آثار الباقیه
آثار الباقیه، نام کتابی از ابوریحان بیرونی دانشمند ایرانی.
آثار الباقیه، از آثار «ابوریحان بیرونی» دانشمند پر اثر ایرانی، در موضوع جغرافیا، گاه‌شماری، تاریخ، انسان‌شناسی و آداب‌ورسوم اقوام مختلف است که در قرن چهارم هجری نوشته شده است. این اثر جزء میراث فرهنگی و تمدنی ایران و اسلام و دارای اهمیت فراوان دانسته شده است.
نام‌گذاری
نام کتاب، «آثار الباقیه عن قرون الخالیه» است که به فارسی «نشانه‌های بر جای مانده از زمان‌های گذشته و اقوام در گذشته» ترجمه شده است.[۱] برخی از مترجمان نام فارسی آن را «آثار بازمانده از سده‌های گذشته» انتخاب کرده‌اند. به باور بعضی از پژوهشگران ترجمۀ دوم نادرست است؛ زیرا واژۀ قرون (القرون الخالیه) در عنوان کتاب، به‌معنای سده یا صدسال نیست؛ بلکه این واژه از لغات و مفاهیم قرآنی و به‌معنای اعصار و امت‌ها است.[۲]
معرفی
کتاب آثار الباقیه در ۳۹۱ق، توسط ابوریحان بیرونی دانشمند پرآوازۀ ایرانی، هنگامی که در گرگان در خدمت «امیر شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر زیاری» بود، به اتمام رسید؛ اما در سال ۴۲۷ق اضافات و اصلاحاتی در آن به‌وجود آورد و تکمیل کرد.[۳] اين كتاب جزو نخستین آثار بیرونی است که در حدود بیست‌سالگی نوشتن آن را آغاز کرد. آثار الباقیه به زبان عربی که در آن دوره زبان دین و دانش کشورهای اسلامی بود، نوشته شده است.[۴] این کتاب مطالعۀ تطبیقی دربارۀ گاه‌شماری فرهنگ‌های مختلف، تاریخ ایران، بابل و روم، جشن‌ها و اعیاد در کشورهای مختلف، ادیان و آثار مقدس اسلام، یهود، زرتشتی، مانوی، صائبی، مزدک و هندوییسم است.[۵]
اهمیت کتاب
- نخستین کتاب در موضوع گاه‌شماری و مردم‌شناسی به‌روش علمی در تاریخ علم است؛[۶]
- اطلاعات جامع وجزئی دربارۀ تاریخ و فرهنگ اقوام مختلف را در بر دارد؛
- باعث ماندگاری و معرفی بسیاری از آداب و رسوم ایرانیان قدیم تا امروز شده است؛
- از قدیمی‌ترین منابعی است که در آن به جشن «سپندارمذگان» (جشنی برای پاسداشت مقام بانوان ایرانی که در میان ایرانیان باستان رایج بود) اشاره شده است؛
- منبع مهمی برای مطالعۀ شیوه‌های گاه‌شماری ایرانی و اقوام همسایه ایرانی است؛
- اطلاعات دقیق در زمینۀ ستاره‌شناسی و گاه‌شماری در آن وجود دارد که امروزه در بررسی‌های علمی و تقدم و تأخر وقایع تاریخی کاربرد گسترده‌ای دارد؛[۷]
- اطلاعات دقیق فرهنگی، جامعه‌شناختی و مردم‌شناسانه در بارۀ ملت‌ها و اقوام گذشته ارائه می‌کند که امروزه ارزش علمی و کاربردی دارد؛[۸]
- کتاب مرجع در مجامع علمی دوره‌های مختلف بوده است.[۹]
محتوا
آثار الباقیه در یک پيشگفتار و 21 فصل تکوین یافته است. پيشگفتار اثر پس از اهداي كتاب به قابوس وشمگير، دربارة انگيزۀ نگارش آن مي‌گويد. فصل‌های کتاب هر کدام به یک موضوع به این شرح اختصاص پیدا کرده است:[۱۰]
- فصل اول، دربارۀ ماهيت روز و شب و مجموع آنها و آغاز هر کدام؛
- فصل دوم، دربارۀ ماهيت و مبدأ سال‌ها و ماه‌هاي حاصل‌شده از شبانه‌روز و همچنین تعريف سال و ماه و اقسام كبيسه‌ها در سال‌هاي شمسي و قمري؛
- فصل سوم، دربارۀ ماهيت تاريخ‌هاي هجري، ميلادي و رومي و عقاید و اختلاف اقوام دربارة آنها؛
- فصل چهارم، دربارۀ اختلاف امت‌ها در ماهيت ذوالقرنين؛
- فصل پنجم، دربارۀ ماه‌هاي ايراني در دورة ساسانيان، ماه‌هاي مجوس، خوارزم و سغد و چگونگي كبيسة آنان، ماه‌هاي رومي و نحوة كبيسة آنها، ماه‌هاي عبرانيان، اقسام سال‌هاي يهوديان، آغاز سال مسيحيان شرق، ماه‌هاي سال قمري، نام ماه‌هاي اعراب دورة جاهليت و كبيسة ماه‌هاي قمري در دورة جاهليت؛
- فصل ششم، دربارۀ چگونگي استخراج برخي تاريخ‌ها از برخي ديگر؛
- فصل هفتم، دربارۀ ادوار و چگونگي پيدايش ماه‌ها و سال‌ها و كيفيت محاسبة كبيسه در نزد يهوديان؛
- فصل هشتم، دربارۀ تاريخ مدعيان نبوت و اقوامي كه از آنها پیروی کرده‌اند؛
- فصل نهم، مربوط به جشن‌هاي مختلف ایران قدیم مانند نوروز و علت پيدايش آن، نوروز بزرگ و سروش‌روز؛
- فصل دهم، دربارۀ جشن‌هاي سغديان؛
- فصل‌هاي يازدهم و دوازدهم، دربارة اعياد ماه‌هاي اهل خوارزم؛
- فصل سيزدهم، دربارۀ روزها و ماه‌هاي روميان و جشن‌های آنها، چگونگي شيرين‌كردن آب شور، حقيقت نور و علت گرمي آفتاب؛
- فصل چهاردهم، دربارۀ ماه‌هاي يهوديان و جشن‌ها و روزهاي مقدس آنها؛
- فصل پانزدهم، دربارۀ اعمال مسيحيان ملکایی، جشن‌ها و روزهاي مقدس آنها؛
- فصل شانزدهم، دربارۀ روزه و جشن‌هاي مورد اتفاق ترسايان؛
- فصل هفدهم، دربارۀ نصاراي نسطوري و روزة آنها؛
- فصل هجدهم، دربارۀ جشن‌هاي مجوس پيش از ظهور زرتشت و روزه‌ها و اعياد صائبيان؛
- فصل نوزدهم، شرح روزهای اعراب جاهلی، نام ماه‌های عربی و بازارهای معروف آنها؛
- فصل بيستم، دربارۀ عاشورا و سابقة آن و رویدادهای مهم اسلامی در ماه‌های مختلف مانند عید غدیرخم؛
20. فصل بيست‌ويكم، در توضيح منازل قمر و طلوع و غروب آن و صور منازل.[۱۱] نسخه‌ای از این کتاب به خط «ابن‌الکتوبی» در کتابخانه دانشگاه ادینبورگ نگهداری می‌شود که شامل 25 فصل است. در نسخۀ باقی‌ماندۀ متعلق به قرن هفدهم میلادی در دورۀ عثمانی نیز 25 فصل وجود دارد.[۱۲]
جایگاه
آثار الباقیه در محافل علمی ایران و کشورهای عربی و اروپایی، اثر شناخته‌شده و مورد استناد و مراجعۀ پژوهشگران بوده است.[۱۳]
سبک
آثار الباقیه، به سبک آثار کلاسیک یونان مثل کتاب «تاریخ هِرُودُت» یا جغرافیای «استرابون» و آثار فلسفی افلاطون نوشته و فصل‌بندی شده است.[۱۴]
شهرت
1. در ایران
در قرن هفتم هجری، «خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی» شاعر و تاریخ‌نگار مشهور ایرانی دستور داد تا از آثار الباقیه نسخه‌های خوش‌خط با تصاویر زیبا تهیه شود. این کار، باعث شد که آثار الباقیه در محافل علمی مورد توجه اندیشمندان قرار گیرد. در قرن سیزدهم هجری «علی‌قلی میرزا» وزیر مشهور علوم دورۀ ناصری کتاب را به فارسی ترجمه کرد و بر آن شرح نوشت که در شهرت آن تأثیرگذار بود.[۱۵]
2. در اروپا
متن عربی آثار الباقیه در 1878م نخستین‌بار در اروپا توسط «ادوارد زاخائو» از کشور آلمان، بر اساس سه نسخۀ خطی، در لایپزیک چاپ و نشر شد و سپس خود زاخائو کتاب را به انگلیسی ترجمه و با مقدمه و تعلیقات، تحت‌عنوان «تاریخ‌شناسی ملت‌های کهن» در ۱۸۷۹م در لندن چاپ و منتشر کرد که در معرفی بیرونی و آثار او در جهان بسیار مؤثر بود.[۱۶]
روش تحلیل
- گردآوری داده‌ها و تحلیل آنها در این کتاب بسیار نزدیک به روش دانشمندان جدید است؛
- از دانش ریاضی و ستاره‌شناختی برای اثبات و یا رد مطلبی استفاده شده است؛[۱۷]
- رویدادها به‌صورت منفرد و انتزاعی تحلیل نشده است؛ بلکه آنها در طول مجموعه‌ای از تحولات و ساختارمند در نظر گرفته شده است؛
- رعایت اصول پژوهش علمی و دوری از پیش‌داوری؛
- سنت‌شکنی و رد مشهورات که جنبۀ تقدس دارد و بر روش‌های علمی استوار نیست؛
- فراتر رفتن از نقل سلسۀ راویان و نقد محتوای روایات؛
- به‌کار گرفتن روش ارجاع و ذکر منبع.[۱۸]
ترجمۀ فارسی
اولین بار «علی‌قلی میرزا» وزیر مشهور علوم دورۀ ناصری در قرن سیزدهم این کتاب را به فارسی ترجمه کرد. سپس در سال ۱۳۲۱ش توسط «اکبر داناسرشت» با عنوان «آثارالباقیه ابوریحان بیرونی» ترجمه و تصحیح شد که تعداد چاپ‌های آن تا بهمن 1395ش به 6 عدد رسید. عزیزالله علی‌زاده نیز در ۱۳۹۰ش آن را تصحیح و همراه با نمایه و واژه‌نامه منتشر کرد. همچنین پرویز اذکائی ترجمه و تصحیح دقیقی از این اثر را با نام «آثار باقیه: از مردمان گذشته» منتشر کرد که در محافل علمی مورد ستایش قرار گرفت و در ۱۳۸۱ش برندۀ جایزۀ کتاب سال جمهوری اسلامی شد.[۱۹]
پانویس
- ↑ رکنی، «آثار الباقیه و روش علمی تحقیقات ابوریحان در آن»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، 1352ش، ص479.
- ↑ منوچهری، «الآثار الباقیة»، مجلۀ نشر دانش، 1380ش، ص44.
- ↑ زندی، «آثار باقیه؛ تاریخ‌شناسی ملت‌های کهن»، وبسایت همدان‌نامه.
- ↑ رکنی، «آثار الباقیه و روش علمی تحقیقات ابوریحان در آن»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، 1352ش، ص473.
- ↑ «کتاب ارزشمند ابوریحان بیرونی از فرانسه به ایران رسید»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «زندگانی و آموزه‌های ابوریحان بیرونی»، وبسایت راسخون.
- ↑ رودسری، «ردای تاریخ‌نگاری بردوش ابوریحان بیرونی»، وبسایت روزنامۀ خراسان.
- ↑ زندی، «آثار باقیه؛ تاریخ‌شناسی ملت‌های کهن»، وبسایت همدان‌نامه
- ↑ رکنی، «آثار الباقیه و روش علمی تحقیقات ابوریحان در آن»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، 1352ش، ص479.
- ↑ موحد، «الآثار الباقيه عن القرون الخاليه»، وبسایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
- ↑ موحد، «الآثار الباقيه عن القرون الخاليه»، وبسایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
- ↑ «ابوريحان، مردي به بزرگي تاريخ»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ منوچهری، «الآثار الباقیة»، مجلۀ نشر دانش، 1380ش، ص44.
- ↑ زندی، «آثار باقیه؛ تاریخ‌شناسی ملت‌های کهن»، وبسایت همدان‌نامه.
- ↑ اذکایی، «دربارۀ تصحیح متون: روش تبویب و تصحیح آثار الباقیه»، مجله آینۀ میراث، 1380ش، ص74.
- ↑ عبداللهی، «نقد و معرفی کتاب: آثار الباقیه»، مجلۀ آینه میراث، 1381ش، ص48.
- ↑ رکنی، «آثار الباقیه و روش علمی تحقیقات ابوریحان در آن»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، 1352ش، ص479.
- ↑ حاجی‌بابایی، «رویکرد و شیوه تاریخ نگاری ابوریحان بیرونی با تکیه بر الآثار الباقیه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «آثار باقیه از مردمان گذشته»، وبسایت بیتا بوک.
منابع
- «آثار باقیه از مردمان گذشته»، وبسایت بیتا بوک، تاریخ بازدید: 8 اسفند 1401ش.
- «ابوريحان، مردي به بزرگي تاريخ»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهريور ۱۳۸۸ش.
- اذکایی، پرویز، «درباره تصحیح متون: روش تبویب و تصحیح آثار الباقیه»، مجلۀ آینۀ میراث، شماره 14 پاييز 1380ش.
- «کتاب ارزشمند ابوریحان بیرونی از فرانسه به ایران رسید»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۶ تير ۱۴۰۰ش.
- حاجی‌بابایی، مجید، «رویکرد و شیوۀ تاریخ‌نگاری ابوریحان بیرونی با تکیه بر الآثار الباقیه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 23 آذر 1398ش.
- رکنی، محمدمهدی، «آثار الباقیه و روش علمی تحقیقات ابوریحان در آن»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، شماره 35، پاییز 1352ش.
- رودسری، «ردای تاریخ‌نگاری بردوش ابوریحان بیرونی»، وبسایت روزنامۀ خراسان، تاریخ بازدید: 8 اسفند 1401ش.
- «زندگانی و آموزه‌های ابوریحان بیرونی»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 30 شهريور 1391ش.
- زندی، حسین، «آثار باقیه؛ تاریخ‌شناسی ملت‌های کهن»، وبسایت همدان‌نامه، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1392ش.
- عبداللهی، رضا، «نقد و معرفی کتاب: آثار الباقیه»، مجلۀ آینۀ میراث، شمارۀ 17، تابستان 1381ش.
- منوچهری، حسین، «الآثار الباقیة»، مجلۀ نشر دانش، شمارۀ 102، زمستان 1380ش.
- موحد، صمد، «الآثار الباقيه عن القرون الخاليه»، وبسایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 6 دی 1398ش.