شب اسفندی

شب اسفندی؛ جشن باستانی ایرانیان برای استقبال از بهار با آداب و رسوم خاص.

شب اسفندی (اسپندی) از جشن‌های ایران باستان است که مانند بسیاری از جشن‌های ایرانیان مرتبط به گاه‌شماری ایام است. بر این اساس شب 25 بهمن را شب اول اسفند در نظر می‌گرفتند و معتقد بودند در این ایام، بادی می‌وزد که نشانۀ بهار است و آداب‌ورسوم خاصی را در این شب برگزار می‌کردند. امروزه این جشن در برخی شهرهای ایران، به جشن رعیتی معروف است و نمودی از فرهنگ باستانی ایرانیان است.

تاریخچه

در گذشته ماه‌های سال را بر اساس یکی از گاه‌شماری‌های رایج در تقویم ایران باستان، سی روزه حساب می‌‌کردند. بدین ترتیب یک سال دارای ۳۶۰ روز بوده که پنج‌ روز باقیمانده را، ‌پنجه یا پنگه می‌گفتند. ازاین‌رو بیست‌و‌پنجم بهمن‌ماه در تقویم رسمى شب اول اسفند بوده که آن را شب اسفندی یا شب اسپند رعیتى و یا زراعتى مى‌نامیدند. آنها عقیده داشتند باد معتدلی در این ایام می‌وزد، که به پِیک بهار معروف است و با فرارسیدن اسفند، اثر سرما کم می‌شود. ایرانیان باستان براى این روز آیین خاصی داشتند و این روز را جشن می‌گرفتند؛ اما عنوان جشن در آن لحاظ نشده است. ماه اسفند برای ایرانیان باستان، دربردارندۀ دوستی، محبت و از خودگذشتی بود.

مکان و زمان مراسم

در میان ایرانیان باستان، آخرین ماه سال دارای آداب و سنت‌های متنوعی بود که یكی از این آداب و رسومِ قدیمی مردم در نواحی مختلف ایران، آیین شب اسفندی است. این مراسم در 25 بهمن یا اول اسفند بسته به گاه‌شماری تقویم در برخی شهرهای ایران از جمله کاشان و شهرستان‌های اطراف آن مانند آران و بیدگل، اصفهان، یزد، کرمان و استان مرکزی برگزار می‌شد.

آداب ورسوم

از مهم‌ترین رسوم شب اسفندی دیدار نوعروسان با تازه دامادها بود. دامادهای جوان در این شب، با مراسمی ویژه، هدایایی با عنوان اسفندی، متناسب با شرایط مالی خود برای همسران‌شان می‌فرستادند؛ زیرا در ايران باستان، در روزهای خاصی از ماه اسفند، مردان به زنان هديه مي‌دادند و زنان نیز به پاسداشت اين هديه، آش می‌پختند. آنها معتقد بودند باید افراد یک محل، در حیاط خانه‌ها جمع شوند و با کوبیدن جو و گندم در هاون سنگی، مشغول آماده‌‌کردن مواد آش برای شب اسفند شوند. آنها پختِ آش شب اسفندی را مایۀ برکت زندگی و روشنی خانه برای سال بعد می‌دانستند. امروزه نیز در استان‌هایی نظیر كاشان، اصفهان، یزد و استان مركزی پخت این آش رواج دارد.

این شب در بیشتر نقاط ایران با آداب‌ورسوم خاصی برگزار می‌شد. به‌طور مثال دورهم بودن، خوردن پلو، آجیل اسفندی و خاطره‌گویی از جمله سنت‌های این شب بود. در این شب زودتر از شب‌هاى دیگر چراغ خانه‌ها را روشن مى‌کردند. از سنت‌های غذایی این شب پخت پلو بود؛ زیرا آن‌ها معتقد بودند، پختِ پلو موجب روشنایی اجاق خانه تا سال آینده می‌شود. در این شب غذاى خانواده‌ها چلو ماهی‌دودی یا چلو با کوکو یا کشمش‌پلو بود. برخی افراد نیز در این شب چلو و قورمه‌سبزی مى‌خوردند که همیشه سرسبز و شاد و خرم بمانند. در گذشته اکثر مردم کشاورز بودند و درآمد چندانی نداشتند که همیشه پلو بخورند؛ اما در این شب، شام ضیافت برپا می‌کردند و معتقد بودند، حتماً یکى از پلوها را در سفره قرار دهند؛ همچنین گذاشتن پنیر و ماست در سفره را خوش‌یُمن می‌دانستند.

هنگام خوردن شام، افراد خانواده دور کرسی جمع می‌شدند و شام آماده شده را در یک سینیِ مسیِ دور کنگره‌دار باهم میل می‌کردند. علاوه ‌بر غذا، سرِ سفره، وسایل هفت‌سین مانند؛ سیر، سنجد، سرکه، سیب، سماق، سمنو، سبزى و سنگک مى‌گذاشتند و بعد از اتمام شام شب اسفند، با «شوچره» (شب‌چره) که تنقلاتی است برای شب‌نشینی، از مهمانان پذیرایی می‌کردند. بعضی از این رسوم در برخی شهرها هنوز هم پابرجا است. در شهرهای کویری، کسبه به شاگردان خود مقداری برنج و روغن هدیه می‌دادند یا در کاشان دکان‌دارها دکان‌هاى خود را چراغانی و سبزى‌فروش‌ها ریشۀ پیازچه‌ها و تربچه‌ها را رنگ‌آمیزى مى‌کردند و آنها را برروی سکوى دکان مى‌چیدند. بُنَکدارها نیز کپه‌هاى برنج، عدس، نخود، لوبیا، ماش، کشمش‌ پلویى و تخم‌مرغ را رنگ‌کرده و به شکل زیبایی می‌چیدند. آجیل‌فروشان هم برای شب اسفندی آجیل آچار درست مى‌کردند و این‌گونه در شادی مردم سهیم می‌شدند.

نمادشناسی

این شب در بین مردم آن دوره، نماد عشق و معروف به شب عاشقی برای عروس‌خانم‌ها و آقادامادها بود و آنها لحظات خوشی را در کنار خانواده‌ها باهم سپری می‌کردند؛ زیرا اسفندارمَذ از نمادهای مادر خدایی اهورا‌مزدا به‌شمار می‌آمد و نماد دوست‌داری و صبوری و از خودگذشتگی اهورمزدا در جهان بود و منتسب به جشن زنان که در ایران باستان مورد توجه بود. همچنین مراسم شب اسپندی علاوه بر عشق میان انسان‌ها، نمادی از توجه به مستمندان و انسانیت نیز بوده است.

باورهای عامیانه

بر اساس، باورهای عامیانه در این شب برای در امان‌ماندن از گزند حشرات و خزندگان افسون‌هایی می‌نوشتند و معتقد بودند با این کار تا چند سال آینده در امان می‌مانند. آنها از آغاز سپیده‌دم تا طلوع آفتاب این افسانه را بر کاغذهای چهارگوش می‌نوشتند. در برخی منابع نام این افسون را «بسم الله الرحمن الرحیم» قید کرده‌اند. مراسم دیگری در برخی روستاها در این شب وجود داشت که در آن، کودکی دور خانه می‌چرخید و می‌گفت همه حشرات را کشتم. این رسم به «اَنگَنه‌بریدن» معروف بود و معتقد بودند با این کار تا آخر سال در خانه‌های‌شان هیچ حشره‌ای پیدا نخواهد شد.

از دیگر باورهای این شب نام‌گذاري آش اسفندي است که به ماجراي اسفنديار و نحوه کشته‌شدن و برگشتن او مرتبط است. همچنین در این شب از تخم‌مرغ استفاده نمی‌کردند؛ زیرا معتقد بودند تخم‌مرغ جزء سرمایه است و باید آن را در خانه نگاه ‌داشت.

شب اسفندی در آثار مکتوب

ابوریحان بیرونی در کتاب الباقیه و التفهیم به جشن شب اسفندی اشاره کرده و آن را نمودی از جشن باستانی دانسته که برای گرامیداشت زنان برگزار می‌کردند.

وضعیت کنونی

امروزه این جشن به‌شکل محدود و باعنوان مراسم اسپندی برگزار می‌شود. به‌عنوان مثال در شهر نراق همچنان نوعروسان و دامادها در شب اول اسفند مراسمی را با آداب و رسوم امروزی برگزار می‌کنند. همچنین در سال 1396ش جشن «آش شب اسفندی» در فهرست آثار ناملموس ملی به ثبت رسیده است.

منابع

• «آش اسفندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی شهرداری دلیجان، تاریخ بازدید: 13 دی 1401ش.
• «آشنایی با آداب و فرهنگ کاشان»، مجله گردشگری یابکس، تاریخ بازدید: 1 دی 1401ش.
• «آیین شب اسفندی در نقاط مختلف ایران»، رادیو ایران، تاریخ درج مطلب: 1 اسفند 1400ش.
• «آيين كهن پخت آش اسفندي در دليجان برگزار شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1396ش.
• ارشدی ابیانه، علی‌اکبر، «مراسم اسفندی کاشان»، وب‌سایت کاشان نیوز، تاریخ درج مطلب: 26 بهمن 1397ش.
• «برگزاری شب اسفند رعیتی در آران و بیدگل/ سنتی برای کمک به مستمندان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 25 بهمن 1397ش.
• جعفری، محمد و سلیمی، مینا، «جشن»، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1398ش.
• جعفری، محمد، «جشن اسفندی نمودی از اسپندارمذ»، فرهنگ مردم، شماره 19 و 20، 1385ش.
• «شب اسفند رعیتی در آران بیدگل»، وب‌سایت کاشان فردا.، تاریخ بازدید: 1 دی 1401ش.
• «شب اسفندی یا شب عاشقی»، وب‌سایت سلحشوران شهر نراق، تاریخ بازدید: 30 آذر 1401ش.
• هاشمی، سید علیرضا، «تعاون؛ همکاری سنتی در فرهنگ مردم»، فرهنگ مردم ایران، شماره 35، 1392ش.