همباشی

همباشی، زندگی مشترک دو نفر بدون ازدواج رسمی.

هم‌باشی که اغلب با رابطۀ جنسی همراه است در جوامع امروزی رو به گسترش است. این پدیده، دلایل مختلفی مانند تغییرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دارد. اگرچه برخی افراد آن را به‌عنوان راهی برای شناخت بهتر همدیگر و کاهش مشکلات زندگی می‌بینند، اما هم‌باشی با چالش‌های جدی مانند عدم حمایت قانونی، نبود تعهد رسمی، مخالفت با موازین شرعی و مشکلات روانی روبرو است.

مفهوم‌شناسی

همباشی (به انگلیسی:Cohabitation) به‌طور عمومی به‌معنای زندگی مشترک و همزیستی، مانند زندگی انسان در کنار حیوانات خانگی، یا در کنار هم بودن احزاب سیاسی استفاده می‌شود؛ اما در اصطلاح به نوعی زندگی مشترک بین دو نفر با هر جنسیتی و با امکان ارتباط جنسی و بدون ازدواج گفته می‌شود. تفاوت همباشی و ازدواج منحصر در عقد شرعی و ثبت قانونی نبوده و نوعی از همکاری و توافق پنهان برای تأمین منافع مشترک در آن وجود دارد.

مفاهیم مرتبط

هر یک از مفاهیم زیر، ابعاد گوناگونی از روابط بین‌فردی را توصیف می‌کنند که در برگیرندۀ تعاملات عاطفی و جنسی نیز هستند. این مفاهیم با همباشی، ارتباط تنگاتنگی دارند، اما تفاوت‌های آنها مهم است.

ازدواج

ازدواج، یک قرارداد قانونی و اجتماعی است که بین دو نفر با هدف ایجاد یک خانواده و زندگی مشترک برقرار می‌شود. این قرارداد معمولاً با انجام مراسمی رسمی و ثبت در مراجع قانونی همراه است و حقوق و تعهدات مشخصی را برای طرفین ایجاد می‌کند.

زندگی مشترک

زندگی مشترک، به‌طور کلی به وضعیتی گفته می‌شود که دو نفر به‌طور مشترک زندگی می‌کنند. این مفهوم می‌تواند شامل زوج‌های متاهل، هم‌خانه‌ها، یا افرادی باشد که در یک رابطه عاطفی هستند اما هنوز ازدواج نکرده‌اند. زندگی مشترک می‌تواند به شکل‌های مختلفی از جمله اجاره‌ای مشترک، مالکیت مشترک یا ترکیبی از آن‌ها باشد.

شریک زندگی

شریک زندگی فردی است که با دیگری رابطه عمیق و صمیمی برقرار کرده و زندگی مشترکی را باهم تجربه می‌کنند. این رابطه می‌تواند بر پایه دوستی، عشق، احترام متقابل یا تعهد مشترک بنا شده باشد. شریک زندگی ممکن است همسر، نامزد، یا فردی باشد که با فرد در یک رابطه جدی و طولانی‌مدت قرار دارد.

ازدواج عرفی

ازدواج عرفی به نوعی از ازدواج گفته می‌شود که میان اهل تسنن، به‌ویژه گردشگران عرب کشورهای حوزه خلیج فارس، رواج دارد و به‌طور غالب بدون حضور ولی و محرمانه رخ می‌دهد. این ازدواج در بسیاری از کشورها به‌طور قانونی به رسمیت شناخته نمی‌شود و ممکن است از نظر حقوقی محدودیت‌هایی داشته باشد و به تضییع حقوق زنان منجر شود. همچنین در صحت و بطلان آن میان مفتیان اهل تسنن، اختلاف نظر وجود دارد.

نوع دیگری از ازدواج عرفی وجود دارد که در کشورهای غربی رواج دارد. این نوع از ازدواج، ازدواجی بدون هرگونه مراسم اجتماعی و حتی مذهبی است. این ازدواج ریشه در فرهنگ و قوانین روم باستان و قوانین شرعی کلیسایی قرون وسطی دارد و امروزه بعد از ازدواج رسمی، ریشه‌دارترین نوع ازدواج است.

هم‌خانگی

هم‌خانگی، به معنای زندگی مشترک دو یا چند نفر در یک خانه است. هم‌خانگی می‌تواند دلایل مختلفی مانند دوستی، صرفه اقتصادی یا اشتراک علایق داشته باشد. هم‌خانگی لزوماً به معنای داشتن یک رابطه عاطفی یا جنسی نیست.

اهمیت بحث همباشی

همباشی، موضوعی چند وجهی است که از جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی و حقوقی قابل بررسی است. از منظر خطرات اجتماعی، همباشی می‌تواند به گسترش روابط جنسی خارج از چارچوب ازدواج، کاهش آمار ازدواج، کاهش مسئولیت‌پذیری نسبت به خانواده و فرزندان و در نهایت تضعیف بنیان خانواده منجر شود. از دیدگاه شرعی، همباشی خارج از چارچوب ازدواج حرام و دارای تبعات اخلاقی و معنوی است. همچنین، همباشی می‌تواند آسیب‌های جدی برای زنان از جمله بارداری ناخواسته، ابتلا به بیماری‌های جنسی، مشکلات روانی و اجتماعی و کاهش عزت نفس را به دنبال داشته باشد.

تفاوت همباشی و ازدواج سفید

همباشی و ازدواج سفید دو اصطلاحی هستند که در ایران، اغلب به جای یکدیگر استفاده می‌شوند، اما تفاوت‌هایی بین آن‌ها وجود دارد. همباشی نه در ظاهر کلمه و نه در مفهوم، ارتباطی با ازدواج و سفیدی ندارد و برخی این نام‌گذاری را سلیقه‌ای و فاقد اعتبار می‌دانند. همباشی به‌طور کلی به زندگی مشترک دو نفر بدون ثبت رسمی ازدواج اشاره دارد، صرف نظر از اینکه رابطه جنسی بین آن‌ها وجود داشته باشد یا خیر. این اصطلاح در فرهنگ غربی رایج‌تر است. از سوی دیگر، ازدواج سفید اصطلاحی است که در ایران رایج شده و معمولاً به زندگی مشترک دو نفر با رابطه جنسی اما بدون ثبت رسمی ازدواج اشاره دارد.

تاریخچه همباشی

در جهان

همباشی به‌عنوان پدیده‌ای اجتماعی در تاریخ غرب از 2500 سال پیش شکل گرفته و متکامل شده است. ابتدا با قانون‌گذاری یونان و روم آغاز شد و در قرون وسطی به‌صورت پنهانی ادامه یافت.

در پیشروی روند هم‌باشی در اروپا، کشورهای اسکاندیناوی پیشگام بوده‌اند و بسیاری از کشورهای دیگر به دنبال آن‌ها این مسیر را طی کرده‌اند. در مقابل، کشورهای مدیترانه‌ای به دلیل تأثیر قوی سنت‌ها و باورهای مذهبی، رویکردی محافظه‌کارانه‌تر به هم‌باشی داشته‌اند. اگرچه تا اواسط دهه 1990، میزان هم‌باشی در این منطقه پایین بود، اما در سال‌های اخیر افزایش قابل توجهی داشته است.

در ایالات متحده، طی چند دهه اخیر، همباشی زوج‌های مجرد به طور چشمگیری افزایش یافته است. این تغییر قابل توجه در سبک زندگی، در تضاد با باورهای سنتی مسیحی است که زندگی مشترک قبل از ازدواج را ناپسند می‌داند. با تغییر نگرش‌های اجتماعی و کاهش تأثیر آموزه‌های مذهبی، همباشی به‌عنوان یک گزینۀ معمول برای بسیاری از زوج‌ها پذیرفته شده است. برخی از گروه‌های مذهبی نیز با تطبیق با این تغییرات، همباشی را به‌عنوان مقدمه‌ای برای ازدواج تلقی می‌کنند.

در اوایل دهه 1990م، با فروپاشی بلوک شرق و گذار کشورهای اروپای مرکزی و شرقی به سمت دموکراسی، تحولات اجتماعی گسترده‌ای در این کشورها رخ داد. افزایش آزادی‌های فردی، کاهش کنترل دولت و تعامل بیشتر با غرب باعث تغییرات بنیادین در الگوهای زندگی خانوادگی شد. کاهش نرخ ازدواج، افزایش سن ازدواج، گسترش همباشی و افزایش تولد فرزندان برای مادران مجرد از جمله این تغییرات بودند.

در دهه‌های اخیر، همباشی در غرب به‌عنوان راهی برای جلوگیری از انحطاط خانواده گسترش یافته، اما به باور متخصصان، خود به عامل فروپاشی بیشتر نظام خانواده تبدیل شده است.

در ایران

پدیدۀ همباشی در ایران، برگرفته از سبک زندگی غربی است. برخی کارشناسان،‌ اولین موارد همباشی در ایران را از دهۀ 50 شمسی می‌دانند. در آن زمان این پدیده، مذموم، موجب بدنامی و رسوایی و نوعی زندگی پرشکنجه و بدون شرافت بوده است. دهۀ 50 شمسی همزمان با دهۀ 70 میلادی است که شروع زمان ترویج و گسترش ناگهانی همباشی در آمریکا و دیگر کشورهای اروپایی است.

میزان همباشی در ایران نسبت به کشورهای اروپایی و آمریکا ناچیز است و موارد گزارش شده به‌طور عمده مربوط به دهۀ 80 شمسی به بعد است. انکار این پدیده اولین واکنش جامعۀ ایرانی بوده است و در ادامه با رواج محدود این پدیده در شهرهای بزرگ جایی برای انکار و کتمان باقی نگذاشت. امروزه در ایران آمارهای رسمی و قابل استنادی به دلیل محدودیت‌های موجود دربارۀ میزان رواج این شیوۀ زندگی وجود ندارد؛ با این حال تغییرات ارزشی بر افزایش میزان هم‌خانگی موثر بوده‌اند.

انواع همباشی

همباشی، به‌عنوان یک شکل از رابطه بین افراد، تنوع گسترده‌ای دارد که بر اساس عوامل مختلفی مانند مدت زمان، شدت تعهد و دلایل شکل‌گیری دسته‌بندی می‌شود. این رابطه می‌تواند از همباشی کوتاه‌مدت و آزمایشی برای شناخت بهتر قبل از ازدواج تا همباشی بلندمدت با تعهد بالا و شبیه به زندگی زناشویی متغیر باشد. همچنین، دلایل شکل‌گیری همباشی می‌تواند اقتصادی، اجتماعی، ایدئولوژیک یا حتی ترکیبی از این عوامل باشد.

عوامل ایجاد و گسترش همباشی

عوامل اجتماعی

در جامعۀ مدرن، روابط موقت و فردگرایی بر روابط طولانی‌مدت و تعهدمحور اولویت یافته است. افزایش جنبه‌های سود فردی نیز باعث شده افراد به دنبال انتخاب‌های سودمند باشند و همباشی را به‌عنوان یک گزینه منطقی در نظر بگیرند. علاوه بر این، تأثیر رسانه‌ها و پذیرش اجتماعی این پدیده نیز در گسترش آن، نقش به‌سزایی دارد.

عوامل فرهنگی

عوامل فرهنگی مؤثر در شکل‌گیری همباشی شامل کژکارکرد شدن سنت‌های ازدواج، تأثیر الگوهای غربی و تغییرات در روابط جنسیتی است. در جامعه‌ای که سنت‌های ازدواج پیچیده‌تر و پرهزینه‌تر شده‌اند، برخی افراد به همباشی روی می‌آورند. تأثیر رسانه‌ها و الگوبرداری از غرب نیز نقش مهمی در گسترش این پدیده دارد. همچنین، تغییر در ارزش‌های جامعه، از جمله پذیرش روابط آزادتر بین دختر و پسر و جاذبه آزادی و مسئولیت کمتر در همباشی، باعث افزایش تمایل به این سبک زندگی شده است. این روند با گمنامی در شهرهای بزرگ و کاهش نقش سنت‌های قدیمی نیز تسهیل می‌شود.

عوامل اقتصادی

عوامل اقتصادی نظیر بی‌ثباتی اقتصادی، مصرف‌گرایی، شرایط نامناسب اشتغال، و محاسبه‌گری افراد، نقش مهمی در افزایش تمایل به زندگی همباشی دارند. در شرایطی که مشکلات اقتصادی مانع ازدواج سنتی می‌شود، جوانان همباشی روی می‌آورند. مصرف‌گرایی و عدم امنیت شغلی نیز به این گرایش دامن می‌زند و افراد را به انتخاب سبک‌های زندگی ناسازگار با ارزش‌های جامعه سوق می‌دهد.

عوامل فردی

افراد با ویژگی‌های شخصیتی خاص، مانند ریسک‌پذیری و اهمیت به انتخاب‌های شخصی، به سمت همباشی گرایش پیدا می‌کنند، زیرا برای‌شان چگونگی زندگی و انتخاب‌های‌شان مهم است. همچنین، ترس از طلاق و هزینه‌های اجتماعی آن باعث شده برخی افراد همباشی را به‌عنوان راهی برای جلوگیری از مشکلات پس از ازدواج و طلاق انتخاب کنند. در نهایت، با افزایش موانع برای ازدواج، جوانان برای رفع نیازهای عاطفی و جنسی به همباشی روی می‌آورند، به‌ویژه در شرایطی که ارزش‌های دینی کمرنگ شده و راه‌حل‌های شرعی کمتر در دسترس است.

عوامل سیاسی

کاهش عملگرایی و نبود قوانین تنبیهی مناسب از عوامل سیاسی موثر بر گسترش همباشی در جامعه هستند. تغییر ارزش‌ها و عدم ارائه برنامه‌های کاربردی توسط مسئولان منجر به سردرگمی جوانان و انتخاب راه‌های پرخطر می‌شود. علاوه بر این، نبود قوانین تنبیهی برای جلوگیری از این شکل زندگی، زمینه را برای گسترش آن فراهم کرده است.

عوامل دینی

عوامل دینی مؤثر بر همباشی شامل کاهش دانش دینی و تقدس‌زدایی از دین هستند. به دلیل فاصله‌گرفتن مردم از آموزه‌های دینی، آگاهی آنها از راه‌حل‌های مشروع دین کاهش یافته و گرایش به همباشی افزایش یافته است. ظهور اندیشه‌های سکولار و اومانیستی نیز منجر به کاهش اهمیت دین در زندگی اجتماعی و سیاسی مردم شده است. همچنین، نامتعارف بودن ازدواج موقت در عرف جامعه، علی‌رغم پیشنهاد دین اسلام به‌عنوان جایگزین برای ازدواج دائم، موجب شده افراد به همباشی روی بیاورند.

مزایای همباشی

برخی برای همباشی در ایران مزایایی مانند تأمین نیازهای اقتصادی، کاهش مشکلات مسکن، رفع نیازهای جنسی و عاطفی، شناخت بهتر زوجین، امکان جدایی آسان در صورت انتخاب اشتباه، تسهیل در تصمیم‌گیری برای ازدواج دائم و تجربۀ زندگی مشترک پیش از ازدواج رسمی را برشمرده‌اند؛ اما به باور متخصصان، با توجه به آسیب‌های مهمی که همباشی دارد، باید راهکارهای منطقی‌تری مانند ایجاد فرصت آشنایی قبل از ازدواج، حل مشکلات اقتصادی، آموزش‌های قبل از ازدواج و تسهیل شرایط ازدواج پیشنهاد شود.

چالش‌های همباشی

ابعاد اجتماعی همباشی

همباشی به‌عنوان یک پدیده اجتماعی رو به رشد، تحولات قابل توجهی را در ساختار خانواده و روابط بین‌فردی ایجاد کرده است. تغییر در نهاد خانواده، باز تعریف نقش‌های جنسیتی و تأثیر بر اقتصاد خانواده از جمله مهم‌ترین ابعاد اجتماعی این پدیده هستند. هم‌زیستی بدون ازدواج، چالش‌هایی از جمله عدم حمایت قانونی، فشارهای اجتماعی، نگرانی‌های اقتصادی، تولد کودکان بی‌هویت، سقط جنین و استرس پنهان ماندن رابطه را برای زوج‌ها به همراه دارد.

ابعاد شرعی و قانونی همباشی

همباشی از منظر شرع و قانون با چالش‌های زیادی روبرو است. عدم رعایت مسائل شرعی می‌تواند به نقض اصول دینی و ارزش‌های اخلاقی منجر شود، که این امر می‌تواند آسیب‌های روحی و روانی قابل توجهی برای افراد درگیر در این نوع رابطه به همراه داشته باشد. از نظر قانونی نیز، همباشی می‌تواند مشکلاتی مانند عدم حمایت قانونی در موارد اختلاف، مشکلات ارث و مسائل مرتبط با حضانت فرزندان ایجاد کند.

ابعاد روانشناختی همباشی

همباشی می‌تواند آسیب‌های عاطفی جدی برای افرادی که درگیر این نوع رابطه هستند، به همراه داشته باشد. این آسیب به‌طور معمول نسبت به زنان بیشتر است. این روابط اغلب با عدم ثبات و تعهد کافی همراه هستند که می‌تواند منجر به احساس ناامنی، اضطراب و سردرگمی در افراد شود. فقدان تعهد رسمی و قانونی نیز باعث می‌شود که افراد در روابط همباشی، احساس ارزشمندی و امنیت کمتری داشته باشند، که این امر می‌تواند به کاهش اعتماد به نفس و افزایش مشکلات روانی منجر شود. علاوه بر این، احتمال تجربۀ شکست و پایان ناگهانی رابطه بدون حمایت‌های قانونی و اجتماعی، می‌تواند آسیب‌های عاطفی و روانی بلندمدتی برای افراد، به‌خصوص در زنان، به همراه داشته باشد.

منابع

• احمدی، کامیل، «ازدواج سفید»، وب‌سایت کامیل احمدی، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1403ش.
• احمدی، کامیل، «عمر ازدواج‌ سفید» و آمارهایی درباره آن»، وب‌‌سایت مرکز مطالعات زن و خانواده، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1397ش.
• «ازدواج سفید در ایران»، وب‌سایت همباشی، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1403ش.
• «ازدواج سفید یا همباشی سیاه؟»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 24 مرداد 1394ش.
• «ازدواج عرفی در کشورهای غربی»، وب‌سایت همباشی، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1403ش.
• امامی، سیدمجید، «ازدواج سفید یا هم‌باشی سیاه!»، وب‌سایت مرکز پژوهشی مبنا، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1402ش.
• امیدوار، پوران و همکاران، «تحلیل جامعه‌شناختی پدیدۀ همباشی از منظر روحانیون و جامعه‌شناسان»، در فصلنامۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورۀ 11، شمارۀ 3، شمارۀ پیاپی 43، 1401ش.
• «اولین ازدواج سفید در ایران»، وب‌سایت همباشی، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1403ش.
• بامپاس، لاری و سوئیت، جیمز، «برآوردهای ملی از زندگی مشترک»، وب‌سایت دموگرافی، تاریخ درج مطلب: 1 نوامبر 1989م.
• بستان، حسین، «جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392ش.
• بلالی، راضیه، «وضعیت قانونی و تبعات منفی همباشی سیاه» چیست؟»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 9 شهریور 1401ش.
• پیزولی، آلبرتو، «پاپ فرانسیس با ازدواج با زوج‌های هم‌زیست، تابو را می‌شکند، مراسم عروسی دسته‌جمعی برگزار می‌کند»، خبرگزاری فرانسه، تاریخ درج مطلب: 15 سپتامبر 2014م.
• «تعریف زندگی مشترک چیست؟»، وب‌سایت ایران‌آکادمی، تاریخ بازدید: 17 مرداد 1403ش.
• تورنتون، آرلند، فیلیپوف، دیمیتری، «تغییرات گسترده در ازدواج، زندگی مشترک و فرزندآوری در اروپای مرکزی و شرقی: بینش‌های جدید از چارچوب آرمان گرایی تکاملی»، وب‌سایتNational Library Of Medicine، تاریخ درج مطلب: 3 ژوئن 2009م.
• چیت‌ساز، محمدجواد، «بررسی وضعیت همباشی در ایران: فراترکیب پژوهشهاي همباشی»، در فصلنامۀ مسایل اجتماعی ایران، شمارۀ پنجم، پاییز 1401ش.
• حسینی، محمدکمیل، «بررسی تبعات جسمانی، روانی و اجتماعی زندگی هم‌باشی»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1398ش.
• داودی لیمونی، سعید و خاضعی‌نیا، الهام، «تحلیل مستندات قرآن حرمت ازدواج سفید»، در نشریۀ قرآن‌پژوهی، سال دوم، شمارۀ 5، پاییز 1401ش.
• داودی، سعید، «همباشی یا ازدواج سفید همان زنا است/ نظر آیت‌الله شبیری زنجانی درباره معاطات»، وب‌سایت سایت شبکه اجتهاد،‌ تاریخ درج مطلب: 14 اسفند 1400ش.
• «راهكارهای قرآنی و روایی در مواجهه با ازدواج سفید»، وب‌سایت حوزه‌نت، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1399ش.
• «زندگی مشترک: زمینه و مسایل حقوقی»، وب‌سایتFindLaw، تاریخ درج مطلب: 16 مه 2023م.
• «زندگی مشترک»، وب‌سایت همراهتم، تاریخ بازدید: 17 مرداد 1403ش.
• شیخ‌الاسلامی، علی، «بی‌مسئولیتی و بی‌تعهدی مهمترین ویژگی هم‌باشی یا ازدواج سفید است»، وب‌سایت افکارنیوز، تاریخ درج مطلب: 31 شهریور 1397ش.
• علمی ‌محمدی، طاهر و زرگوش‌نسب، عبدالجبار، «واکاوی مشروعیت ازدواج عرفی از دیدگاه اهل سنت، عواقب و چالش‌های آن»، در نشریۀ مطالعات زن و خانواده، دورۀ 2، شمارۀ 2، پاییز 1393ش.
• غفوری، محمدسجاد، «نقد جایگزین ازدواج»، وب‌سایت حامین‌یار، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1403ش.
• قرایی مقدم، امان‌الله، «تبارشناسی ازدواج سفید در ایران»، وب‌سایت دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 10 آبان 1396ش.
• کاسترو مارتین، ترزا، «زندگی مشترک در اسپانیا: دیگر مسیری حاشیه‌ای برای تشکیل خانواده نیست»، وب‌سایت دانشگاه پمپئو فابرا،‌ تاریخ درج مطلب: 2013م.
• گلزاری، محمود، «شریک زندگی شما چه خصوصیاتی باید داشته باشد؟»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1401ش.
• گلستانی‌پور، محمدرضا، «رهایی از هفت‌خوان ازدواج به شیوه همباشی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1398.
• «نکاح»، وب‌سایت پژوهشکدۀ باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• «ویژگی شریک زندگی خوب»، وب‌سایت مجلۀ محلۀ روان‌شناسان، تاریخ درج مطلب: 13 آبان 1402ش.
• هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، «فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، قم، مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی، 1382ش.
• «همباشی در لغت‌نامه‌ها و ریشه‌شناسی»، وب‌سایت همباشی، تاریخ بازدید: 17 مرداد 1403ش.
• «همباشی»، وب‌سایت همباشی، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1403ش.