قناعت اقتصادی

قناعت اقتصادی؛ اکتفا‌کردن به‌اندازۀ نیاز از مادیات و رضایت از داشته‌ها.

قناعت اقتصادی یکی از خصایص نیکو در انسان و سفارش‌شده در آموزه‌های دینی است. افراد قانع با الگو‌گیری از سبک زندگی ائمه و پیشوایان دینی، از مادیات برای رفع نیاز استفاده کرده و آن را ابزاری برای رسیدن به سعادت اخروی قرار می‌دهند. ترویج قناعت اقتصادی در جامعۀ مسلمان، در تقابل با فرهنگ مصرف‌گرایی و تظاهری بیگانه، موجب تقویت هویت ملی و فرهنگ اصیلی ایرانی می‌شود.

مفهوم‌شناسی

قناعت به‌معنای بسنده‌‌کردن و راضی‌شدن به سهم و قسمت خود، در اصطلاح به‌معنای اکتفا کردن به‌اندازه نیاز از مادیات بوده و در مقابل حرص و زیاده‌طلبی به‌کار می‌رود.

نشانه‌های فرد قانع

در آموزه‌های دینی و احادیث متعددی از جمله نشانه‌های فرد قانع را همت بلند و شکرگذاری دانسته‌اند. این افراد در قبال چیزی که خداوند به آنها می‌دهد هر چند‌اندک، همواره شاکر بوده و اظهار رضایت و خشنودی می‌کنند. آنها کمتر به اعتراض، ایراد و خشم برای دستیابی به مادیات می‌پردازند؛ اما قناعت اقتصادی به‌معنای کم‌کاری و تنبلی نیست، بلکه فرد قانع همواره در حال تلاش برای کسب روزی حلال است با این ویژگی که در مقابل کم‌وکاست مادیات در زندگی خللی در اخلاق، ایمان و رفتار وی ایجاد نمی‌شود.

اهمیت قناعت اقتصادی در آموزه‌های اهل‌بیت

قناعت اقتصادی از فضایل اخلاقی مورد تاکید اسلام و از ویژگی‌های افراد با ایمان و با فضیلت است که سبب قرب‌ الهی می‌شود. در برخی روایات بهترین‌های امت رسول خدا، قناعت‌کنندگان و بدترین آنها، طمع‌کاران معرفی شده‌اند. ائمه همواره در زندگی خود از زیاده‌روی و اتلاف وقت در مادیات پرهیز کرده و امت خود را به پیروی از این سیره ترغیب کرده‌اند. امام رضا حتی دور افکندن هسته خرما‌ را از جمله کارهای نادرست دانسته است. این امر سبب می‌شود انسان از متاع ناچیز دنیا چشم پوشیده و مادیات را فقط در حد رفع نیاز  استفاده کند. امام علی در جایگاه حاکم اسلامی، قناعت پیشه کرده و از زیاده‌روی در مصرف بیت‌المال پرهیز می‌کرد. در آموزه‌های دینی استفاده از معیشت به حد کفایت و قناعت‌کردن در زندگی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین راهکارهای پیشرفت و ترقی در زندگی افراد و جامعه معرفی شده است. همچنین در روایات متعددی صفت قناعت نشان‌دهندۀ کمال عقل انسان دانسته شده و فرد قانع را عاقل خوانده‌اند.

قناعت در سبک زندگی ایرانیان

قناعت اقتصادی و پرهیز از مصرف‌گرایی یکی از خصیصه‌های نیکو در سبک زندگی ایرانیان بوده که در گذشته نسبت به عصر جدید رونق بیشتری داشته است. در گذشته افراد با اتکا به داشته‌های‌اندک خود در کنار یکدیگر با امید و انگیزه، زندگی می‌کردند. آنها اسراف، تجمل‌گرایی و میل به مصرف‌‌گرایی بیهوده و زیاده از حد تعادل را ناهنجار می‌دانستند. خانواده‌های ایرانی بر این اساس به تربیت و پرورش فرزندان خود می‌پرداختند. امام خمینی، که بسیاری از ایرانیان، سبک زندگی او را الگوی خویش قرار داده‌اند، با الگوگیری از سبک زندگی و سیرۀ پیشوایان دینی، زندگی خود را بر پایۀ قناعت بنا نهاده بود. برخی، همین سبک زندگی را زمینه‌ساز تحول و انقلاب اسلامی دانسته‌اند. از جمله جلوه‌های قناعت در زندگی او ساده‌زیستی، میانه‌روی، دوری از تجملات، حساسیت بر اسراف و اهتمام به صرفه‌جویی است.

قناعت اقتصادی در سبک زندگی جدید

امروزه با وجود اینکه افراد به‌لحاظ مادیات غنی به‌نظر می‌رسند؛ اما به داشته‌های خود راضی نبوده و همواره بیش از آن را طلب می‌کنند. افراد گرایش بیشتری به مادیات پیدا کرده و زندگی خود را بر مبنای دستیابی بی‌حدوحصر به مادیات تعریف کرده‌اند. غرق‌شدن در زندگی مادی سبب شده که طمع و زیاده‌طلبی جایگزین قناعت در سبک زندگی آنها شود. چشم ‌و هم‌چشمی در عصر جدید یکی از مهم‌ترین عوامل از بین برندۀ قناعت در سبک زندگی خانواده‌های ایرانی است که سبب برهم زدن توازن در زندگی مشترک و اختلال در روابط خانوادگی، خویشاوندی و دوستانه شده است.

قناعت در ادبیات فارسی

قناعت در ادبیات فارسی بسیار مورد توجه بوده و شاعران بسیاری دربارۀ آن شعر سروده‌اند، مانند این سروده از رودکی:

با داده قناعت کن و با داد بزی* * * در بند تکلف مرو، آزاد بزی

در بِه ز خودی نظر مکن، غصه مخور* * * در کم ز خودی نظر کن و شاد بزی

در دیوان ناصر خسرو نیز چنین آمده است:

جهان را دیدم و خلق آزمودم* * * به هر میدان درون جستم مجالی

نه مالی دیدم افزون از قناعت* * * نه از پرهیز برتر احتیالی

و سعدی شیرازی در گلستان این چنین گفته است:

قناعت کن‌ای نفس بر‌اندکی* * * که سلطان و درویش بینی یکی

پیامدهای مثبت قناعت اقتصادی

برخلاف تصور عموم افراد جامعه‌ی که پول و ثروت را مهم‌ترین عامل بی‌نیازی می‌دانند، در آموزه‌های دینی، قناعت نماد بی‌نیازی و عین ثروت است. افرادی که شعلۀ طمع را در خود روشن کرده‌اند، اگر طلا و جواهر انبوهی هم در اختیار داشته باشند، باز خود را محتاج پول بیشتر می‌دانند. قناعت و پرهیز از زیاده‌خواهی از جمله عواملی است که انسان را از صفات رذیله‌ای مانند حرص و طمع، دروغ، خودخواهی و دلبستگی به امور مادی مبرا ساخته و زندگی توام با آرامش روان را برای افراد به‌وجود می‌آورد. همبستگی میان قناعت و آرامش روانی امری مشهود است که در آثار و روایات متعدد به آن اشاره شده است.

از جمله پیامدهای مثبت قناعت در جامعه و سبک زندگی ایرانی عبارت‌اند از:

1. بسنده کردن افراد به‌اندازۀ نیاز و ضرورت و نطلبیدن مازاد بر آن؛
2. خودکفایی کشور از لحاظ اقتصادی و حفظ آبروی سیاسی؛
3. سرکوب نفس اماره و گرایش به خواسته‌های نفسانی؛
4. تقویت روحیۀ غنا و بی‌نیازی در افراد؛
5. آسودگی در زندگی؛
6. تقویت عزت‌نفس فردی و اجتماعی؛
7. افزایش آرامش و آسایش در خانواده و جامعه؛
8. تقویت ایمان و اخلاق در فرد و جامعه؛
9. برقراری تعادل و عدالت در جامعه؛
10. کاهش چشم و هم‌چشمی و حس دنیا‌طلبی؛
11. افزایش روابط خانوادگی؛
12. کاهش فقر اخلاقی و اجتماعی؛
13. عزّت و سرفرازی ملت؛
14. میانه‌روی در کسب‌و‌کار: قناعت موجب می‌شود انسان در کسب و کارش متعادل بوده و فرصتی را به کار، خانواده، عبادت و کسب فضایل اخلاقی و تفریح و استراحت اختصاص دهد.
15. در روایات متعددی اشاره شده که قناعت سبب رضایت خداوند، سبکی حساب در روز قیامت، بی‌نیازی از مردم و اعطای حیاه طیبه به فرد می‌شود.

منابع

• «بایسته‌های مصرف اقتصادی از دیدگاه امام رضا»، وب‌سایت دانشگاه امام صادق، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1401ش.
• جنتی، لیلا و کلانتری، ابراهیم، «همبستگی قناعت و آرامش روان از منظر امام علی در نهج‌البلاغه»، نشریۀ پژوهش‌نامه اخلاق، شمارۀ 17، 1391ش
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 8 خرداد 1403ش.
• رستمی چورتی، سجاد، «قناعت و آثار آن در زندگی»، وب‌سایت راسخون، 4 بهمن 1397ش.
• رودکی، رباعیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 8 خرداد 1403ش.
• سعدی، مصلح‌الدین، بوستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 8 خرداد 1403ش.  
• عزیزی‌مهر، خیام، «فرهنگ اقتصادی ایرانیان»، وب‌سایت مرکز رصد فرهنگی کشور، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1400ش.
• «قناعت به‌معنای فقر و تنبلی نیست/ متقین نسبت به مشکلات مردم دغدغه دارند»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 12 خرداد 1403ش.
• «قناعت»، وب‌سایت دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 8 خرداد 1403ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، موسسه علمی فرهنگی‌ دار الحدیث، 1389ش.
• ناصرخسرو، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 8 خرداد 1403ش.  
• نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.