ازدواج در سیستان

از ویکی‌زندگی
عروس و داماد سیستانی

ازدواج در سیستان ایران؛ آداب و رسوم ویژۀ پیوند زناشویی در منطقه سیستان ایران (شهرستان‌های شمال استان سیستان و بلوچستان).

ازدواج در سیستان ایران، در عین سادگی با آیین‌های ویژه همراه است که از سایر مناطق، آن را متمایز می‌سازد و این آیین‌ها ریشه در فرهنگ و عقاید مردم سیستان دارد. ازدواج از نگاه مذهبی نزد مردم سیستان بسیار اهمیت دارد و می‌کوشند که فرزندان آنها در سنین پایین تشکیل خانواده بدهند.

جایگاه ازدواج در فرهنگ سیستان

ازدواج در فرهنگ مردم سیستان همواره دارای اهمیت بوده و ارزش‌های سنتی آن همچنان حفظ شده است. در گذشته ازدواج در سیستان بیشتر گرایش قومی و طایفه‌ای داشته و همچنان باور دارند که عقد پسر و دخترعمو در آسمان‌ها بسته شده است. سیستانی‌ها این نوع ازدواج را تحکیم‌کنندۀ روابط خویشاوندی و گسترش طایفه می‌دانند.[۱] تحقیقات نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر مردم سیستان روابط خویشاوندی خود را با اقوام دیگر حتی بلوچ‌های سنی مذهب با حفظ ارزش‌های مذهبی زوجین، گسترش داده‌اند.[۲] ازدواج در سیستان با رعایت سنت‌های گذشته و پایبندی به آموزه‌های دینی و نهاد خانواده، بسیار ساده و خالی از هرگونه تجملات است.[۳] جشن عروسی، شادترین جشن در سیستان است که تمام مراحل آن ترانه‌های ویژه دارد و این ترانه‌ها بیشتر توسط زنان اجرا می‌شود.[۴]

سن ازدواج در سیستان

تحقیقات نشان می‌دهد که استان سیستان و بلوچستان از نظر پایین بودن سن ازدواج، رتبۀ اول را در ایران دارد.[۵] در منطقه سیستان، اکثر دختران با تکمیل سن 14-15 سالگی، به شوهر داده می‌شوند.[۶]

همسرگزینی در سیستان

ناف‌بری؛ طبق این رسم، زنی که دارای فرزند پسر است، ناف دختر نوزاد (به‌طور معمول دخترعمو) را می‌بُرد و او را برای پسر خود نام‌گذاری می‌کند. امروزه این رسم رو به زوال است.[۷]

ازدواج عرفی؛ در سیستان، اگر ازدواج خارج از فامیل باشد، ابتدا خانوادۀ پسر تحقیق در مورد دختر را آغاز می‌کنند. آنچه برای مردم سیستان مهم است پایبندی دختر به آموزه‌های دینی از جمله نماز است. مشکلات جسمی، روانی، لکنت زبان و بوی دست از دیگر دغدغه‌های مردم سیستان است. مردم سیستان معتقدند، اگر دست دختر بو داشته باشد، دست‌پخت او نیز بوی بد خواهد داشت. پس از تکمیل تحقیق، زمینۀ ملاقات دختر و پسر را با اطلاع والدین در خانۀ همسایه یا سر نهر و مزرعه فراهم می‌کنند. در صورت پسند ظاهری، مراسم خواستگاری که در گویش محلی به آن «قاصدی» می‌گویند، آغاز می‌شود.[۸]

مراسم خواستگاری

پس از آنکه طرفین هم‌دیگر را پسند کردند، از طرف خانوادۀ دختر وقت گرفته، خانوادۀ پسر، چند نفری را به‌عنوان قاصد (خواستگار) تعیین می‌کنند. وقتی به خانۀ دختر برسند، خانوادۀ دختر با تعارفاتی چون «خوش آمدید، چه عجب، منزل ما پاانداز شما»، از مهمانان استقبال می‌کنند. مهمانان با عبارت «قربان ابروی باز شما» پاسخ می‌دهند. بعد پذیرایی از مهمانان، ریش‌سفید مجلس با ذکر صلوات مراسم «قاصدی» را آغاز می‌کند. در صورت رضایت پدر دختر، با ذکر صلوات بین دو طرف مبارک‌بادی صورت می‌گیرد. ریش‌سفید مجلس با گفتن «پو هیچ کدک و رو نمیفته / پای هیچ‌کدام از خانواده در گودال نمی‌افتد» ختم مجلس را اعلام می‌کند. این سخن، کنایه از آن است که اصالت هیچ‌یک با این ازدواج به خطر نمی‌افتد. مراسم قاصدی به‌طور معمول شب‌هنگام صورت می‌گیرد.[۹] خانوادۀ پسر با اهدای یک حلقه انگشتر، یک دست لباس، کفش و چادر، عروس خود را نشان می‌کند.[۱۰]

مهریه و پیش‌کش‌های عروسی

طبق وعدۀ قبلی، خانوادۀ داماد و عروس دور هم جمع می‌شوند تا در مورد مهریه و پیش‌کش‌های عروسی به توافق برسند. در فرهنگ سیستانی این توافق از اهمیت بالایی برخوردار است و باید به آن عمل شود.

  • مهریه، مقدار مهریه از طرف پدر دختر اعلام می‌شود و پدر یا مادر داماد با گفتن «هرچه مهریۀ زن پسر شما باشد» پاسخ می‌دهد. در صورتی‌که مهریه زیاد باشد، با پادرمیانی مجلس با عنوان سهم مجلس، سهم فلان ریش‌سفید، سهم پدر و مادر، مهریه تعدیل می‌شود.
  • پیش‌کش، مبلغی پول نقدی است که بر اساس توافق طرفین، از سوی خانوادۀ داماد، جهت تهیۀ جهیزیه به خانوادۀ دختر داده می‌شود. گاهی توافق به‌گونه‌ای است که بده بستانی صورت نمی‌گیرد.
  • شیربها، تعلق به مادر دختر دارد و در صورت مطالبه مادر، مبغلی با توافق طرفین از طرف خانوادۀ داماد اهدا می‌شود.[۱۱]

عیدی

در فاصلۀ مراسم خواستگاری و عروسی، در روز‌های عید قربان و فطر، هدایایی از قبیل لباس، کفش و چادر یا گوسفند (برای قربانی) از طرف خانوادۀ داماد به خانۀ عروس فرستاده می‌شود.[۱۲]

مراسم عروسی

اگر «عروسی پیغمبری» باشد (ساده)، در این صورت با خرید یک یا دو دست لباس و شیرینی در یک شب مراسم عقد و در شب دوم مراسم عروسی به‌صورت بسیار ساده برگزاری می‌شود. در غیر آن صورت، عروسی سیستانی مراحل زیر را دارد:

لباس‌بردن

لباس‌بردن

چند روز مانده به مراسم عروسی، زنان از طرف مادر و خواهران داماد دعوت می‌شوند و هدایایی که از طرف خانوادۀ داماد آماده شده، به خانۀ عروس می‌برند. یکی از زنان با صدای بلند نام هرکدام از هدایا را خوانده و با کف‌زدن دیگر زنان همراهی می‌شود و زنان همراه خانوادۀ داماد به‌صورت دسته‌جمعی می‌خوانند:

هزار هزار آوردیم
شتر قطار آوردیم
پیراهن یار آوردیم
ما می‌بریم عروس را
ما می‌بریم عروس را.[۱۳]


شب حنابندان

حنابندان

در این شب، مقدار زیادی حنا آماده شده و مقداری از آن را جهت اطلاع دوستان و همسایه‌ها، به خانه‌ها برده و توزیع می‌کنند. آشنایان داماد جمع شده، حنا را در دو سینی مخصوص برای عروس و داماد قرار می‌دهند. دو نفر آن را بالای سر خود گرفته جلو جمعیت حرکت می‌کنند و زنان همراه خانوادۀ داماد همراه با کف و دایره می‌خوانند:

امشب حنا می‌بنده
به دست و پا می‌بنده
اگر حنا نباشد
خشک از طلا می‌بنده
حنا حنا می‌بنده
به دست و پا می‌بنده
حنای کرمانی را
فامیل شاه می‌بنده
حنا حنایه حنا
خوش‌نمایه حنا
دست عروس می‌بنده
تا مادرش بیایه


در این شب، عروس در اتاق زفاف قرار می‌گیرد و اقوام عروس، درب ورودی آن را می‌بندند و ابیات زیر به‌صورت جمعی توسط فامیل داماد و عروس خوانده می‌شود:

فامیل داماد:
درواکنه درواکنه حنا می‌آره ورشما
فامیل عروس:
حنای شما مال شما ما زن نداریم ورشما
فامیل داماد:
درواکنه درواکنه ساعت می‌آره ورشما
فامیل عروس:
ساعت شما مال شما ما زن نداریم ورشما
فامیل داماد:
درواکنه درواکنه دستمال می‌آره ورشما
فامیل عروس:
دستمال شما مال شما ما زن نداریم ورشما


این گفتگوی نمادین، تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که زنان همراه داماد، تمام هدایا را یک‌یک به رخ اقوام عروس می‌کشند و جواب رد می‌گیرند تا اینکه همراهان داماد می‌خوانند «درواکنه درواکه داماد می‌آره ورشما»؛ درب به احترام داماد باز می‌شود و این لحظه بسیار شادی‌آفرین است و گویا منزل پدر عروس به تصرف طرف‌داران داماد در می‌آید.

دست و پای عروس و داماد در دو محل جداگانه توسط «دلاک»، حنا بسته می‌شود. اطرافیان عروس و داماد هرکدام مقداری پول نقد به پای آنها می‌ریزند و به‌عنوان حق‌الزحمه به دلاک داده می‌شود. این شب را داماد تا صبح در خانۀ پدر عروس می‌ماند.[۱۴]

پذیرایی از مهمانان

در شب حنابندان، تمام اقوام داماد، در منزل داماد جمع‌اند و برای پذیرایی از مهمانان عروسی، آمادگی می‌گیرند. فردای آن شب مهمانان از دور و نزدیک جمع می‌شوند و بعد از صرف غذا، هریک به‌قدر توان و به‌تناسب مصارف داماد، مبلغی پول نقد به نمایندۀ داماد به‌عنوان کمک اهدا می‌کنند.[۱۵]

مراسم رعو

اقوام داماد پس از صرف غذا به‌صورت جمعی با ساز و آواز به‌سوی خانۀ عروس حرکت می‌کنند. در مراسم «رعو» داماد را بر اسب یا موتوری سوار کرده پسربچه‌ای را به امید این‌که فرزند اول پسر باشد، همراه داماد به سمت نهر یا رودخانه می‌برند. دلاک روستا لباس‌های جدید داماد را که در یک مجموعه گذاشته و با روپوش سوزن‌دوزی، پوشانده، روی سر می‌گذارد و رقص‌کنان، داماد را همراهی می‌کند. بعد از حمام، داماد لباس جدید را بر تن می‌کند و لباس کهنۀ داماد، حق دلاک است.[۱۶]

سرتراشک

در این مراسم داماد را با شور و شادی روی تختی گذاشته، پارچۀ سفیدی که عروس آن را آماده کرده، دور گردن داماد می‌بندند. در حالی‌که دلاک مشغول آرایش داماد است، پول، نقل و نبات از پشت بام می‌پاشند. در این زمان، مادر، خواهر، خاله و خویشاوندان داماد دور او حلقه زده، همراه با کف و دایره ترانه می‌خوانند:

سرتراشک مبارک باشد
آنجا که سر می‌تراشیده
نقل و نبات می‌پاشیده


این ترانه با ذکر نام هدایایی که برای داماد معمول است، ادامه پیدا می‌کند تا اینکه در آخر می‌خوانند:

آنجاکه سر می‌تراشیده
دختر خوب می‌بخشیده
آنجاکه سر می‌تراشیده
داماد خوب می‌بخشیده


در پایان این مراسم اطرافیان داماد و عروس در پارچه‌ای که بر گردن داماد است، پول می‌اندازند و آن پول حق دلاک است. در مراسم سرتراشک ابیات زیر نیز توسط زنان و دختران طایفۀ داماد خوانده می‌شود:

شاه بر سر کوه اسب متازه
شاه پایین کوه حجله مسازه
شاه لنگوته نو حالا مپوشه
شاه شلوار کهنه حالا مبخشه[۱۷]


مراسم آینه در قرآن

در گذشته معمول بود که در مراسم ویژه‌ای، عروس و داماد کنار هم قرار می‌گرفتند و قرآن و آینه را مقابل هم‌قرار داده، شمع روشن می‌کردند و اطرافیان ابیات زیر را می‌خواندند:

ماه نو ابروی دلدار مبارک بادا
آشنایی من و یار مبارک بادا
چادری بر سر یارست بمانند کتان
پیرهن دانۀ انارست مبارک بادا
به رخ ماه نشسته است چنان گرد و غبار
به دست شاه دو دستمال مبارک بادا
مجلس آرا چو فردوس که آخنه آمد
به یکی حمد زقرآن مبارک بادا.[۱۸]


عقدبندی

این مراسم در گذشته بسیار ساده و عاری از هرگونه تجملات رایج در دیگر مناطق بود؛[۱۹] اما امروزه تا حدودی به رسوم دیگر مناطق ایران نزدیک شده است.[۲۰]

عروس‌کشان / گرابرد

پدر عروس و در صورت نبود پدر، برادر بزرگ می‌آید، در حالی‌که عروس غمگین و در برخی موارد گریه می‌کند، پیشانی او را بوسیده، می‌گوید «گلم ورخیز وقت رفتنه» عروس آرام آرام در حالی‌که روبند بر سر و رو دارد، قدم بر می‌دارد. پدر یا برادر بزرگ عروس به‌عنوان اولین فرد، تکه‌ای زمین یا مقداری طلا به عروس هدیه می‌کند و با شور و تشویق حاضرین همراه می‌شود. در خانۀ پدر عروس، فقط اطرافیان عروس هدیه می‌دهند که به آن «پوورداری» می‌گویند، اما در خانۀ پدر داماد، اقوام داماد برای هرقدم عروس 10 هزار تومان یا بیشتر تقدیم می‌کنند و این کار تا رسیدن به حجلۀ داماد ادامه دارد.

عروس هنگام رسیدن به حجله به‌شکل نمادین و نمایش مهر متقابل مادر و فرزند، مادر خود را خواسته و التماس می‌کند که اجازه دهد تا همچنان در کنار او باشد. در این زمان اطرافیان، ابیات زیر را که زبان‌ حال عروس است، با حزن و اندوه که نشان جدایی عروس از خانواده است، همراه با کف‌زدن، ساز و دهل می‌خوانند:

ننه مه کنجکه تونو، منه نلی که بره
سوزن دستکه تونو، منه نلی که بره
از راه گوری مبره، منه نلی که بره
خ جفت چوری مبره، منه نلی که بره
از راه بنجار مبره، منه نلی که بره
با ساز و تومک مبره، منه نلی که بره
از ره کمک مبره، منه نلی که بره
فردا نه حالا مبره، منه نلی که بره
ننه مه کنجکه تونو، منه نلی که بره


بعد از ختم این ترانه، داماد عروس را داخل حجله می‌برد و یکی از زنان نزدیک عروس مانند عمه یا خاله، راهنمایی‌های لازم را به داماد و عروس می‌کند و سپس آنها را تنها می‌گذارد.

امروزه در نقاط شهری سیستان تغییراتی در آیین عروسی پدید آمده، اما در نقاط روستایی همچنان این آیین به‌شکل سنتی برگزار می‌شود.[۲۱]

پیامدها

از نظر کارشناسان، ازدواج‌های خویشاوندی که ریشه در فرهنگ سیستان دارد، مزایایی چون ثبات در زندگی زناشویی، انتخاب گزینۀ مناسب به‌دلیل شناخت قبلی، تحکیم پیوندهای خانوادگی، انتقال ارزش‌های فرهنگی خانواده به نسل‌های بعدی، آسان‌گیری در مسائل مالی، حفظ اموال در درون خانواده و در دست‌رس بودن را به دنبال دارد؛ اما این نوع ازدواج‌ها مشکلاتی چون احتمال دخالت اطرافیان در زندگی زن و شوهر و در صورت بروز اختلاف و طلاق از هم‌پاشیدن یک فامیل را نیز در پی دارد.[۲۲] استان سیستان و بلوچستان در برخی بیماری‌های برآمده از ازدواج فامیلی، بالاترین آمار را در ایران دارد.[۲۳] از سوی دیگر، در سال‌های اخیر ازدواج‌های بین‌گروه‌های مختلف قومی و مذهبی در منطقه سیستان رواج یافته که سبب کم‌رنگ‌شدن تضاد‌ها و مرزهای قومی و مذهبی در منطقه شده و در نهایت امنیت و رونق را به ارمغان می‌آورد.[۲۴]

پانویس

  1. «آداب و رسوم ازدواج در سیستان»، وبسایت تابناک سیستان و بلوچستان.
  2. شیردل و دیگران «برساخت‌ ازدواج بین‌ مذهبی موفق و زمینه‌های شکل‌گیری آن»، 1400ش، ص388-391.
  3. «سیستان و بلوچستان الگوی ازدواج آسان و پایدار در کشور»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  4. «مراسم عروسی در سیستان و بلوچستان»، وبسایت سیری در ایران.
  5. «سیستان و بلوچستان دارای رتبه اول سن ازدواج در کشور»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا.
  6. «عضو شورای زابل: اینجا دختران زیر 15 سال مجبور به ازدواج هستند»، سایت تحلیلی خبری عصر ایران.
  7. «مراسم عروسی در روستای گوری زابل»، وبلاگ طایفه جهانتیغ.
  8. «آداب و رسوم ازدواج در سیستان»، وبسایت تابناک سیستان و بلوچستان.
  9. ابراهیمی، «مراسم سنتی ازدواج در استان سیستان و بلوچستان»، وبسایت سازمان میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان.
  10. «مراسم ازدواج در سیستان و بلوچستان»، مرکز گفتمان صلح برای همه.
  11. «مراسم ازدواج در سیستان و بلوچستان»، مرکز گفتمان صلح برای همه.
  12. ابراهیمی، «مراسم سنتی ازدواج در استان سیستان و بلوچستان»، وبسایت سازمان میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان.
  13. «آداب و رسوم ازدواج در سیستان»، وبسایت تابناک سیستان و بلوچستان.
  14. ابراهیمی، «مراسم سنتی ازدواج در استان سیستان و بلوچستان»، وبسایت سازمان میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان.
  15. «آداب و رسوم ازدواج در سیستان»، وبسایت تابناک سیستان و بلوچستان.
  16. «آداب و رسوم ازدواج در سیستان»، وبسایت تابناک سیستان و بلوچستان.
  17. «آداب و رسوم ازدواج در سیستان»، وبسایت تابناک سیستان و بلوچستان.
  18. «آداب و رسوم ازدواج در سیستان»، وبسایت تابناک سیستان و بلوچستان.
  19. «سیستان و بلوچستان الگوی ازدواج آسان و پایدار در کشور»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  20. «آداب و رسوم ازدواج در سیستان»، وبسایت تابناک سیستان و بلوچستان.
  21. ابراهیمی، «مراسم سنتی ازدواج در استان سیستان و بلوچستان»، وبسایت سازمان میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان.
  22. «ازدواج فامیلی و هزار مزایا و معایب»، خبرگزاری مهر.
  23. «وقتی ازدواج‌های فامیلی و ثبت نشده بحران آفرین می‌شود»، پایگاه خبری عصر هامون.
  24. شیردل و دیگران «برساخت‌ ازدواج بین‌ مذهبی موفق و زمینه‌های شکل‌گیری آن»، 1400ش، ص388-391.

منابع

  • «آداب و رسوم ازدواج در سیستان»، وبسایت تابناک سیستان و بلوچستان، تاریخ درج مطلب: 13 تیر 1396ش.
  • «ازدواج فامیلی و هزار مزایا و معایب»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1395ش.
  • ابراهیمی، محمدعلی، «مراسم سنتی ازدواج در استان سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت سازمان میراث فراهنگی سیستان و بلوچستان، تاریخ درج مطلب: فروردین1397ش.
  • «سیستان و بلوچستان الگوی ازدواج آسان و پایدار در کشور»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1389ش.
  • شیردل، الهام و دیگران «برساخت‌ ازدواج بین‌ مذهبی موفق و زمینه‌های شکل‌گیری آن: مطالعه کیفی بین زوجین استان سیستان و بلوچستان»، دوفصل‌نامۀ جامعه‌شناسی نهاد‌های اجتماعی، دورۀ 8، شمارۀ 18، پاییز و زمستان 1400ش.
  • «عضو شورای زابل: اینجا دختران زیر 15 سال مجبور به ازدواج هستند»، سایت تحلیلی خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1397ش.
  • «مراسم ازدواج در سیستان و بلوچستان»، مرکز گفتمان صلح برای همه، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1402ش.
  • «مراسم عروسی در روستای گوری زابل»، وبلاگ طایفه جهانتیغ، تاریخ بازدید: 18 تیر 1403ش.
  • «وقتی ازدواج‌های فامیلی و ثبت نشده بحران آفرین می‌شود»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1400ش.