده است.
نام‌گذاری کتاب آثار الباقیه
نام کتاب، «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» است که به فارسی «نشانه‌های بر جای مانده از زمان‌های گذشته و اقوام در گذشته» ترجمه شده است.[۱] برخی از مترجمان نام فارسی آن را «آثار بازمانده از سده‌های گذشته» انتخاب کرده‌اند. به باور بعضی از پژوهشگران ترجمۀ دوم نادرست است؛ زیرا واژۀ قرون (القرون الخالیه) در عنوان کتاب، به‌معنای سده یا صدسال نیست؛ بلکه این واژه از لغات و مفاهیم قرآنی و به‌معنای اعصار و امت‌ها است.[۲]
معرفی کتاب آثار الباقیه
نویسنده کتاب آثار الباقیه، ابوریحان بیرونی (362-442ق) از دانشمندان بزرگ ایرانی است که در دوره اسلامی، در زمینه‌های گوناگونی مانند نجوم، ریاضیات، تاریخ، جغرافیا و مردم‌شناسی فعالیت داشت. او به دلیل دقت علمی و روش‌مند بودن آثارش، به عنوان یکی از پیشگامان روش‌های علمی در جهان اسلام شناخته می‌شود. کتاب آثار الباقیه در ۳۹۱ق، توسط ابوریحان بیرونی، هنگامی که در گرگان در خدمت «امیر شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر زیاری» بود، به اتمام رسید؛ اما در سال ۴۲۷ق اضافات و اصلاحاتی در آن به‌وجود آورد و تکمیل کرد.[۳] این كتاب جزو نخستین آثار بیرونی است که در حدود بیست‌سالگی نوشتن آن را آغاز کرد.
آثار الباقیه به زبان عربی نوشته شده است که در آن دوره زبان دین و دانش کشورهای اسلامی بود.[۴] این کتاب مطالعۀ تطبیقی دربارۀ گاه‌شماری فرهنگ‌های مختلف، تاریخ ایران، بابل و روم، جشن‌ها و اعیاد در کشورهای مختلف، ادیان و آثار مقدس اسلام، یهود، زرتشتی، مانوی، صائبی، مزدک و هندوییسم است.[۵]
اهمیت کتاب آثار الباقیه
- نخستین کتاب در موضوع گاه‌شماری و مردم‌شناسی به‌روش علمی در تاریخ علم است؛[۶]
- اطلاعات جامع وجزئی دربارۀ تاریخ و فرهنگ اقوام مختلف را در بر دارد؛
- باعث ماندگاری و معرفی بسیاری از آداب و رسوم ایرانیان قدیم تا امروز شده است؛
- از قدیمی‌ترین منابعی است که در آن به جشن «سپندارمذگان» اشاره شده است که جشنی برای پاسداشت مقام بانوان ایرانی در دوران باستان بود؛
- منبع مهمی برای مطالعۀ شیوه‌های گاه‌شماری ایرانی و اقوام همسایه ایرانی است؛
- اطلاعات دقیق در زمینۀ ستاره‌شناسی و گاه‌شماری در آن وجود دارد که امروزه در بررسی‌های علمی و تقدم و تأخر وقایع تاریخی کاربرد گسترده‌ای دارد؛[۷]
- اطلاعات دقیق فرهنگی، جامعه‌شناختی و مردم‌شناسانه در بارۀ ملت‌ها و اقوام گذشته ارائه می‌کند که امروزه ارزش علمی و کاربردی دارد؛[۸]
- کتاب مرجع در مجامع علمی دوره‌های مختلف بوده است.[۹]
محتوای کتاب آثار الباقیه
آثار الباقیه در یک پیشگفتار و 21 فصل تکوین یافته است. پیشگفتار اثر پس از اهدای كتاب به قابوس وشمگیر، دربارة انگیزۀ نگارش آن می‌گوید. فصل‌های کتاب هر کدام به یک موضوع به این شرح اختصاص پیدا کرده است:[۱۰]
- فصل اول، دربارۀ ماهیت روز و شب و مجموع آنها و آغاز هر کدام؛
- فصل دوم، دربارۀ ماهیت و مبدأ سال‌ها و ماه‌های حاصل‌شده از شبانه‌روز و همچنین تعریف سال و ماه و اقسام كبیسه‌ها در سال‌های شمسی و قمری؛
- فصل سوم، دربارۀ ماهیت تاریخ‌های هجری، میلادی و رومی و عقاید و اختلاف اقوام دربارۀ آنها؛
- فصل چهارم، دربارۀ اختلاف امت‌ها در ماهیت ذوالقرنین؛
- فصل پنجم، دربارۀ ماه‌های ایرانی در دورۀ ساسانیان، ماه‌های مجوس، خوارزم و سغد و چگونگی كبیسه آنان، ماه‌های رومی و نحوه كبیسه آنها، ماه‌های عبرانیان، اقسام سال‌های یهودیان، آغاز سال مسیحیان شرق، ماه‌های سال قمری، نام ماه‌های اعراب دوره جاهلیت و كبیسه ماه‌های قمری در دوره جاهلیت؛
- فصل ششم، دربارۀ چگونگی استخراج برخی تاریخ‌ها از برخی دیگر؛
- فصل هفتم، دربارۀ ادوار و چگونگی پیدایش ماه‌ها و سال‌ها و كیفیت محاسبة كبیسه در نزد یهودیان؛
- فصل هشتم، دربارۀ تاریخ مدعیان نبوت و اقوامی كه از آنها پیروی کرده‌اند؛
- فصل نهم، مربوط به جشن‌های مختلف ایران قدیم مانند نوروز و علت پیدایش آن، نوروز بزرگ و سروش‌روز؛
- فصل دهم، دربارۀ جشن‌های سغدیان؛
- فصل‌های یازدهم و دوازدهم، درباره اعیاد ماه‌های اهل خوارزم؛
- فصل سیزدهم، دربارۀ روزها و ماه‌های رومیان و جشن‌های آنها، چگونگی شیرین‌كردن آب شور، حقیقت نور و علت گرمی آفتاب؛
- فصل چهاردهم، دربارۀ ماه‌های یهودیان و جشن‌ها و روزهای مقدس آنها؛
- فصل پانزدهم، دربارۀ اعمال مسیحیان ملکایی، جشن‌ها و روزهای مقدس آنها؛
- فصل شانزدهم، دربارۀ روزه و جشن‌های مورد اتفاق ترسایان؛
- فصل هفدهم، دربارۀ نصارای نسطوری و روزة آنها؛
- فصل هجدهم، دربارۀ جشن‌های مجوس پیش از ظهور زرتشت و روزه‌ها و اعیاد صائبیان؛
- فصل نوزدهم، شرح روزهای اعراب جاهلی، نام ماه‌های عربی و بازارهای معروف آنها؛
- فصل بیستم، دربارۀ عاشورا و سابقه آن و رویدادهای مهم اسلامی در ماه‌های مختلف مانند عید غدیر؛
- فصل بیست‌ویكم، در توضیح منازل قمر و طلوع و غروب آن و صور منازل.[۱۱]
نسخه‌ای از این کتاب به خط «ابن‌الکتوبی» در کتابخانه دانشگاه ادینبورگ نگهداری می‌شود که شامل 25 فصل است. در نسخۀ باقی‌ماندۀ متعلق به قرن هفدهم میلادی در دورۀ عثمانی نیز 25 فصل وجود دارد.[۱۲]
جایگاه کتاب آثار الباقیه
آثار الباقیه در محافل علمی ایران و کشورهای عربی و اروپایی، اثر شناخته‌شده و مورد استناد و مراجعۀ پژوهشگران بوده است.[۱۳]
سبک کتاب آثار الباقیه
ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی، در کتاب «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» سبک نگارشی دقیق، علمی و منظم را به کار برده است. سبک نگارش بیرونی در این اثر دارای ویژگی‌های زیر است:
- دقت علمی و مستندنگاری
- روش مقایسه‌ای
- تلفیق تاریخ و علوم
- بی‌طرفی علمی
- استناد به منابع معتبر
- توجه به جزئیات فرهنگی
آثار الباقیه از منظر برخی پژوهشگران، به سبک آثار کلاسیک یونان مثل کتاب «تاریخ هِرُودُت» یا جغرافیای «استرابون» و آثار فلسفی افلاطون نوشته و فصل‌بندی شده است.[۱۴]
شهرت کتاب آثار الباقیه
در ایران
در قرن هفتم هجری، «خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی» شاعر و تاریخ‌نگار مشهور ایرانی دستور داد تا از آثار الباقیه نسخه‌های خوش‌خط با تصاویر زیبا تهیه شود. این کار، باعث شد که آثار الباقیه در محافل علمی مورد توجه اندیشمندان قرار گیرد. در قرن سیزدهم هجری «علی‌قلی میرزا» وزیر مشهور علوم دورۀ ناصری کتاب را به فارسی ترجمه کرد و بر آن شرح نوشت که در شهرت آن تأثیرگذار بود.[۱۵]
در اروپا
متن عربی آثار الباقیه در 1878م نخستین‌بار در اروپا توسط «ادوارد زاخائو» از کشور آلمان، بر اساس سه نسخۀ خطی، در لایپزیک چاپ و نشر شد و سپس خود زاخائو کتاب را به زبان انگلیسی ترجمه و با مقدمه و تعلیقات، تحت‌عنوان «تاریخ‌شناسی ملت‌های کهن» در ۱۸۷۹م در لندن چاپ و منتشر کرد که در معرفی بیرونی و آثار او در جهان بسیار مؤثر بود.[۱۶]
روش تحلیل در کتاب آثار الباقیه
- گردآوری داده‌ها و تحلیل آنها در این کتاب بسیار نزدیک به روش دانشمندان جدید است؛
- از دانش ریاضی و ستاره‌شناختی برای اثبات و یا رد مطلبی استفاده شده است؛[۱۷]
- رویدادها به‌صورت منفرد و انتزاعی تحلیل نشده است؛ بلکه آنها در طول مجموعه‌ای از تحولات و ساختارمند در نظر گرفته شده است؛
- رعایت اصول پژوهش علمی و دوری از پیش‌داوری؛
- سنت‌شکنی و رد مشهورات که جنبۀ تقدس دارد و بر روش‌های علمی استوار نیست؛
- فراتر رفتن از نقل سلسۀ راویان و نقد محتوای روایات؛
- به‌کار گرفتن روش ارجاع و ذکر منبع.[۱۸]
ترجمۀ فارسی آثار الباقیه
اولین بار «علی‌قلی میرزا» وزیر مشهور علوم دورۀ ناصری در قرن سیزدهم این کتاب را به فارسی ترجمه کرد. سپس در سال ۱۳۲۱ش توسط «اکبر داناسرشت» با عنوان «آثارالباقیه ابوریحان بیرونی» ترجمه و تصحیح شد که تعداد چاپ‌های آن تا بهمن 1395ش به 6 عدد رسید. عزیزالله علی‌زاده نیز در ۱۳۹۰ش آن را تصحیح و همراه با نمایه و واژه‌نامه منتشر کرد. همچنین پرویز اذکائی ترجمه و تصحیح دقیقی از این اثر را با نام «آثار باقیه: از مردمان گذشته» منتشر کرد که در محافل علمی مورد ستایش قرار گرفت و در ۱۳۸۱ش برندۀ جایزۀ کتاب سال جمهوری اسلامی شد.[۱۹]
تأثیر کتاب آثار الباقیه بر فرهنگ و تمدن ایرانی
حفظ و ثبت میراث فرهنگی ایران
ابوریحان بیرونی در این کتاب به تفصیل به بررسی تقویم‌ها، جشن‌ها و آیین‌های ایرانی مانند نوروز، مهرگان، سده و دیگر مناسبت‌های باستانی ایران پرداخته است. این اطلاعات به عنوان یکی از قدیمی‌ترین منابع مکتوب درباره فرهنگ ایرانی، به حفظ این میراث کمک کرده است. بیرونی با دقت علمی و روش‌مند خود، بسیاری از آیین‌ها و سنت‌های ایرانی را که ممکن بود به مرور زمان فراموش شوند، ثبت و ضبط کرده است.[۲۰]
تقویت هویت ملی و فرهنگی
با بررسی دقیق تقویم‌ها و جشن‌های ایرانی، بیرونی به تقویت هویت ملی و فرهنگی ایرانیان کمک کرده است. او نشان داد که فرهنگ ایرانی دارای ریشه‌های عمیق و غنی است و توانسته است در طول تاریخ پابرجا بماند. این کتاب به ایرانیان کمک کرد تا با پیشینه فرهنگی و تمدنی خود بیشتر آشنا شوند و به آن افتخار کنند.
تأثیر بر مطالعات تطبیقی فرهنگ‌ها
بیرونی در این کتاب به مقایسه فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف از جمله ایرانی، یهودی، یونانی، رومی و هندی پرداخته است. این رویکرد تطبیقی به شناخت بهتر جایگاه فرهنگ ایرانی در میان تمدن‌های جهانی کمک کرده است. این مقایسه‌ها نشان داد که فرهنگ ایرانی نه تنها از غنای بالایی برخوردار است، بلکه بر دیگر تمدن‌ها نیز تأثیر گذاشته است.[۲۱]
تأثیر بر نجوم و تقویم‌شناسی
بیرونی در این کتاب به بررسی دقیق تقویم‌های ایرانی مانند تقویم خورشیدی و تقویم زرتشتی پرداخته و ارتباط آنها با پدیده‌های نجومی را تحلیل کرده است. این مطالعات به پیشرفت دانش نجوم و تقویم‌شناسی در ایران کمک کرد. اطلاعات ارائه‌شده در این کتاب به عنوان مرجعی برای محققان و دانشمندان بعدی در زمینه نجوم و تقویم‌شناسی مورد استفاده قرار گرفت.[۲۲]
انتقال دانش به نسل‌های بعدی
آثار الباقیه به عنوان یک اثر مکتوب، دانش و فرهنگ ایرانی را به نسل‌های بعدی منتقل کرده است. این کتاب به عنوان یکی از منابع اصلی برای مطالعه تاریخ و فرهنگ ایران در دوره‌های بعدی مورد استفاده قرار گرفته است. بسیاری از اطلاعاتی که امروزه درباره جشن‌ها و آیین‌های باستانی ایران داریم، از طریق این کتاب به دست آمده است.[۲۳]
تأثیر بر ادبیات و فرهنگ عامه
بیرونی در این کتاب به بررسی افسانه‌ها، باورها و آیین‌های عامیانه ایرانی پرداخته است. این اطلاعات به حفظ و انتقال ادبیات شفاهی و فرهنگ عامه ایرانی کمک کرده است. بسیاری از داستان‌ها و باورهایی که در این کتاب ثبت شده‌اند، بعدها در ادبیات فارسی و فرهنگ عامه ایرانی بازتاب یافته‌اند.[۲۴]
الگویی برای پژوهش‌های علمی
روش علمی و دقیق ابوریحان بیرونی در این کتاب، الگویی برای پژوهش‌های بعدی در زمینه تاریخ، فرهنگ و نجوم بوده است. او با استفاده از منابع معتبر و روش‌های تحلیلی، استانداردهای جدیدی برای پژوهش‌های علمی در جهان اسلام و ایران ایجاد کرد.[۲۵]
پانویس
- ↑ رکنی، «آثار الباقیه و روش علمی تحقیقات ابوریحان در آن»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، 1352ش، ص479.
- ↑ منوچهری، «الآثار الباقیة»، مجلۀ نشر دانش، 1380ش، ص44.
- ↑ زندی، «آثار باقیه؛ تاریخ‌شناسی ملت‌های کهن»، وبسایت همدان‌نامه.
- ↑ رکنی، «آثار الباقیه و روش علمی تحقیقات ابوریحان در آن»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، 1352ش، ص473.
- ↑ «کتاب ارزشمند ابوریحان بیرونی از فرانسه به ایران رسید»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «زندگانی و آموزه‌های ابوریحان بیرونی»، وبسایت راسخون.
- ↑ رودسری، «ردای تاریخ‌نگاری بردوش ابوریحان بیرونی»، وبسایت روزنامۀ خراسان.
- ↑ زندی، «آثار باقیه؛ تاریخ‌شناسی ملت‌های کهن»، وبسایت همدان‌نامه
- ↑ رکنی، «آثار الباقیه و روش علمی تحقیقات ابوریحان در آن»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، 1352ش، ص479.
- ↑ موحد، «الآثار الباقیه عن القرون الخالیه»، وبسایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
- ↑ موحد، «الآثار الباقیه عن القرون الخالیه»، وبسایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
- ↑ «ابوریحان، مردی به بزرگی تاریخ»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ منوچهری، «الآثار الباقیة»، مجلۀ نشر دانش، 1380ش، ص44.
- ↑ زندی، «آثار باقیه؛ تاریخ‌شناسی ملت‌های کهن»، وبسایت همدان‌نامه.
- ↑ اذکایی، «دربارۀ تصحیح متون: روش تبویب و تصحیح آثار الباقیه»، مجله آینۀ میراث، 1380ش، ص74.
- ↑ عبداللهی، «نقد و معرفی کتاب: آثار الباقیه»، مجلۀ آینه میراث، 1381ش، ص48.
- ↑ رکنی، «آثار الباقیه و روش علمی تحقیقات ابوریحان در آن»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، 1352ش، ص479.
- ↑ حاجی‌بابایی، «رویکرد و شیوه تاریخ نگاری ابوریحان بیرونی با تکیه بر الآثار الباقیه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «آثار باقیه از مردمان گذشته»، وبسایت بیتا بوک.
- ↑ رودسری، «ردای تاریخ‌نگاری بردوش ابوریحان بیرونی»، وبسایت روزنامۀ خراسان.
- ↑ رودسری، «ردای تاریخ‌نگاری بردوش ابوریحان بیرونی»، وبسایت روزنامۀ خراسان.
- ↑ رودسری، «ردای تاریخ‌نگاری بردوش ابوریحان بیرونی»، وبسایت روزنامۀ خراسان.
- ↑ رکنی، «آثار الباقیه و روش علمی تحقیقات ابوریحان در آن»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، 1352ش، ص479.
- ↑ موحد، «الآثار الباقیه عن القرون الخالیه»، وبسایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
- ↑ موحد، «الآثار الباقیه عن القرون الخالیه»، وبسایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
منابع
- «آثار باقیه از مردمان گذشته»، وبسایت بیتا بوک، تاریخ بازدید: 8 اسفند 1401ش.
- «ابوریحان، مردی به بزرگی تاریخ»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۸۸ش.
- اذکایی، پرویز، «درباره تصحیح متون: روش تبویب و تصحیح آثار الباقیه»، مجلۀ آینۀ میراث، شماره 14 پاییز 1380ش.
- «کتاب ارزشمند ابوریحان بیرونی از فرانسه به ایران رسید»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۶ تیر ۱۴۰۰ش.
- حاجی‌بابایی، مجید، «رویکرد و شیوۀ تاریخ‌نگاری ابوریحان بیرونی با تکیه بر الآثار الباقیه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 23 آذر 1398ش.
- رکنی، محمدمهدی، «آثار الباقیه و روش علمی تحقیقات ابوریحان در آن»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، شماره 35، پاییز 1352ش.
- رودسری، «ردای تاریخ‌نگاری بردوش ابوریحان بیرونی»، وبسایت روزنامۀ خراسان، تاریخ بازدید: 8 اسفند 1401ش.
- «زندگانی و آموزه‌های ابوریحان بیرونی»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 30 شهریور 1391ش.
- زندی، حسین، «آثار باقیه؛ تاریخ‌شناسی ملت‌های کهن»، وبسایت همدان‌نامه، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1392ش.
- عبداللهی، رضا، «نقد و معرفی کتاب: آثار الباقیه»، مجلۀ آینۀ میراث، شمارۀ 17، تابستان 1381ش.
- منوچهری، حسین، «الآثار الباقیة»، مجلۀ نشر دانش، شمارۀ 102، زمستان 1380ش.
- موحد، صمد، «الآثار الباقیه عن القرون الخالیه»، وبسایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 6 دی 1398ش.