میراث فرهنگی ناملموس ایران

میراث فرهنگی ناملموس ایران؛ مجموعه‌ای از عناصر کهن فرهنگی و گویای هویت ملی ایرانیان.

آیین‌ها، هنرها، موسیقی‌ها، رویدادها، مهارت‌ها و توانمندی‌های کهن که میان اقوام و خرده‌فرهنگ‌های گوناگون ایرانی مرسوم بوده‌، امروزه به دیدۀ گنجینه‌ای ارزشمند نگریسته می‌شود که به ارث ‌رسیده و همچنان از سوی مردم نگهداری و ترویج می‌شود. بخشی از میراث فرهنگی ناملموس ایرانیان در سازمان جهانی یونسکو به‌عنوان میراث بشری، ثبت شده که معرف هویت ملی و نشان‌دهندۀ قدمت و غنای فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی است.

مفهوم‌شناسی

میراث فرهنگی ناملموس عبارت است از سنن و آداب نسل‌های گذشته که در گذار تاریخی همچنان پایدار مانده و به دست نسل‌های بعدی رسیده است، مانند فرهنگ شفاهی، هنرهای نمایشی، آیین‌ها، جشن‌ها، دانش‌ها، فنون، مهارت‌ها و صنایع دستی.

تاریخچه

در سال 2003م، «کنوانسیون میراث فرهنگی ناملموس» در سازمان جهانی یونسکو منعقد شد و پنج حوزۀ وسیع را برای میراث فرهنگی ناملموس پیشنهاد کرد. به‌همین منظور در هر کشور، کمیسیون ملی برای معرفی میراث ناملموس واجد شرایط ثبت جهانی تشکیل شد. میراث فرهنگی ناملموس در توصیه‌نامه یونسکو به‌عنوان ضامن توسعۀ پایدار مورد توجه قرار گرفته است. با عنایت به وابستگی متقابل و ریشه‌دار میراث فرهنگی ناملموس و میراث فرهنگی و طبیعی ملموس، دولت‌ها طی چند دهه در گردهمایی‌های وزرای فرهنگ، بر تصویب قوانین جهت حفظ آثار ناملموس فرهنگی تأکید کرده‌اند. به‌همین دلیل، قوانین مترتب بر حفظ میراث فرهنگی ناملموس در ایران، که دارای یک ماده و منضم به متن کنوانسیون و شامل مقدمه و چهل ماده است، در 22 آذر 1384ش به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. ثبت میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست جهانی سازمان یونسکو برای اولین‌بار 14 سال پیش با ثبت آیین جشن نوروز در 2009م آغاز شد.

اهمیت و جایگاه

میراث فرهنگی ناملموس، نقش مهمی در حفاظت از تنوع فرهنگی در برابر فرآیند جهانی‌شدن و دگرگونی اجتماعی ایفا می‌کند. حفاظت از چنین میراثی به گفتگوی بین‌فرهنگی کمک کرده و احترام متقابل را برای سایر سبک‌های زندگی ترویج می‌کند. میراث ناملموس، دارای تغییرات و رشد پیوسته است و می‌تواند با گذشت هر نسل، از غنا و قدرت بیشتری بهره‌مند شود؛ اما بسیاری از نمودهای حسی و ادوات مرتبط با میراث فرهنگی ناملموس، در مواجهه با گسترش فرآیند جهانی‌شدن، با خطر نابودی روبرو هستند و اگر بازتولید و پرورش نداشته باشند این احتمال وجود دارد که برای همیشه به بوتۀ فراموشی سپرده شوند یا به‌عنوان موضوعی متعلق به گذشته به حاشیه رانده شوند.

فهرست میراث فرهنگی ناملموس ایران ثبت‌شده در یونسکو

آثار میراث ناملموس فرهنگ ایران در وب‌سایت کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران به شرح زیر، معرفی شده است:

1. نگارگری ایرانی؛ نگارگری (مینیاتور) هنری است که توانایی به‌تصویر کشیدن کل طبیعت را در یک قاب کوچک دارد. ایرانیان پیش از ظهور اسلام، با این هنر کهن، جلوه‌های الهی را در نقاشی ایجاد کردند و پس از پذیرش اسلام، نگارگری را با اندیشه و باورهای اسلامی درآمیختند.
   
2. چوگان؛ بازی سلطنتی ایران بود که امروزه توسط کمیتۀ بین‌المللی المپیک به‌عنوان یکی از ورزش‌های جهانی معرفی شده است. قدمت این بازی به 600 سال قبل از میلاد می‌رسد و پیدایش آن مربوط به دوران هخامنشیان است.
   
3. دانش ساخت لنج و دریانوردی در خلیج فارس؛ لنج‌سازی از صنایع محلی در جنوب ایران است که قدمت آن به دورۀ افشاریه می‌رسد.
   
4. نان لواش؛
   
5. مهارت قالی‌بافی در فارس؛ (فرش فارس)
   
6. مهارت قالی‌بافی در کاشان؛ شهر کاشان در دورۀ شاه‌عباس مرکز قالی‌بافی بوده و به‌دستور وی کارگاه‌های قالی‌بافی زیادی در این شهر ایجاد شد. قدیمی‌ترین قالی‌های کاشان مربوط به قرن یازدهم هجری قمری است.
   
7. ردیف‌های موسیقی ایران؛ پیشینۀ ردیف‌هایی از موسیقی اصیل ایرانی به قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد.
   
8. موسیقی بخشی‌های خراسان؛ نوازندگان و خوانندگان خراسان شمالی شامل سه گروه عاشقان، بخشی‌ها و لوطی‌ها هستند. آنها با نواختن سازهایی مانند کمانچه، دوتار، سورنا، طبل، قوسمه و نی، آهنگ‌های سازگار با هر رویداد تاریخی و فرهنگی می‌سازند. موسیقی بخشی‌های خراسان در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشریت در یونسکو به ثبت رسیده است.
   
9. نقالی؛ خاستگاه روایت داستان از نظر ریشه‌شناسی به‌معنای «قصه‌سرایی» به دورۀ اشکانی و گوسانان می‌رسد که در نقل داستان‌های حماسی شهرت داشتند.
   
10. عيد نوروز؛ نوروز از قدیمی‌ترین جشن‌های ایران باستان است که در اولین روز بهار به‌مناسبت آغاز تقویم ایرانی با شکوه بسیار برگزار می‌شود. اولین جشنوارۀ جهانی نوروز در 7 اسفند 1389ش در تهران برگزار شد و این شهر به‌عنوان «دبیرخانه نوروزی» معرفی شد.
    
11. هنر تعزیه؛ تعزیه‌خوانی، نمایشی مذهبی و آیینی خاص است که در ایام عزاداری مذهبی، به‌ویژه ماه محرم و صفر، اجرا می‌شود.
    
12. هنر ساخت و نواختن کمانچه؛ کمانچه از سازهای موسیقی سنتی و اصیل ایرانی است. اولین شواهد تاریخی کمانچه مربوط به کتاب المسیقه الکبیر فارابی در قرن چهارم هجری است. او کتاب خویش را کمانچه با نام عربی «رباب» نامید.
    
13. آیین پهلوانی و زورخانه‌ای؛ ورزش زورخانه‌ای، هنر حماسی است که مجموعه‌ای از باورهای اسلامی، اساطیری و باستانی ایرانیان را بازنمایی می‌کند.
14. آیین قالی‌شویان در مشهد اردهال؛ مراسم قالی‌شویان با قدمت هزار ساله در روستای مشهد اردهال کاشان برگزار می‌شود.
    
15. مهارت ساخت و نواختن دوتار ایرانی؛ دوتار قدیمی‌ترین ساز زهی در ایران، خاورمیانه و آسیای مرکزی است. تصویر این ساز در برخی از نقش‌برجسته‌های صخره‌ای باستانی موجود است.
    
16. شاهنامۀ بایسنقر؛ شاهنامۀ بایسنقر برگرفته از شاهنامۀ فردوسی است که در 1430م به‌دستور بایسنقرمیرزا تیموری، نوۀ تیمورلنگ ساخته شد. متن این کتاب برای دربار بایسنقر میرزا (837-802ق) به خط نستعلیق نوشته شده است.
    
17. وقفنامۀ ربع رشیدی؛ سند وقف ربع رشیدی شامل جزئیات توجیه مجتمع، نظام مدیریت، اداره، بودجه و اموال موقوفه در قلمرو کنونی افغانستان، آسیای صغیر، آذربایجان، گرجستان، ایران، عراق و سوریه در 382 صفحه و در سده سیزدهم تنظیم شده است.
    
18. زیارت صومعه تادئوس رسول؛ صومعه تادئوس (معروف به قره‌کلیسا) در آذربایجان غربی|استان آذربایجان غربی در 20 کیلومتری جنوب غربی شهر ماکو قرار دارد. برخی این صومعه را اولین بنای مسیحی در جهان دانسته‌اند. تادئوس یکی از حواریون عیسی بود که در سال 40 میلادی برای تبلیغ مسیحیت به ارمنستان رفت. زیارت قره‌کلیسا یکی از جشن‌های فصلی است که به‌صورت عمومی همراه با آداب و مراسم مذهبی برگزار می‌شود.
    
19. هنر سوزن‌دوزی ترکمنی ایران؛
    
20. نوغان‌داری و تولید سنتی ابریشم؛ فرآیند نوغ‌کشی شامل مراقبت از کرم‌های ابریشم، چرخاندن الیاف ابریشم به نخ‌های ابریشم و استفاده از نخ‌ها در تولید انواع صنایع دستی است.
    
21. یلدا/ شب چله؛ یک جشن سنتی بسیار محبوب برای خورشید و گرمای زندگی در بین ایرانیان است. شب یلدا که در آخرین شب پاییز جشن گرفته می‌شود، طولانی‌ترین شب سال است. در شب یلدا، مردم ایران و افغانستان دور کرسی در خانۀ بزرگان خود جمع می‌شوند.
    
22. ساخت و نواختن عود؛ عود، یک ابزار موسیقی ایرانی است که یک جعبه صوتی گلابی‌شکل از چوب گردو، قسمت یال آن را تشکیل می‌دهد و معمولا پنج رشته تار دارد. از این ابزار موسیقی، در نقش‌برجسته‌های صخره‌ای و نیز دیوان شاعران و نقاشی‌های مینیاتوری یاد شده است. این ساز هنوز هم در تعیین هویت اقوام عرب و بختیاری در جنوب ایران مانند استان‌های خوزستان، بوشهر و هرمزگان نقش اساسی دارد.

منابع

• «آیین زیارت کلیسای تادئوس»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «آیین‌های قالی‌شویان مشهد اردهال در کاشان»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «پرورش کرم ابریشم و تولید کرم ابریشم برای بافندگی»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 31 اردیبهشت 1402ش.
• تاریخچۀ ثبت جهانی آثار ناملموس ایران در یونسکو/ ثبت ۲۱ اثر در ۱۴ سال»، وب‌سایت ایرنا ، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1401ش.
• جوادزاده، آذر، «میراث ناملموس چیست»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 21 آبان 1399ش.
• «چوگان»، وب‌سایت ویزیت‎‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «دانش ساخت لنج»، وب‌سایت ویزیت‎‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «ردیف موسیقی ایرانی»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «شاهنامه بایسنقری»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 31 اردیبهشت 1402ش.
• «شب چله/ یلدا»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 31 اردیبهشت 1402ش.
• «فهرست آثار میراث معنوی ایران ثبت شده در یونسکو»، وب‌سایت کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران، تاریخ انتشار: 10 خرداد 1395ش.
• «قانون کنوانسیون حراست از میراث فرهنگی ناملموس»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 29 اردیبهشت 1402ش.
• «مهارت ساخت و نواختن دوتار»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 31 اردیبهشت 1402ش.
• «مهارت ساختن و نواختن عود»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 31 اردیبهشت 1402ش.
• «مهارت‌های سنتی قالی‌بافی در کاشان»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «موسیقی بخشی‌های خراسان»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «میراث ناملموس»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 31 اردیبهشت 1402ش.
• «نقالی، داستان‌سرایی نمایشی در ایران»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «نگارگری (مینیاتور)»، وب‌سایت ویزیت‎‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «نوروز»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «وقف‌نامۀ ربع رشیدی نسخۀ سدۀ 13م»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 31 اردیبهشت 1402ش.
• «هنر آیینی و نمایشی تعزیه»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «هنر ساختن و نواختن کمانچه»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.