ارزگان خاص
ارزگان خاص؛ از مناطق تاریخی در مرکز افغانستان. اُرُزگان خاص از ولسوالی‌های (شهرستان‌های) تاریخی ولایت ارزگان در مناطق مرکزی و نزدیک ولایت قندهار است که در صد سال اخیر شاهد جنگ‌های زیادی بوده است.
نام‌گذاری
ارزگان، رزگان، روزگان، شکل‌های مختلف نام ارزگان است. برخی نام ارزگان را به دو واژۀ ارگون‌قون (مغولی) و ارگینه‌قوند (ترکی) ارتباط داده‌اند.[۱] برخی نیز اعتقاد دارند ارزگان نمی‌تواند برگرفته از ارگنه‌قون مغولی باشد؛ زیرا گردیزی در 225 سال قبل از حمله مغول، در کتاب زین‌الاخبار از شخصی به‌نام ابواسحاق رزگانی نام برده است.[۲]
موقعیت جغرافیایی
ارزگان خاص از شمال‌شرق به اجرستان و گیزو (گیزاب)، از غرب به چُورَه، از جنوب به دای‌چوپان در ولایت زابل، از شرق به مالستان در ولایت غزنی محدود می‌شود. این ولسوالی 65 روستا دارد و مرکز آن هزار‌قدم است. ارزگان خاص در 100 کیلومتری شرق مرکز ولایت قرار دارد و مساحت آن 4500 کیلومتر مربع است. ارزگان خاص تا سال 1343ش بخشی از حکومت کلان ارزگان بود. با تشکیل ولایت ارزگان در سال 1343ش، ارزگان (با قید خاص) یکی از ولسوالی‌های آن ولایت شد.[۳]
پیشینه
در منابع مختلف آمده ارزگان، بین‌النهرین کوهستانی کوچکی است که دو رودخانۀ بزرگ و سیلابی شمال و جنوب یعنی هیرمند و ارغنداب آن را فرا گرفته است و پیشینۀ منطقه به سال 500 بعد از میلاد می‌رسد.[۴] در دورۀ عبدالرحمن (حاکم افغانستان در 1880-1901م) این منطقه که به‌صورت ملوک‌الطوایفی توسط خوانین هزاره اداره می‌شد، مورد حملات شدید قوای دولتی قرار گرفت و پاکسازی وسیع قومی و مذهبی در ارزگان خاص تحقق یافت. قبل از حملات عبدالرحمان خان، ساکنان ارزگان خاص، همگی از قوم هزاره بودند. بعد از جنگ دورۀ عبدالرحمان خان، زمین‌ها و املاک ساکنان، با فرمان‌های دولتی تصاحب شد و یا خودسرانۀ توسط طوایف مهاجر، غصب شد.[۵]
جمعیت و اقوام
ارزگان خاص از دو قوم پشتون و هزاره تشکیل شده است. جمعیت این ولسوالی در سال 1396ش، 126600 نفر بوده است. از این تعداد 75 درصد پشتون و 25 درصد هزاره هستند.[۶]
آب‌وهوا
ارزگان خاص سرزمینی کوهستانی است. هوای آن در تابستان معتدل و در زمستان سرد است. مناطق مرتفع آن در زمستان بسیار سرد است. دورۀ سرمای آن بیشتر از دورۀ گرما بوده و بارش برف بیشتر از بارش باران است. مناطق غیرکوهستانی آب‌وهوای معتدل دارد و بارش باران در آن بیش از بارش برف است.[۷]
منابع آبی
ارزگان خاص سه رودخانۀ اصلی دارد؛ سلطان احمد، شالی و چالو. رودخانۀ سلطان احمد از منطقۀ سبزدره (زردک) سرچشمه می‌گیرد. رودخانۀ شالی از منطقۀ خرکنده و کاریز سرچشمه گرفته، و در قسمت پایین بازارنو به رود سلطان احمد ملحق می‌شود. این دو رودخانه در ادامه مسیر خود به تنگی کله‌خور و از آن‌جا به سمت آرال ادامه مسیر می‌دهند. رودخانه پالو از تنگۀ چشمه موره (مهره) سرچشمه گرفته و با عبور از روستاهای مسیر به منطقۀ آرال می‌رسد. این سه رودخانه در منطقه آرال یکجا شده و ادامه مسیر می‌دهند و از آن‌جا به تیرین و سپس به رود دهراود وصل می‌شوند و در نهایت به رودخانۀ هیرمند می‌ریزند. ارزگان خاص، چشمه‌های بسیاری نیز دارد.[۸]
اقتصاد
مردم این ولسوالی به زراعت، باغ‌داری و مال‌داری اشتغال دارند. محصولات عمدۀ ارزگان گندم، جو، جواری (ذرت) و لوبیا است و از محصولات باغ‌داری آن بادام، گیلاس، آلبالو، زردآلو، شفتالو، خربوزه، تربوز (هندوانه)، بادنجان رومی و سیاه، بادرنگ (خیار)، انگور و توت با کیفیت بالا به‌دست می‌آید. بادام و خربوزه آن شهرت دارد. در بخش مال‌داری سالانه تعداد قابل توجهی دام مثل گوسفند و بز به خارج از منطقه صادر می‌شود.[۹]
فرهنگ و آموزش
در این ولسوالی 55 باب مکتب فعالیت دارد و به‌طور متوسط هر مکتب عمومی دو قریه را پوشش می‌دهد. از دیگر مراکز فرهنگی و دولتی، لیسه شاه‌زمان و مکتب نسوان در مرکز، لیسه قحط آبه در دره شالی و مکتب ابتدایی در باغچار را می‌توان نام برد.[۱۰] در کنار مکاتب دولتی، مدارس علوم دینی در مناطق پشتون و هزاره فعال است. مدارس شیعه ارزگان خاص عبارت‌اند از: امام جعفر صادق در بازار کهنه؛ امام صادق در بازار نو؛ خاتم‌الانبیا در جوی نو؛ باقرالعلوم در حسینی؛ آخوند در باغچار؛ ولی‌عصر در پالو؛ امیرالمومنین در سیرو؛ امام صادق در سیابغل.[۱۱] مساجد مشهور ارزگان عبارت‌اند از مسجد بازار کهنه که مسجد قدیمی و بزرگی بود و در زمانی‌که ارزگان مرکز حکومت اعلی بود ساخته شده بود. این مسجد در ابتدا حکومتی بود و با انتقال حکومت از بازار کهنه به بازار نو، این مسجد به محل عبادت شیعیان تبدیل شد. حسینیه بزرگی با معماری چشمگیر در ضلع شمالی آن ساخته شد. مسجد جامع بازار مرکز دینی پشتون‌ها بود که در غرب بازار جدید ساخته شده بود و در زمان طالبان بازسازی شد.[۱۲]
پانویس
- ↑ گلی، سیری در تاریخ سیاسی اجتماعی ترکمن‌ها، 1366ش، ص292.
- ↑ ولی‌زاده، «ارزگان خاص»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ص417.
- ↑ نایل، یادداشت‌هایی درباره سرزمین و رجال هزاره جات، 1379ش، ص70.
- ↑ کهزاد، افغانستان در پرتو تاریخ، 1346ش، ص265.
- ↑ غرجستانی، تاریخ هزاره و هزاستان، 1389ش، ص177.
- ↑ ولی‌زاده، «ارزگان خاص»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ص419.
- ↑ غرجستانی، تاریخ هزاره و هزاستان، 1389ش، ص176.
- ↑ ولی‌زاده، «ارزگان خاص»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ص420.
- ↑ غرجستانی، تاریخ هزاره و هزاستان، 1389ش، ص176.
- ↑ ولی‌زاده، «ارزگان خاص»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ص420.
- ↑ حسن‌زاده، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعیان در افغانستان، 1390ش، ص407.
- ↑ توسلی غرجستانی، سیمای ارزگان، 1387، ص125.
منابع
- توسلی غرجستانی، محمد، سیمای ارزگان، قم، آراسته، 1387ش.
- حسن‌زاده، غ علی، حوزه‌های علمیه شیعیان افغانستان، قم، دارالتفسیر، 1390ش.
- غرجستانی، محمد‌عیسی، تاریخ هزاره و هزاستان، کویته، شورای فرهنگی اسلامی افغانستان، 1389ش.
- کهزاد، احمد‌علی، افغانستان در پرتو تاریخ، کابل، مطبعه دولتی، 1346ش.
- گلی، امین‌الله، سیری در تاریخ سیاسی اجتماعی ترکمن‌ها، تهران: علم، 1366ش.
- نایل، حسین، یادداشت‌هایی درباره سرزمین و رجال هزاره‌جات، قم، مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان، 1379ش.
- ولی‌زاده، پروین، «ارزگان خاص»، در دانشنامه هزاره، کابل، امیری، 1399ش.