حیدری وجودی

حیدری وجودی؛ شاعر و عارف پرآوازۀ معاصر افغانستان.

حیدری وجودی، ادیب پارسا، محقق اندیشه‌پرور و از چهرۀ‌های درخشان شعر و عرفان معاصر افغانستان شناخته می‌شود که پنجاه سال برای اعتلای وضعیت فرهنگی کشور، به‌ویژه گسترش و ماندگاری ادبیات و زبان فارسی، تلاش کرده است. این عارف پرآوازه، تجربۀ معنوی خود را با زبان دلنشین شاعرانه بیان کرده است تا علاقه‌مندان بیشتر به معنویت و آموزه‌های دینی جذب شوند. سروده‌های وی در قالب آواز و هنر موسیقی در بین عامۀ مردم رواج گسترده دارد.

زندگی‌نامه

غلام‌حيدر وجودی، معروف به «حیدری وجودی»، فرزند «ملاشفيع‌الله پنجشيري»، در 1318ش در دهكدة «گُوَتْ» السوالی (شهرستان) بـازارك، در ولایت پنجشير به دنيا آمد. وی در كودكي، پـس از گذراندن دروس مكتب، قرآن و كتب فقهي را فراگرفت. در كنـار آن، آثار و اشـعار شاعران بزرگ زبان فارسي مانند بوستان، گلستان، دیوان حافظ و مثنوی معنوی را نيز مطالعه مي‌كرد. وي، در صنف (کلاس) پنجم مكتب (مدرسه)، با الهام‌گرفتن یک مصراع در عالم رؤيا، سـرودن شعر را آغاز كرد. غلام‌حيدر در سال 1333ش به كابل رفت و به‌عنوان منشی «انجمـن شعراي» وزارت معارف (آموزش و پرورش) مـشغول بـه كار شد و با تعطيلي انجمن، وي مسئولیت بخش روزنامه‌ها و مجله‌های «كتابخانة عمومی» كابل را به عهده گرفت. حیدری وجودی، در1375ش به‌دلیل وقوع جنگ و نابسامان‌شدن اوضاع کشور، از کابل به شهر پيشاور پاكستان مهـاجرت كرد و در غربت، حلقة درس مثنوي را تشكيل داد. حيدري وجودي در 1381ش از پيشاور به كابل برگشت و بار ديگر در كتابخانۀ عمومی کابل مشغول به کار شد و در آنجا به تحليل و شرح مثنوي معنوي مولانا و غزليات بيدل و ديگر بزرگان عرفان پرداخت.

باورهای مذهبی

گرایش مذهبی حیدری وجودی، اهل‌سنت و تابع فقه حنفی بود، اما در سيروسلوك صوفيانه، از طريقت «نقشبنديه» پیروی می‌کرد که در افغانستان به میانه‌روی و عدم تعصب فرقه‌ای مشهور است. وی از بزرگان سلسۀ نقشبندیان مجددی در افغانستان، تلقين گرفته بود، اما به همۀ مذاهب و طريقت‌ها و پيشوايان آنها ارادت داشت. وجودی به ائمۀ شیعه، به‌ویژه امام حسین و امام علی علاقۀ ویژه داشت و اشعار زیادی در مدح آنها سروده است.

خاستگاه فکری و تربیتی

1. خانوادۀ حیدری وجودی، با ادبیات و آثار بزرگان ادب فارسی، انس دائمی داشت. برای مثال، ملا شفیع‌الله، پدر وی، همیشه مثنوی و غزلیات بیدل، حافظ، شاهنامۀ فردوسی، سکندرنامۀ نظامی گنجوی و گلستان و بوستان سعدی را می‌خواند. حیدری با اثرپذیری از فضای فرهنگی خانواد‌گی، به مثنوی و بیدل علاقه‌مند شد و این علاقه‌مندی تا آخر عمر وی باقی ماند و بر اندیشه، شخصیت و شغل او اثرگذار بوده است.
2. وی بیش از نیم‌قرن زندگی خود را در کتابخانۀ عمومی کابل گذراند و این ارتباط همیشگی با کتاب‌های مختلف، روزنامه‌ها و مجله‌ها، در وسعت، پختگی و عمق دانش وی نقش اساسی داشت.
3. پیروی از سیرۀ پیامبر اسلام، عشق و علاقۀ بسیار به امام علی، تبعیت از شیوۀ عملی عرفای بزرگ و معتدل کشور، از دیگر خاستگاه‌های فکری و تربیتی وی است که در سلوک عرفانی، میانه‌روی، مهربانی و انسان‌دوستی وی اثرگذار بوده است.

ویژگی اخلاقی و رفتاری

بر اساس نوشتۀ محققان، حیدری وجودی انسان قانع، با مناعت طبع، مقاوم، معتدل و ساده‌زیست بود. از دوران محمدظاهر شاه تا دولت اسلامی مجاهدین، زمینۀ رسیدن به جایگاه‌های سیاسی و اجتماعی برای او فراهم شد، اما او تطمیع نشده و کار در کتاب‌خانه و طریقت عرفانی را رها نکرد. وی از تعصب در حوزۀ مباحث علمی، ادبی، فرهنگی و حتی اعتقادی خودداری می‌کرد. حیدری وجودی به تمام اندیشمندان اسلامی به دیدۀ احترام می‌نگریست و اندیشه‌هایی را که بستر رشد و خلاقیت‌های وی را فراهم می‌آورد، ارج می‌گذاشت و بر همین مبنا آثار امام خمینی، محمدحسین طباطبایی، محمدتقی جعفری، شهید مطهری و شریعتی را مطالعه می‌کرد.

زمنیه‌های فرهنگی و اجتماعی

1. در ابتدای زندگی حیدری وجودی، اوضاع سیاسی و اجتماعی افغانستان ثبات نسبی داشت؛ زیرا دوران پادشاهی چهل‌سالۀ محمدظاهرشاه آغاز شده بود اما اوضاع فرهنگی کشور از آشفتگی‌های زیادی رنج می‌برد و به‌ویژه ادبیات و زبان فارسی در معرض خطر جدی قرار داشت؛ زیرا فارسی‌ستیزی که از دوران امیر شیرعلی خان (۱۸۶۳-۱۸۶۶م) شروع شده بود به‌تدریج در روزگار حکومت ظاهر شاه (۱۳۱۲ تا ۱۳۵۲) به اوج خود رسید. برای مثال در زمان تصدی وزارت داخله توسط «محمدگل مومند» اقدامات خصمانه در جهت ترویج زبان پشتو و کنارگذاشتن زبان فارسی از دفاتر و ادارات دولتی و آموزشی و حتی بازار راه‌اندازی شد و این گونه اقدامات تا آخر پادشاهی ظاهرشاه ادامه پیدا کرد. دیدن این وضعیت، ارادۀ حیدری وجودی را برای پاسداری از میراث فرهنگی به‌ویژه ادبیات فارسی مستحکم‌تر و رسالت او را سنگین‌تر می‌کرد.
2. جنگ‌های ویرانگر، نابسامانی‌های سیاسی و فروپاشی زیرساخت‌های فرهنگی و اجتماعی که با تجاوز شوروی سابق و اشغال افغانستان در 1357ش آغاز و به چهل سال بحران همه‌جانبه در این کشور منجر شد و اندوه عمومی‌ای که در سال‌های زندگی حیدری، جامعه‌ی افغانستان را فراگرفته بود، این عارف پرهیزکار را نیز به واکنش ادبی وادار کرد:

ای کاش که در روی جهان جنگ نمی‌بود		در کارگه شیشه‌گران سنگ نمی‌بود
دنیا همه راحتکده می‌گشت بشر را		گر فتنه و خودخواهی و نیرنگ نمی‌بود
بر مردم آواره زمین تنگ نمی‌شد		گر دیدۀ خود‌بینِ فلک تنگ نمی‌بود

فعالیت‌ها

معاون کانون دوستداران مولانا، عضو مؤسسان بنياد فرهنگ افغانستان، رييس بنياد غزالي، رييس کانون فرهنگي سيمرغ، تدريس مثنوي، و غزليات بيدل در روزهاي دوشنبه و پنجشنبه در طول سال، در کارنامۀ فعالیت‌های فرهنگی وی دیده می‌شود.

اثرپذیری شعری

حیدری وجودی در بعد ادبیات و شعر از صوفي غلام‌نبي عشقري، غـلام‌حضرت شـايق‌جمال، عبدالحميد اسير، خال‌محمد خسته و ملك‌الشعراء عبدالحق بيتاب اثر پذیرفته است.

ویژگی و سبک شعری

حیدری در سرودن شعر پيرو سبك عراقي و هندي به‌ويژه مولوي و بيدل بود و در قالب‌هاي غزل، مثنوي، رباعي، دوبيتي، تركيب‌بند، ترجيع‌بند، مستزاد، قطعه، مسمط و مخمس شعر می‌سرود و در اشعار خود زبانی ساده و به‌دور از تکلفات لفظي و معنوي دارد. راه یافتن ترکیب‌های گفتاری کابلی در شعر، به کاربردن واژگان متفاوت از نظر نوشتاری و گفتاری، راه‌یافتن درون‌مایه‌های اجتماعی و میهنی و توجه به فرهنگ، از دیگر ویژگی‌های مهم شعری وی است.

دیدگاه‌

در دیدگاه حیدری وجودی، جهان موجودی زنده، فعال و با وحدت درونی است که عشق مقدس و برخاسته از شهود الهی، جوهرۀ توحید محسوب می‌شود. به نظر وی عشق به خداوند معجزه‌گر بوده و رنگ‌های متنوع را کنار هم گذارده و جامعۀ قدرتمند می‌آفریند. جوهر ایمان اختلاف‌ها و تبعیض‌ها را از میان انسان‌ها برمی‌دارد؛ زیرا ادیان مختلف الهی از وحدت باطنی برخوردار است. در دیدگاه عرفانی حیدری وجودی، جهان بر اساس جهان‌بینی مولانا مانند خانقاهی از عشق و نور تصویر شده که همه چیز در آن در حال سماع و رقص (فعالیت مثبت) ‌اند.

آثار

از حیدري وجودي چهارده اثر به جای مانده که بیشتر آنها عرفانی است:

1. عشق و جوانی (۱۳۴۹)؛
2. راهنمای منظوم پنجشیر (۱۳۵۱)؛
3. نقش امید (۱۳۵۵)؛
4. با لحظه‌های سبز بهار (۱۳۶۴ چاپ دوم، ۱۳۸۸)؛
5. سالی در مدار نور (۱۳۶۶ چاپ دوم ۱۳۷۹)؛
6. سایه معرفت (۱۳۷۵چاپ ششم ۱۳۹۱)؛
7. صور سبز صدا؛
8. میقات تغزل (۱۳۷۸)؛
9. غربت مهتاب (۱۳۸۲ چاپ دوم ۱۳۸۷)؛
10. لحظه‌هایی در آب و آتش (۱۳۸۳)؛
11. آوای کبود (۱۳۸۳)؛
12. ارغنون عشق (۱۳۷۷ چاپ دوم ۱۳۸۷)؛
13. شکوه قامت مقاومت (۱۳۸۳ چاپ دوم ۱۳۸۴)؛
14. رباعیات و دوبیتی‌ها (۱۳۷۹ چاپ دوم ۱۳۸۷)؛
15. 3 دیوان حیدری وجودی (۱۳۹۴).

اثرگذاری

حفظ ادبیات و زبان فارسی

به نظر پژوهشگران، حیدری وجودی، عارف حاضر در جامعه بود و برای اعتلای فرهنگ و زبان فارسی که در معرض انکار قرار داشت، تلاش کرد. وی در معرفی پیشینۀ پربار ادب فارسی به نسل امروز افغانستان، حفظ، ترویج، گسترش و غنابخشی ادبیات فاخر فارسی در جهان نیز اثرگذار بوده است.

ترویج اعتدال‌گرایی

وی در اندیشه و عمل، مرد معنوی و اعتدال‌گرا بود و علاوه‌بر این‌که سیرۀ عملی و سیمای معنوی او به‌عنوان یک عارف و ادیب شناخته‌شدۀ کشور، در ترویج معنویت و اعتدال‌گرایی نقش اساسی داشت، با تمام توان در این راه تلاش می‌کرد.

تقویت رواداری مذهبی

آثار و سلوک عملی حیدری وجودی، در تقریب مذاهب و کم‌رنگ شدن تعصبات فرقه‌ای نقش داشت و به‌همین دلیل وی محبوب کل مردم بوده و به‌عنوان نماد رواداری مذهبی شناخته می‌شود.

درگذشت

حيدري وجودي در 21 خرداد 1399ش، در 81 سالگي، در اثر ابتلا به بيماري كرونا در كابل درگذشت.

افتخارات

1. حیدری وجودی در 1393ش به‌دلیل فعالیت‌ها و خدمات فرهنگی‌ خود، از جانب حامدکرزاي رئیس جمهور وقت افغانستان، نشان عالی فرهنـگ را دریافت کرد؛
2. از سوي فرهنگيان مهاجر در كشورهاي غربي و فرهنگیان مقیم شهر کابل جهت پاسداشت از شخصیت فرهنگی و ادبی وی، به لقب «نجم‌العرفا» مفتخر شد.
3. برخی از آثار حیدری وجودی، جایزه‌های نخست و دوم مطبوعات افغانستان را برای وی به ارمغان آورده است.
4. وی چندین بار به نشست‌های علمی بین‌المللی پیرامون مولانا جلال‌الدین بلخی در کشورهاي مختلف جهان از جمله جمهوري اسلامی ایـران، پاکستان، هند و ترکیه به‌عنوان سخنران و نمایندۀ افغانستان حضور داشته است.
5. اشعار عرفانی، غزل‌ها و ترانه‌های اجتماعی و عاشقانۀ او به‌دلیل روان بودن زبان و عناصر زیباشناختی که در آنها وجود دارد، در میان مردم محبوبیت زیاد پیدا کرده و به منبعی برای آرامش معنوی تبدیل شده است.
6. آوازخوان‌های معروف کشور بسیاری از اشعار خوب و اثرگذار وی را در قالب آهنگ‌های ماندگار بازتولید کرده‌اند که در معنویت بخشی به فضای هنر موسیقی کشور اثرگذار بوده است.

تصویرپردازی

1. کتاب «آفتابی در میان سایه‌ای؛ جستارهایی در شعر و اندیشۀ نجم‌العرفا، حیدری وجودی» توسط محمدسرور مولایی، از محققان برجستۀ افغانستان در سال 1401 نوشته ومنتشر شده است.
2. یادداشت‌ها، دلنوشته‌ها و مقالات زیادی نیز دربارۀ شخصیت و آثار وی نوشته شده است؛ برای مثال مقالۀ «مقایسۀ سبکی غزلی از حیدری وجودی با غزلی از مولوی (با رویکرد مطالعۀ زمینۀ کوچک)» در اصفهان، نوشته شده است.

نمونۀ شعر

{{ب|جلوه گلشن اندام که دیدی ای دست|که خس و خار و گیاه تو خوشم می‌آید}

گردش چشم سیاه تو خوشم می‌آید		موج دریای نگاه تو خوشم می‌آید
همچو مهتاب که بر ابر حریری تابد		تن و تن‌پوش سیاه تو خوشم می‌آید
چون چراغی که دل شب به مزاری سوزد		سوختن در سر راه تو خوشم می‌آید
در سپهر نگهم نور فشاند شب‌ها		مهر من جلوه ماه تو خوشم می‌آید
بس‌که در آتش هجران کسی سوخته‌ای		اشک جان‌پرور و آه تو خوشم می‌آید

منابع

• آروین‌پور، تاج‌الدین و دیگران، «تجلی مضمون عشق در شعر عرفانی معاصر افغانستان با تکیه بر اشعار مجنون‌شاه کابلی، مستان‌شاه کابلی و حیدری وجودی»، مجلۀ ادبیات عرفانی، سال چهاردهم، شمارۀ 30، پاییز 1401ش.
• آريان‌فر، شمس‌الحق، شخصيت‌هاي كلان افغانستان، كابل، ميوند، 1391ش.
• ارژنگ، مجیب، «آخرین شاعر عارف افغانستان؛ رفت از خویش، کف خاک را بوسید»، وب‌سایت صبح کابل، تاریخ درج مطلب: 10 ژوئن 2020م.
• اشراقی، سیدعلی‌محمد، جایگاه و قلمرو زبان پارسی دری، کابل، انتشارات یوسف‌زاده، ۱۳۹۰ش.
• «حیدری وجودی؛ حلقۀ اتصال با همۀ شعر فارسی»، وب‌سایت هفته‌نامۀ جادۀ ابریشم، تاریخ درج مطلب: ۳ دلو ۱۴۰۱ش.
• «حیدری وجودی شاعر نامدار افغانستان در گذشت»، وب‌سایت آفتاب‌نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۳۹۹ش.
• حیدري وجودي، غلام حیدر، سایۀ معرفت (سروده‌هاي خانقاهی) کابل، عازم، 1389 ش.
• فطرت، سیدمحمد، «استاد حیدری وجودی در آیینۀ آرمان‌ها و اندیشه‌ها»، وب‌سایت نشریۀ نوین، تاریخ درج مطلب: ۱۳, میزان ۱۳۹۹ش.
• قويم، عبدالقيوم، مروري بر ادبيات معاصر دري از 1259 تا 1380، كابل، بی‌نا، 1387ش.
• «کرونا چراغ زندگی شاعر و مولوی‌شناس افغانستان را خاموش کرد»، خبرگزاری ایرنا، ۲۱ خرداد ۱۳۹۹ش.
• «مقایسۀ سبکی غزلی از حیدری وجودی با غزلی از مولوی (با رویکرد مطالعۀ زمینۀ کوچک)»، وب‌سایت فنون ادبی، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1402ش.
• موسوی، سیدجمال‌الدین، «فضایل امام علی در آیینۀ شعر فارسی شاعران معاصر اهل‌سنت افغانستان»، مجلۀ سیره و سخن اهلبیت، شمارۀ 64، بهار و تابستان 1395ش.
• مولايي، محمدسرور، آفتابي در ميـان سـايه‌اي (جستارهایی در شعر و اندیشه نجم‌العرفا، حیدری وجودی)، تهران، بینا، 1400ش.
• مونس، محمدمتين، تصوف و عرفان در سروده‌هاي عرفاي معاصـر، كابـل، آكـادمي علـوم، 1390ش.
• میشد، مهرالدین، «به مناسبت سومین سال پرواز ملکوتی ستارۀ تابناک شعر و عرفان افغانستان شادروان حیدری وجودی»، وبسایت ماریا دارو، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1402ش.
• «ناگفته‌های نجم‌العرفا»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: ۷ مرداد ۱۳۹۹ش.