اقتصاد سینما

اقتصاد سینما؛ صنعتی فرهنگی و سودساز با محوریت تولید و نمایش فیلم.

اقتصاد سینما، شامل تمامی فرآیندهای اقتصادی در سینما است که به تولید، توزیع و نمایش فیلم مربوط شده و بخش‌هایی همچون بازار فیلم، خدمات سینمایی و فعالیت‌های وابسته را در برگرفته است. این صنعت فرهنگی- هنری بر حوزۀ عمومی اقتصاد در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی اثرگذار است. رویکرد اقتصادی به صنایع فرهنگی مانند سینما، تنها برای کسب پول و سود نیست، بلکه فرهنگ‌سازی از طریق سینما را نیز کارآمدتر و مؤثرتر می‌کند. رویکرد اقتصادی به سینما، گونه‌ای از انتخاب عقلایی است که منابع، وقت و قابلیت‌های جسمی و ذهنیِ کمیاب را بر اساس بازدهی و ارزش افزودۀ آن، به‌کار می‌گیرد.

مفهوم‌شناسی

سینما به‌عنوان هنر هفتم، از تمامی هنرهای پیش از خود مدد جسته، اما با آنها یکی نشده است. سینما از میان کالاها و خدمات فرهنگی، استقبال ویژۀ مخاطبان را به‌همراه داشته است و اهمیت آن به‌وضوح در جشنواره‌های نمایش فیلم‌های سینمایی دیده می‌شود. صنعت سینما، امروزه، از ابزارهای اصلی فرهنگ‌سازی در جوامع به‌شمار می‌رود و میزان استفاده از ظرفیت سینما یکی از شاخص‌های توسعۀ فرهنگی در جهان محسوب می‌شود. سینما را در مجموع، دارای دو بخش عمدۀ فرهنگی و اقتصادی می‌دانند که بسیار درهم‌تنیده هستند. اقتصاد سینما، در ایران، اصطلاحی شناخته‌شده است و در مراکز آکادمیک از عناوین «سینما بیزنس» یا «فیلم بیزنس» نیز استفاده می‌کنند که از جملۀ ابعاد آن، بعد اقتصادی است. کارشناسان معتقدند که مجموعۀ منابعی که صرف ساخت، عرضه و نمایش فیلم و سایر خدمات سینمایی می‌شود، از نظر اقتصادی نوعی سرمایه‌گذاری به‌شمار می‌رود که کیفیت بازدهی، بازگشت این سرمایه و سود اصلی آن، روشن‌ترین و اصلی‌ترین شاخص برای ارزیابی میزان توفیق سینما در بعد اقتصادی است. موضوع اصلی در اقتصاد سینما، بررسی اقتصادی روند عمومی ساخت فیلم، عرضه و نمایش آن در سطوح کلان و خرد و نیز سطوح مختلف محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی است. از این منظر، صنعت سینما همچون سایر صنایع، دارای نوعی محصول و کالا است که از نظر اقتصادی می‌تواند مورد مطالعه و ارزیابی قرار بگیرد.

رونق اقتصاد سینما

عوامل اثرگذار بر رونق اقتصاد سینما در ایران، عبارت‌اند از:

1. آمار واقعی فروش: اقتصاد سینما به‌شکل درست و حقیقی، با تعداد صندلی‌های پرشدۀ سالن‌های سینما توسط مخاطبان، رونق می‌گیرد نه از طریق گران‌شدن بلیت‌های سینما. پیش از پاندمی کرونا که موجب کاهش چشم‌گیر مخاطبان سینما در ایران و جهان شد، سینمای ایران 27 میلیون بازدید در سال 1397ش را تجربه کرد.
2. تولید فیلم در تمامی ژانرهای سینمایی: در طول دو دهۀ اخیر، رونق اقتصاد سینمای ایران در دست سازندگان آثاری با سوژه‌های طنز بوده است، مانند فیلم‌های «فسیل» و «هتل» در سال 1402ش؛ اما سینماگران معتقدند که با تولید فیلم در تمام ژانرهای سینمایی، اقتصاد سینمای ایران رونقی دوچندان می‌یابد و به واقعیت نزدیک‌تر می‌شود.
3. فیلم‌های مشترک جهانی: بسیاری از سینماگران بر این باورند که از جمله راه‌های تقویت اقتصاد سینمای ایران، وارد شدن به بازار جهانی سینما و ساخت تولیدات مشترک با دیگر کشورهای جهان است.
4. ساخت انیمیشین‌های سینمایی: در سال‌های اخیر، انیمیشن‌ها نیز به رونق سینمای ایران یاری رسانده‌اند؛ از جمله انیمیشین‌های بچه زرنگ، پسر دلفینی، لوپتو، بنیامین و فیلشاه.
5. تبلیغ آثار سینمایی در رسانۀ ملی: این تبلیغات، حتی چندین‌ماه پیش از آغاز اکران آن اثر می‌تواند مخاطبان را برای اکران و حضور در سینما آماده کند.
6. فیلم‌نامه‌های خوب: نبود فیلم‌نامه‌های موفق در سینما، از نظر بسیاری از سینماگران، مشکل اصلی سینمای ایران و اقتصاد آن است. از این منظر، حضور فیلم‌نامه‌نویسان موفق و برگزاری ورکشاپ‌های متعدد می‌تواند به اقتصاد سینما در ایران، رونق ببخشد.
7. پخش برنامه‌های جذاب در سینما: پخش برخی برنامه‌های جذاب برای عموم مردم در سینماها، همچون پخش فوتبال‌های تیم ملی ایران یا پخش بازی‌های جام جهانی در سالن‌های سینما می‌تواند مردم را به‌سمت سینماها کشانده، به اقتصاد سینما کمک کرده و برای آنها سودآوری مالی داشته باشد.
8. قاعده‌مندسازی ممیزی‌ها: صنعت سینما در ایران همانند سایر کشورها تابع سیاست‌ها و قواعد و ممیزی‌های معین است. با وجود این جلوگیری از اکران برخی فیلم‌ها که با اخذ مجوزهای لازم، ساخته‌شده‌اند، موجب دلسردی سینماگران و رکود اقتصاد سینما در ایران می‌شود. شفاف‌سازی قواعد ممیزی در سینما و پرهیز از إعمال سلیقه‌های شخصی در نهادهای سیاست‌گذار می‌تواند به رونق اقتصاد سینما در ایران یاری برساند.

فواید رونق اقتصاد سینما

1. ایجاد اشتغال: امروزه صنعت سینما، میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان، با عناوین مختلفی همچون بازیگران، کارگردانان، تهیه‌کنندگان، مدیران، موزیسین‌ها، طراحان و سایر عوامل تولید و توزیع فیلم، مشغول به‌کار کرده است. این گروه عظیم مشاغل به رشد اقتصادی جامعه کمک می‌کند.
2. ایجاد جاذبۀ گردشگری: امروزه بسیاری از مکان‌های فیلمبرداریِ فیلم‌های معروف، از جمله جاذبه‌های گردشگری به‌شمار می‌روند. فیلم‌هایی که در اماکن خاص فیلمبرداری شده‌اند، می‌توانند توریسم را در آن منطقه تشویق کرده و اقتصاد سینما و در نهایت اقتصاد محلی را نیز تقویت کنند.
3. صادرات فرهنگی: فیلم‌های سینمایی، همواره به‌عنوان کالاهایی فرهنگی محسوب شده و کشورها می‌توانند این کالاهای فرهنگی را صادر کنند و علاوه بر درآمدزایی به معرفی فرهنگ خود در جهان بپردازند. امروزه این کارکرد از سوی کشورهای مختلف، با برگزاری جشنواره‌های سینمایی در سطح بین‌المللی تأمین می‌شود.

چالش‌ها

در ایران، فرآیند تولید تا نمایش فیلم سینمایی، سخت و طولانی است. در این روند، برخی فیلم‌های سینمایی چند سال پس از تولید، اجازۀ نمایش می‌گیرند، مانند «آدم برفی» محصول 1373ش ساختۀ داود میرباقری و «به رنگ ارغوان» محصول 1383ش ساختۀ ابراهیم حاتمی‌کیا. چالش دیگر صنعت سینما در ایران، آن است که برخی، نگاه اقتصادی به سینما را از اساس، نادرست می‌انگارند و این نگاه را برآمده از انگاره‌های شناختی هالیوود می‌دانند که هدف اصلی استودیوهای فیلم‌سازی را کسب پول، تعریف کرده‌اند؛ این در حالی است که امروزه بسیاری از سیاست‌گذاران فرهنگی، دو مقولۀ فرهنگ و اقتصاد را درهم‌تنیده می‌دانند و باور دارند که توسعۀ فرهنگ ناگزیر از توجه به سویه‌های اقتصادی است. از این منظر، حتی اگر هدف سینما کسب پول نباشد، بدون پول نیز سینمایی وجود نخواهد داشت و تنها با حیات اقتصادی سینما، فرصتی برای سینماگران فراهم می‌شود تا برای دغدغه‌های اجتماعی، فیلم بسازند. همچنین، سینما، هنر جمعی است و برای ادارۀ این هنر جمعی، باید به اقتصاد و درآمد آن نیز توجه کرد. سینما همانند سایر کالاهای فرهنگی باید مصرف‌کننده داشته باشد و در این راستا باید به نیازها، علایق و ذائقۀ مصرف‌کننده توجه شود. و الا به‌دلیل عدم مصرف و عدم ارتباط مخاطب با آن، بازده فرهنگی نیز نخواهد داشت. در این چارچوب، سینماگر می‌تواند با روش‌های ویژۀ جذب مخاطب، هم از نظر اقتصادی به سود برسد و هم به توسعه و معرفی فرهنگ یاری برساند. از دیگر چالش‌ها و آسیب‌های اقتصاد سینما در ایران، کمبود سالن‌های سینما در برخی مناطق است. از جمله، بسیاری از شهرها در استان خوزستان، سینما ندارند یا در استان سیستان و بلوچستان و استان ایلام، سینمای قابل استفاده‌ای وجود ندارد. شفاف‌نبودن گردش مالی، چالشی دیگر در اقتصاد سینمای ایران است.

منابع

• اشجعی، مسعود، «اقتصاد سینمای ایران»، وب‌سایت ماهنامۀ سینمایی فیلم، تاریخ بارگذاری: 30 تیر 1403ش.
• «اکران در زمان نامناسب، از اکران نشدن بهتر است!»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بارگذاری: 3 تیر 1397ش.
• «اقتصاد سینما؛ اقتصاد ضدفرهنگ»، خبرگزاری فرهیختگان، تاریخ بازدید: 22 مهر 1403ش.
• «اقتصاد سینما رونق نگرفته؛ گرانی بلیط‌هاست که گیشۀ خوبی ساخته»، خبرگزاری میزان، تاریخ بارگذاری: 28 فروردین 1403ش.
• «اقتصاد سینمای ایران آلوده است»، خبرگزاری دنیای اقتصاد، تاریخ بارگذاری: 13 دی 1400ش.
• «تأثیر سینمای جهان بر اقتصاد، سیاست و رفتار جامعه»، وب‌سایت پیک مهارت، تاریخ بازدید: 23 مهر 1403ش.
• «چرا مزخرف‌ها بیشتر می‌فروشند؟»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بارگذاری: 16 مرداد 1389ش.
• «خزایی: برای تقویت اقتصاد سینمای ایران باید وارد بازار جهانی شود»، خبرگزاری برنا، تاریخ بارگذاری: 21 بهمن 1402ش.
• «دولت در اقتصاد سینما دخالت نکند/ بخش خصوصی و تهیه‌کنندگان با اکران فیلم خارجی موافق نیستند»، خبرگزاری تجارت نیوز، تاریخ بارگذاری: 28 مرداد 1403ش.
• سالک، رضا، «اقتصاد سینما، از تحلیل تا راهبرد»، نقد سینما، شمار ۀ18، 1378ش.
• سربندی، فرناز و همکاران، «تحلیل سیاست‌های اقتصاد سینما در دولت‌های پس ازانقلاب اسلامی»، مطالعات بین رشته‌ای در رسانه و فرهنگ، دورۀ 10، شمارۀ 1، شمارۀ پیاپی 19، 1399ش.
• «طالبی‌نژاد: اقتصاد سینمای ایران نیاز به بازسازی دارد»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 6 آبان 1388ش.
• کریمی، مجتبی، «بررسی و شناسایی عوامل مؤثر بر اقتصاد سینما در ایران (با استفاده از رهیافت اقتصادسنجی و سیستم دینامیکی)»، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت توسعه فناوری و مطالعات سینمایی، 1397ش.
• «مروری بر توقیف فیلم‌های سینمایی در 40 سال اخیر»، خبرگزاری همشهری، تاریخ بارگذاری: 13 آبان 1398ش.
• هنرکار، هوشمند، «اقتصاد- سینما: درآمدی بر ریشه‌های بحران در اقتصاد سینمای ایران»، نقد سینما، شمارۀ 5، 1374ش.
• «یک برداشت از اقتصاد سینمای ایران»، وب‌سایت فلسفۀ جامعه‌شناسی، تاریخ بارگذاری: 29 تیر 1403ش.