کنشگری اجتماعی زنان در قرآن
کنشگری اجتماعی زنان در قرآن؛ دیدگاه قرآن دربارۀ حضور مؤثر و مسئولانه زنان در عرصه‌های مختلف جامعه.
کنشگری اجتماعی زنان به‌معنای مشارکت فعال و مسئولانه زنان در جامعه بر پایه برابری و مسئولیت مشترک با مردان، موضوعی است که در آیات و مفاهیم قرآنی به آن توجه شده است. این کنشگری از منظر قرآن، با رعایت ارزش‌های اسلامی، برای اصلاح و پیشرفت فردی و اجتماعی بوده و هم حق و هم وظیفه برای رسیدن به عدالت است. آیات قرآن بر فعالیت اجتماعی زنان تاکید دارد و از آنان به‌عنوان افرادی یاد می‌کند که می‌توانند در پیشبرد جامعه نقش داشته باشند.
تعریف کنشگری اجتماعی
کنشگری اجتماعی به‌معنای مشارکت هوشمندانه، پویا و آگاهانه در حوزه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است.[۱] آموزه‌ها و الگوهای قرآنی، زنان را علاوه بر ایفای نقش‌های مهم همسری و مادری، به اثرگذاری در مسیر ساخت جامعه‌ای عادلانه، اخلاق‌مدار و پیشرفته، سفارش می‌کند.[۲]
قرآن کریم با معرفی نمونه‌هایی از زنان اثرگذار در تاریخ، بر ضرورت مسئولیت‌پذیری اجتماعی زنان در راستای تحقق عدالت و برابری و همکاری در ترسیم آینده‌ای مطلوب تاکید می‌ورزد.[۳]
اهمیت کنشگری اجتماعی زنان
مشارکت فعال زنان در عرصه‌های اجتماعی، بر اساس آموزه‌های قرآنی، بخشی از مسئولیت فردی و اجتماعی آنان است که در راستای ارتقای جامعه و دستیابی به کمال انسانی انجام می‌شود. این نقش‌آفرینی اهداف متعالی دین را محقق می‌سازد.[۴]
تحقق عدالت اجتماعی
قرآن کریم، مشارکت فعال زنان را عاملی برای مقابله با تبعیض و تقویت مسئولیت اجتماعی می‌داند. این مشارکت به بهبود توازن اجتماعی و ارتقای اخلاق و ارزش‌های جامعه کمک می‌کند.[۵]
توسعه و پیشرفت جامعه
زنان با حضور فعال در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به پیشرفت جامعه کمک کرده و نقش مادری و همسری‌شان باعث استحکام خانواده و تربیت نسل آینده می‌شود.[۶]
تقویت بنیان‌های اخلاقی و معنوی
کنش‌های اجتماعی زنان تاثیر قابل‌توجهی در گسترش ارزش‌های اخلاقی و معنوی دارد. مشارکت آن‌ها در فعالیت‌های فرهنگی، موجب اصلاح عادات ناپسند و تقویت اخلاق در جامعه می‌شود.[۷]
تامین سلامت روانی و اجتماعی زنان
فعالیت‌های اجتماعی زنان نه تنها حس مفید بودن آن‌ها را افزایش می‌دهد، بلکه از انزوا و افسردگی می‌کاهد و منجر به رشد شخصیتی و بهبود روابط اجتماعی شده و در نهایت کیفیت زندگی فردی و جمعی را ارتقا می‌بخشد.[۸]
انواع کنشگری اجتماعی زنان از دیدگاه قرآن
کنشگری اجتماعی زنان به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در ارتقای حقوق انسانی، مورد توجه قرآن است. قرآن بر نقش مؤثر زنان در تحولات اجتماعی و فرهنگی تاکید کرده است.
مشارکت سیاسی و اجتماعی
در قرآن، خرد و بینش زنان در مدیریت ستوده شده و نشان می‌دهد آنان توانایی حضور لازم در سطوح بالای تصمیم‌گیری را دارند.[۹] قرآن با اشاره به بیعت زنان با پیامبر، مشارکت سیاسی آنان را به رسمیت شناخته و این بیعت را نمادی از پذیرش نقش فعال و مسئولیت‌پذیری زنان در جامعه معرفی می‌کند.[۱۰] همچنین انجام امور خیر و نهی از منکر به‌عنوان وظیفه‌ای شرعی برای زنان مطرح شده است.[۱۱]
فعالیت‌های اقتصادی
خدیجه به‌عنوان یکی از زنان تاثیرگذار مسلمان با مدیریت خود در شرایط دشوار، الگویی الهام‌بخش برای فعالیت‌های اقتصادی زنان محسوب می‌شود.[۱۲] حضور فعال زنان در امور اقتصادی نه‌تنها رضایت فردی آنان را افزایش می‌دهد، بلکه بخشی از نیازهای مادی‌شان را نیز برآورده می‌سازد.[۱۳]
فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی
زنان با کسب دانش و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، سهمی اساسی در بهبود سطح تحصیلات و ارتقای آگاهی عمومی جامعه دارند.[۱۴] افزون بر این، آنان با خلق آثار ادبی و هنری، حفظ سنت‌ها و آداب محلی، و انتقال فرهنگ به نسل‌های آینده، نقشی برجسته در شکل‌دهی هویت فرهنگی جامعه ایفا می‌کنند.[۱۵] این اقدامات به تقویت جایگاه اجتماعی زنان کمک می‌کند و موجب پیشرفت دایمی جامعه می‌شود.[۱۶]
ویژگی‌های زنان کنشگر اجتماعی در قرآن
الگوهایی که قرآن کریم برای مشارکت فعال زنان در جامعه ارائه می‌دهد، دارای ویژگی‌های زیر هستند:
انگیزه و جرأت بیان دیدگاه‌ها
زنان تاثیرگذار مانند همسر فرعون که در برابر ظلم مقاومت کرد[۱۷] یا زنانی که پرسش‌های خود را مستقیماً با پیامبر اکرم در میان می‌گذاشتند، از جرات و انگیزۀ لازم برای بیان نظرات و تجربیات خود برخوردار بودند. این ویژگی، زمینه‌ساز مشارکت فعال زنان در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی است.[۱۸]
مدیریت چالش‌ها و مقاومت
زنان مؤمن در برابر مخالفت‌ها و فشارهای اجتماعی استقامت می‌کنند. قرآن بر ضرورت صبر و ایستادگی در برابر دشواری‌ها تاکید دارد. این پیام برای زنان کنشگر اجتماعی، الگویی از تحمل و مدیریت چالش‌ها فراهم می‌کند تا با عزم راسخ در مسیر فعالیت‌های خود باقی بمانند.[۱۹]
پایداری در مسیر هدف
آموزه‌های قرآن، زنان کنشگر اجتماعی را ترغیب می‌کند که همانند حضرت مریم، مادر موسی، خواهر موسی و زن فرعون برای رسیدن به هدف خود شرایط دشوار را تحمل کنند؛ این تلاش‌ها در نهایت به شکوفایی شخصیت موسی و هدایت قومش منجر شد.[۲۰]
نمونه‌های کنشگری اجتماعی زنان در قرآن
قرآن کریم در آیات گوناگون، الگوها و مصادیقی از کنشگری اجتماعی زنان را نشان می‌دهد.
همسر فرعون الگوی مقاومت در برابر ظلم
یکی از نمونه‌های برجسته در کنشگری اجتماعی زنان، داستان همسر فرعون در قرآن است.[۲۱] او با وجود جایگاه قدرتمند فرعون و فشارهای اجتماعی سنگین، به خدا ایمان آورد و در برابر ظلم و بی‌عدالتی ایستادگی کرد.[۲۲] همسر فرعون با ایمان راسخ و اظهار عقاید خود، در برابر قدرت استبدادی ایستاد و به الگویی برای مقاومت و پایداری در برابر ستم تبدیل شد.[۲۳]
مریم، نمادی از زهد، تقوا و تربیت دینی
حضرت مریم با ایمان استوار و تقوای خود، در برابر نابرابری‌ها و قضاوت‌های اجتماعی ایستاد[۲۴] و مسئولیت نگهداری از فرزندش را بر عهده گرفت و به الگویی قرآنی برای مقاومت در مقابل هنجارهای نادرست اجتماعی، تبدیل شد.[۲۵]
زنان مدینه، حامی پیامبر اکرم
زنان مدینه با اثرپذیری از آموزه‌های قرآن، در عرصه‌های مختلف نقش‌آفرینی می‌کردند و پشتیبان اسلام و پیامبر اکرم بودند. فعالیت‌های زنان مؤمن مدینه، نوعی کنشگری اجتماعی گروهی بود که در زمینه‌های متنوعی بروز می‌کرد.[۲۶]
خدیجه الگوی فعالیت اقتصادی و حمایت از پیامبر
خدیجه که یک زن موفق در عرصه اقتصادی بود با ثروت سرشار خود به حمایت از اسلام پرداخت. او با تدبیر مالی و مدیریتی خود، نقش مهمی در پیشبرد اهداف اسلام داشت.[۲۷] خدیجه نماد زنی توانمند و آینده‌نگر است که نشان داد زنان می‌توانند هم‌زمان در خانه‌داری و کنشگری اجتماعی تاثیرگذار باشند و به پیشرفت جامعه کمک کنند.[۲۸]
چالش‌های نظری کنشگری اجتماعی زنان
محدودیت‌های جنسیتی در کنشگری اجتماعی
برخی چنین می‌پندارند که آیه ۳۴ سوره نساء و آیات مربوط به حجاب، به محدودیت زنان در فعالیت‌های اجتماعی اشاره دارند. در مقابل، صاحب‌نظران دیگری بیان می‌کنند که آیه ۳۴ سورۀ نساء به توزیع مسئولیت‌ها در خانواده اشاره دارد و نشان‌دهنده برتری ذاتی مردان نیست.[۲۹] همچنین، قرآن بر برابری زن و مرد در حقوق بنیادین تاکید دارد.
از سوی دیگر، حجاب به عنوان ابزاری برای حفظ کرامت زنان در نظر گرفته می‌شود و هدف آن محدود کردن حضور اجتماعی نیست. سیره پیامبر اکرم نیز مشارکت اجتماعی زنان را تایید می‌کند.[۳۰]
عدم مشارکت زنان در امور سیاسی و رهبری
عده‌ای بر این باور هستند که قرآن حضور زنان در سیاست و رهبری را محدود کرده است؛ اما قرآن زنان را به‌طور مستقیم از مشارکت سیاسی منع نکرده و بر شایستگی افراد به‌عنوان معیار اصلی تاکید دارد. نمونه‌های تاریخی فراوانی از نقش‌آفرینی سیاسی زنان در اسلام، نظیر بیعت زنان با پیامبر، وجود دارد.[۳۱]
زنان در زمان جنگ نیز نقش مهمی ایفا کرده و با پرستاری از مجروحان و حمایت از پیامبر و یارانش، تاثیر بسزایی در گسترش ارزش‌های اسلامی و تقویت امنیت عاطفی جامعه داشتند.[۳۲]
آیات ۲۳ تا ۴۴ سورۀ نمل بر صلاحیت و شایستگی ملکه سبا تاکید دارند و نشان می‌دهند که او با هوش و درایت خود بر سرزمینش حکومت می‌کرد.[۳۳] قرآن با نقل سخنان او، نقش مثبت زنان در موقعیت‌های سیاسی را تایید می‌کند.[۳۴]
ترجیح نقش خانه‌داری زنان
دیدگاهی وجود دارد که با تکیه بر آموزه‌های قرآن، نقش زنان را فقط به خانه‌داری محدود می‌داند؛ اما از منظر دیگر صاحب‌نظران، قرآن بر اهمیت فعالیت‌های اجتماعی زنان تاکید دارد و این دو نقش را در تضاد نمی‌داند. قرآن مسئولیت‌های خانوادگی و اجتماعی را به‌طور متوازن به زن و مرد واگذار کرده است.[۳۵]
پانویس
- ↑ سوره ممتحنه، آیه 12؛ سوره نساء، آیه 7؛ سوره مجادله، آیه 11.
- ↑ نصیری، تحلیل مفاهیم شخصیتی زنان، 1394ش، ص90.
- ↑ [3] سوره آل‌عمران، آیه 35؛ سوره قصص، آیه 7؛ سوره توبه، آیة 100.
- ↑ فاضلی بیارجمندی، نقش زنان شیعه در عصر امام علی، 1381ش، ص216.
- ↑ سوره نساء، آیه 1؛ سوره آل‌عمران، آیه 195؛ رضایی اصفهانی، پرسش‌ها و پاسخ‌های قرآنی، 1385ش، ج7، ص21.
- ↑ حسینی و ولایتی فاضل، «نقش زن در تحکیم نهاد خانواده از منظر قرآن و حدیث»، 1401ش، ص25.
- ↑ خامنه‌ای، نقش و رسالت زن، زن مسلمان و عرصه‌های حضور اجتماعی، 1392ش، ص99-100.
- ↑ خامنه‌ای، نقش و رسالت زن، زن مسلمان و عرصه‌های حضور اجتماعی، 1392ش، ص37.
- ↑ سوره نمل، آیه 44.
- ↑ سوره ممتحنه، آیه 12.
- ↑ سوره توبه، آیه 77.
- ↑ کرمی فریدنی، جلوه‌هایی از فروغ آسمان حجاز حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها)، 1384ش، ص63.
- ↑ علی محمدی، اشتغال یا خانه داری کدام یک؟، 1387، ص65.
- ↑ باقری، «خانواده و راهبردهای کاربردی رهنمودی برای دستگاه‌های فرهنگی»، 1388ش، ص271.
- ↑ خامنه‌ای، زن و بازیابی هویت حقیقی، 1390ش، ص239.
- ↑ نصیری، تحلیل مفاهیم شخصیتی زنان، 1394ش، ص90.
- ↑ سوره تحریم، آیه 11.
- ↑ هیثمی، مجمع‌الزوائد، 1408ق، ج4، ص306.
- ↑ طباطبایی، تفسیرالمیزان، 1374، ج19، ص579.
- ↑ جوادی آملی، زن در آیینة جلال و جمال، 1387ش، ص119.
- ↑ سوره تحریم، آیه 11.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، 1383ش، ج10، ص140.
- ↑ الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 1415ق، ج10، ص64.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 1415ق، ج3، ص232.
- ↑ عیاشی، تفسیر العیاشی، 1380ق، ج1، ص174.
- ↑ المقریزی، ، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، بی‌تا، ج1، ص162.
- ↑ حسینی شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثنی‌عشری، 1363ش، ج14، ص256.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج35، ص425؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، 1379ق، ج3، ص320.
- ↑ حبیبی، شهلا، زن، فرهنگ اسلامی و توسعه، فصلنامة مجلس شورای اسلامی، 1372، ص89.
- ↑ آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، 1362، ص324.
- ↑ حلبی، سیره حلبی، بی‌تا، ج3، ص137.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج8، ص414.
- ↑ ابن‌حبیب البغدادی، المحبر، ، بی‌تا، ص367.
- ↑ سورة نمل، آیة 44.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، 1389ش، ص300.
منابع
- ابن‌حبیب البغدادی، محمد، المحبر، بیروت، دارالآفاق الجدیدة، بی‌تا.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، المناقب، قم، علامه، 1379ق.
- آیتی، محمدابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1362.
- باقری، شهلا، «خانواده و راهبردهای کاربردی رهنمودی برای دستگاه‌های فرهنگی»، بانوان شیعه، شمارة 21، پاییز 1388ش.
- جوادی آملی، عبدالله، زن در آئینة جلال و جمال، قم، اسراء، 1387ش.
- حبیبی، شهلا، زن، فرهنگ اسلامی و توسعه، فصلنامة مجلس شورای اسلامی، اتهران، شماره اول، سال اول پاییز 1372ش.
- حسینی شاه‌عبدالعظیمی، حسین، تفسیر اثنی‌عشری، تهران، میقات، 1363ش.
- حسینی، سیدباقر و ولایتی فاضل، ابراهیم، «نقش زن در تحکیم نهاد خانواده از منظر قرآن و حدیث»، نشریة پیشرفت‌های نوین در روانشناسی، علوم تربیتی و آموزش و پرورش، شمارة 46، 1401ش.
- حلبی، علی بن ابراهیم، سیره حلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
- خامنه‌ای، سید علی، زن و بازیابی هویت حقیقی، تهران، انقلاب اسلامی، 1390ش.
- خامنه‌ای، سید علی، نقش و رسالت زن، زن مسلمان و عرصه‌های حضور اجتماعی، تهران، انقلاب اسلامی، 1392ش.
- خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، پرسش‌ها و پاسخ‌های قرآنی، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، 1385ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمة محمدباقر موسوی همـدانی، قـم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1415ق.
- علی‌محمدی، کاظم، اشتغال یا خانه‌داری کدام‌یک؟، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1387ش.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، المطبعة العلمیة، 1380ق.
- فاضلی بیارجمندی، سیداحمد، نقش زنان شیعه در عصر امام علی، قم، میثم تمار، 1381ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1383ش.
- کرمی فریدنی، علی، جلوه‌هایی از فروغ آسمان حجاز حضرت خدیجه، قم، دلیل ما، 1384ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403ق.
- المقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، بی‌جا، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
- نصیری، مریم، تحلیل مفاهیم شخصیتی زنان، قم، نشر‌هاجر، چاپ دوم، 1394ش.
- هیثمی، نورالدین، مجمع‌الزوائد، بیروت، دارالکتب العلمبه، 11408ق.