صنایع فرهنگی خلاق

صنایع فرهنگی خلاق؛ صنایعی با بن‌مایه‌های فرهنگی و سه عنصر اصلی خلاقیت، نوآوری و خلق ثروت.

صنایع فرهنگی خلاق، با تولید مخاطبین جدید ارزشی و نیز بهره‌گیری از دانش و تکنولوژی، به‌صورت هدف‌مند در راستای تولید محصولات و خدمات فرهنگی تأثیرگذار بوده و به ارتقای سرمایۀ فرهنگی در جامعه منجر می‌شود. این صنایع، قادر هستند با ترویج فرهنگ و سبک زندگی بومی و نیز ارزش‌های ملی و دینی، توان و تأثیرگذاری ایران را در سطح بین‌المللی افزایش دهند. همچنین، از صنایع فرهنگی خلاق، به‌عنوان ابزاری قدرت‌مند در راه ترویج فرهنگ و تثبیت هویت ملی، ایجاد شغل و رشد اقتصادی استفاده می‌شود.

مفهوم‌شناسی

فرهنگ، از مقوله‌های مهم ارزشی در جوامع به‌شمار می‌رود که مبتنی بر آموزش، دانش و عادات است. در این راستا، سیاست‌گذاری فرهنگ، از اهمیتی ویژه برخودار بوده و علاوه بر آن، فناوری‌های ارتباطی حوزه‌های فرهنگی، جامعه را به مؤلفه‌های تأثیرگذاری تبدیل کرده که در بخش‌های مختلفی از جمله اقتصاد، نقش‌آفرینی می‌کنند. امروزه بسیاری از کارشناسان، صنایع فرهنگی را محور پیشرفت اجتماعی می‌دانند و برخی، صنایع فرهنگی را «صنایع محتوایی» نامیده‌اند که در مقابل صنایع فیزیکی قرار داشته و به ابزار و فرآیندهای تبدیل دانش و منابع فرهنگی، به محصولات، کالاها و خدمات، اطلاق می‌شود. صنایع خلاق نیز به گسترۀ وسیعی از فعالیت‌های اقتصادی اشاره دارند که با تولید و بهره‌برداری از دانش و اطلاعات و نیز از طریق خلاقیت و نوآوری، به تولید محصولات خود می‌پردازند. همچنین، صنایعی را خلاق می‌نامند که از خلاقیت، مهارت و استعداد فردی به‌عنوان مزیت و استعداد بالقوه در ایجاد ثروت و شغل از طریق تولید و بهره‌برداری از مالکیت معنوی استفاده کند. خلاقیت در صنایع فرهنگی، فرآیندی است که با تأثیر بر ورودی‌ها یعنی سرمایۀ معنوی و سرمایه‌های فرهنگی افراد، آنها را به سرمایه‌های اقتصادی و اجتماعی تبدیل می‌کند. در این میان، صنایع فرهنگی خلاق می‌توانند تولیدات را برای ذائقۀ مخاطبین آماده و قابل مصرف کنند. از سوی دیگر، صنایع فرهنگی خلاق، با تولید نیازهای جدید، موجب انباشت فرهنگی شوند که ارتقای سرمایۀ فرهنگی در جامعه را به دنبال دارد. همچنین، صنایع فرهنگی خلاق می‌تواند تخصص‌های نوآورانه و مبتکرانه را جذب کرده و طبقات خلاق و متفکری را در جامعه ایجاد کند که ظرفیت‌های سرمایه‌ای را در جامعه افزایش می‌دهند. بنابراین، افزودن واژۀ خلاق به صنایع فرهنگی، به‌معنای بهره‌گیری از صنایعی است که می‌توانند کالاهای فرهنگیِ تولیدی خود را به‌صورت کامل و کارآمد به جذب و مصرف مخاطبین منتخب خود درآورده و علاوه بر بهره‌برداری از ذخائر مصرف‌کنندگان فعلی، در تولید مخاطبین جدید داخلی و خارجی نیز پیشرو بوده و شریان بازار را مدیریت کنند.

صنایع فرهنگی خلاق، همچنین، به صنایعی گفته می‌شوند که بتوانند در تولید برند محبوب و ملی موفق باشند. برند ملی و محبوب، برندی است که علاوه بر افزایش میزان تقاضا و مصرف در مخاطبین، باعث وابستگی عاطفی و علاقه‌مندی و در نهایت رضایت‌مندی در مصرف‌کننده شود. وجود محبوبیت در برند، به‌واسطۀ بهره‌گیری صنایع خلاق، از فرهنگ و ویژگی‌های فرهنگی و سبک زندگی مخاطبان شکل می‌گیرد. شاهراه‌های ارتباطات فرهنگ بومی در هر منطقه و کشور، پیدا کردن محبوبیت‌های فرهنگی و دانش خرده‌فرهنگ‌ها، نوعی وابستگی عاطفی را در جوار مصرف، همراهی کرده و باعث تداوم مصرف متعصبانه از محصولاتی با برند خاص می‌شود. از این منظر، صنایع فرهنگی خلاق، مجموعه‌ای از فعالیت‌های تولیدی مبتنی بر خلاقیت است که منجر به تولید و عرضۀ محصولات و خدمات فرهنگی و بومی ‌شده و علاوه بر قابلیت انتقال پیام، ترویج فرهنگ و سبک زندگی، به افزایش درآمدزایی از حوزۀ فرهنگ و سبک زندگی نیز منتهی می‌شود.

پیشینه

صنایع فرهنگی خلاق، پیشینه‌ای در حدود 80 سال دارند. در ایران نیز با توجه به داشتن بستر این جریان، ذیل هنر و فرهنگ ایرانی، با الگوبرداری و تلفیقِ آن با داشته‌های داخلی، تعریفی ایرانی از صنایع فرهنگی خلاق، ارائه شد. مهم‌ترین متولی این اتفاق در ایران «شورای عالی انقلاب فرهنگی» بود که بر روی این مفهوم تحقیق و مطالعه کرده و سپس ستادی در بدنۀ دولت، در معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری، به این امر اختصاص داده شد. امروزه، بیش از 5 درصد میانگین تولید ناخالص ملی کشورها در جهان به صنایع فرهنگی خلاق اختصاص یافته که رقمی بالغ بر 4500 میلیارد دلار را شامل می‌شود. علاوه بر آن، بیش از 100 میلیون نفر در جهان در این گروه از صنایع مشغول به کار بوده و بیش از 70 صنعت بزرگ جهان درگیر خلق ارزش به‌واسطۀ صنایع فرهنگی خلاق شده‌اند. در ایران اما این گروه از صنایع، هنوز گام‌های اولیه را برمی‌دارد. بسیاری از کارشناسان، توجه به صنایع فرهنگی خلاق را از نان شب واجب‌تر دانسته و معتقدند که در حوزۀ انتقال مفاهیم پیرامون محور مقاومت، این صنعت می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد.

انواع صنایع فرهنگی خلاق در ایران

کارشناسان ایرانی، صنایع فرهنگی خلاق در ایران را در گروه‌های سینما و موسیقی، بازی‌های ویدئویی، صنایع دستی، پویانمایی، هنرهای تجسمی، بازی و اسباب‌بازی، طب و سلامت، کتاب و نشر، آیینی و قرآنی، معماری، نوشت‌افزار، صنایع غذایی، تبلیغات و رسانه، مد و پوشاک، فناوری دیجیتال، صنایع آموزشی، صنایع ورزشی و گردشگری دسته‌بندی کرده‌اند.

1. صنعت سینما: امروزه، صنعت فیلم و سریال، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های صنایع فرهنگی خلاق در سراسر جهان شناخته می‌شود. این صنعت، با تأثیر بر گسترۀ فرهنگی و اجتماعی، یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مصرف بخش تفریح و سرگرمی را در اختیار داشته و به ابزاری نوین برای توسعۀ فرهنگی کشورها به‌شمار می‌رود. هرچند، گیشۀ سینما در ایران، در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، پیشرفت‌هایی داشته اما هنوز نتوانسته ظرفیت واقعی خود را نشان داده و از نظر اقتصادی و فرهنگی، به موفقیت چندانی دست‌یابد. در تاریخ سینمای ایران، فیلم «عقاب‌ها» با ژانر جنگی دفاع مقدس، پرفروش‌ترین فیلم از نظر تعداد بلیت‌های فروخته شده بوده و بنیاد سینمایی فارابی نیز بزرگ‌ترین تولیدکنندۀ فیلم‌های ایرانی بوده است. در سطح جهانی نیز روند تولید فیلم‌های سینمایی در کشور هند، در مقایسه با دیگر کشورهای جهان، متفاوت بوده و رشدی درخور توجه را در سال‌های اخیر داشته است.
2. صنعت کتاب: از صنایع قدیمی و بنیادین صنایع فرهنگی خلاق به‌شمار می‌رود که علاوه بر منافع مالی، تأثیر مستقیم بر رشد نگرش و افزایش بلوغ فکری افراد جامعه دارد. در سال‌های اخیر، ورود فناوری و مفاهیم نوین به این صنعت، آن را با تغییراتی چشم‌گیر مواجه کرده است. در ایران، صنعت کتاب در سال‌های اخیر، با افزایش عناوین کتاب و کاهش شمارگان مواجه بوده و در تمامی موضوعات بجز کودک و نوجوان و کتب کمک درسی، میزان کتاب‌های چاپ اول بیشتر از تجدیدچاپ بوده است. همچنین، آمارها نشان می‌دهند که بیش از 25 درصد از کتاب‌فروشی‌های ایران در تهران و اصفهان قرار داشته و بسیاری از استان‌های کشور، از تعداد کافی مراکز فروش کتاب، محروم هستند.
3. صنعت بازی‌های ویدئویی: از مهم‌ترین صنایع در بافت کلی صنایع خلاق است که تأثیرات فرهنگی و اقتصادی بسیاری بر جوامع گوناگون دارد. بازار بازی‌های ویدئویی، همواره در حال تغییر بوده و پیشرفت‌های فناوری، فرصت‌های جدیدی را برای توسعه‌دهندگان بازی‌ها در راستای تجربیات فراگیر و جذاب‌تر از طریق فناوری‌های نوظهور ایجاد کرده است. این صنعت، امروزه، بیش از 3 میلیارد کاربر در سطح جهان دارد. همچنین، طی سال‌های گذشته، دانلود و استفاده از بازی‌های موبایلی میان کودکان و بزرگسالان، رشد چشمگیری داشته که به‌نوبۀ خود، به افزایش درآمد بازی‌های موبایلی منجر شده است؛ برای مثال می‌توان به بازی محبوب PUBG MOBILE اشاره کرد که در هشت‌ماهۀ اول سال 2023م، درآمدی در حدود 636.70 میلیارد دلار به‌دست آورده است. در ایران نیز 99 شرکت در زمینۀ ساخت و طراحی بازی‌های رایانه‌ای فعالیت دارند اما هنوز نتوانسته‌اند سهم چندانی در بازار جهان داشته باشند. مخاطبان ایرانی، بیشتر طرفدار بازی‌های خارجی هستند که بیشتر آنها با ارزش‌ها و فرهنگ ایرانی- اسلامی متناسب نیستند.
4. صنعت نوشت‌افزار: این صنعت، علاوه بر برخورداری از ماهیت خلاقانه و توان بالقوه و بالفعل اقتصادی، محصول برون‌داد فکری انسان بوده و مضامین و معناهای فرهنگی را روشن می‌کند. در واقع، محتوا یا کارکتر برآمده از محصول نوشت‌افزار، بیش‌تر از آن‌که مولد ارزش اقتصادی و خلق ثروت باشد، بستر انتقال بار و معانی فرهنگی بوده و فرهنگ‌ساز است. صنعت نوشت‌افزار، در ایران، از جمله صنایع باقدمت زیاد بوده از دیرباز تاکنون، با افزایش تنوع، ارتقای کیفیت و ایجاد محمل فرهنگی برآمده از نمادهای شناخته‌شدۀ ایرانی، ستون این صنعت را پابرجا نگه داشته است. این صنعت در ایران، علارغم پیشرفت‌های درخور توجه، با مسائلی بنیادین روبه‌رو بوده که ارکان آن را تحت‌الشعاع قرار داده است. سه برند برتر و پرمصرف ایرانی در صنعت نوشت‌افزار به‌ترتیب «کیان»، «پنتر» و «آریا» نام دارند. نکته آن است که با وجود ظرفیت بالقوه و بالفعل برای تولید محتوای بومی و کارکتر ایرانی، بسیاری از تولیدکنندگان، همچنان، کارکترهای خارجی را در مرکزیت تولید خود قرار می‌دهند. این در حالی است که بخشی از رشد شخصیتی و هویت‌سازی مخاطبان اصلی نوشت‌افزار که کودکان و نوجوانان هستند، در گرو محتواهای تولیدی بومی شکل گرفته و این موضوع، نقش محوری در فرهنگ‌سازی داشته و عنصری حیاتی به‌شمار می‌رود.

اهداف و منافع

1. صنایع فرهنگی خلاق می‌توانند با تولید کالاهای فرهنگی، به وضعیت مصرف و نیازهای فرهنگی در جامعه نیز سروسامان دهند. در صورتی‌که با نگاهی پیش‌رو و مبتنی بر ارزش‌های بومی در ایران، صنایع فرهنگی بتوانند نیازهای جدید ارزشی را برای جامعه تعریف کرده و با تولید ذائقه و سلیقه، عقلانیت مصرف را نیز توجیه کنند، می‌توانند با انباشت فرهنگی در جامعه به ارتقای سرمایۀ فرهنگی در جامعه دست‌یابند.
2. در مدیریت استراتژیک جهانی، بازسازی شهرها و تحقق شهرهای خلاق، از طریق خلاقیت‌های فرهنگی و صنایع فرهنگی خلاق انجام می‌شوند که به ارتقای سرمایۀ فرهنگی در ابعاد اجتماعی و ملی منجر خواهند شد.
3. صنایع فرهنگی خلاق، علاوه بر ایجاد ثروت (همچون سایر صنایع در جهان)، به شمول اجتماعی، آموزش و پرورش بهتر، اعتماد به نفس و افتخار متعلق به جامعۀ تاریخی نیز کمک می‌کنند.
4. برخی از کارشناسان معتقدند که صنایع فرهنگی خلاق، زیست آدمی را از نظر کیفی متحول کرده و به آن غنا می‌بخشد. آنها همچنین باور دارند که این گروه از صنایع، در نهایت به ایجاد حس همبستگی اجتماعی میان شهروندان در جامعه منتهی می‌شود.
5. بسیاری معتقدند که پایه و اساس صنایع فرهنگی خلاق در جهان، پیام و محتوا است. پیام اصلی این صنایع، مفاهیم و ارزش‌هایی است که در آن کشورها، به‌عنوان مبنا در نظر گرفته شده‌اند. اگر فرهنگ و تولید محتوای ارزشمند را مبنا قرار دهیم، صنایع فرهنگی ابزار انتقال این مفاهیم بوده و به اقتصاد، فرهنگ و جامعه کمک شایانی خواهد شد. در این صورت، علاوه بر ایجاد برند فرهنگی، برند اقتصادی نیز تولید می‌شود که در سطح جهانی، از ارزش بسیار بالایی برخوردار هستند.

انواع درآمد صنایع فرهنگی خلاق

جریان درآمدها در صنایع فرهنگی خلاق براساس درآمدهای مشهود و نامشهود تقسیم‌بندی شده است:

درآمدهای نامشهود

1. مالکیت معنوی: درآمدهای حاصل از حق امتیاز، اجاره‌های پروانه (جواز)، مدیریت جمعی و مدیریت حقوقی دیجیتالی.
2. خدمات: اجراهای زنده، خدمات طراحی، مهندسی ضبط و خدمات حقوقی.

درآمدهای مشهود

1. کالا: کتاب، سی‌دی، دی‌وی‌دی، نقاشی، لباس و جواهرات.

عوامل مؤثر بر صنایع فرهنگی خلاق

1. سرمایۀ فرهنگی: مدیریت دانش سرمایه‌های فرهنگی، غنی‌سازی سرمایۀ فرهنگی، ارتقا و مستندسازی سرمایه‌های فرهنگی موجود.
2. سرمایۀ انسانی: ایجاد و توسعۀ رشته‌های دانشگاهی مرتبط، تربیت نیروی انسانی متخصص در حوزۀ صنایع فرهنگی خلاق، گسترش فرهنگ خلاقیت و نوآوری.
3. سرمایه‌های نهادی و ساختاری: توسعۀ خوشه‌های صنایع خلاق، رفع موانع قانونی و ایجاد تسهیلات در راستای توسعۀ صنایع خلاق.
4. حمایت‌های دولتی: اختصاص درصد مناسبی از بودجۀ حمایت از صنایع به صنایع خلاق، حمایت از طراحی و راه‌اندازی سازمانی به‌منظور حمایت‌های مالی و غیرمالی از شرکت‌های فعال در حوزۀ صنایع خلاق با هدف حضور در بازارهای بین‌المللی.
5. زیرساخت‌های مورد نیاز صنایع فرهنگی خلاق: توسعه و ترویج فناوری فرهنگی، ایجاد و توسعۀ رشته‌های دانشگاهی مرتبط، راه‌اندازی مراکز رشد صنایع خلاق، راه‌اندازی صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر در حوزۀ صنایع خلاق.
6. مهارت‌های کارآفرینانه: آموزش مهارت‌های کارآفرینی برای شرکت‌های فعال در این حوزه، راه‌اندازی کارگاه‌های تخصصی کارآفرینی در حوزۀ صنایع خلاق با همکاری دانشگاه‌ها و شرکت‌های فعال در این حوزه.

چالش‌ها و مشکلات

1. عدم وجود بودجۀ کافی: یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مسئولین در کشور ایران، موضوع تأمین مالی و تسهیلات برای رشد این زیست‌بوم است. از سوی دیگر، هنوز سرمایه‌گذار بخش خصوصی، به‌دلیل نوپا بودن این صنایع، ریسک سودآوری این کار و شکل نگرفتن بازار برای این صنایع در ایران، به اندازۀ کافی ترغیب نشده تا بخواهد سرمایه‌ای را به این بخش تزریق کند.
2. وجود خلأهای قانونی در ایران: برای حمایت از شرکت‌های صنایع فرهنگی و خلاق و نیز شتاب‌دهنده‌های آنها، هیچ قانون مشخصی وجود ندارد که کارشناسان، آن را از جمله کوتاهی‌های مجلس شورای اسلامی در این زمینه می‌دانند.
3. ضعف در موضوع مالکیت معنوی: صنایع خلاق، مبتنی بر ایده، نوآوری و محتوا بوده و در صورتی‌که فردی ایده‌پردازی کند اما قانون از آن ایده حمایت نکند، با اقتصادی بیماری مواجه خواهیم شد که در آن، از هر ایده‌ای کپی‌برداری شده و مالکیت افراد در نظر گرفته نمی‌شود.
4. عدم وجود بستر و شبکۀ لازم برای عرضه، فروش و صادرات صنایع فرهنگی خلاق: در ایران، هنوز درگاه‌های مناسب و کافی برای عرضۀ محصولات وجود ندارد.
5. عدم استفاده از فناوری‌های نوین در صنایع فرهنگی: امروزه، شاهد رشد فناوری‌ها در سراسر جهان هستیم که متأسفانه در ایران، بسیاری از زیرساخت‌های مرتبط با آن وجود نداشته یا سواد استفاده از آن فناوری‌ها وجود ندارد. این در حالی است که در کشورهای دیگر، از این فرصت‌ها به‌راحتی استفاده می‌کنند تا فرهنگ خود را صادر کرده و هویت و آداب‌ورسوم خود را در سطح جهانی عرضه کنند.
6. ضعف آمار و داده‌های کلان: گاهی در بخش صنایع فرهنگی خلاق، هیچ آماری وجود ندارد یا آمارهای ارائه شده تنها مبتنی بر موضوعات کلان اقتصاد و فرهنگی هستند. علاوه بر آن، کارشناسان، هیچ آماری از بازار مصرف داخلی، قاچاق محصولات صنایع فرهنگی به ایران و فروش صنایع فرهنگی ندارند.
7. عدم وجود رسانۀ همراه و دلسوز: هرچند، در سال‌های اخیر، مذاکراتی با صداوسیما صورت گرفته تا بستری برای تبلیغ این گروه از صنایع باشند اما صداوسیما، تبلیغات را تنها عملیاتی بازرگانی دانسته و در راستای ترویج فرهنگ ایرانی، همکاری لازم را به عمل نیاورده است.

تجاری‌سازی صنایع فرهنگی خلاق

امروزه، کارشناسان حوزۀ فرهنگ بر این باورند در صورتی‌که جامعه‌ای به فکر حفظ، تولید، ترویج و گسترش ارزش‌های متعالی خود باشد، باید با تأکید بر سنت‌ها و ارزش‌های بومی خود، از به‌روزترین ابزارها و امکانات استفاده کند. در این میان، تجاری‌سازی، از مؤثرترین روش‌ها و ابزارهایی است که می‌تواند زمینه‌ساز تحقق اهداف فرهنگی در جامعه بوده و اهداف اقتصادی آن از جمله اشتغال‌زایی، کارآفرینی، درآمد و صادرات را نیز برآورده سازد. توجه به مقولۀ تجاری‌سازی صنایع فرهنگی، به‌خصوص صنایع فرهنگی خلاق در ایران که دارای هنرهای ایرانی- اسلامی متعدد و متنوعی است، می‌تواند دو هدف عمدۀ دستیابی به اهداف فرهنگی و نائل شدن به اهداف اقتصادی و تجاری را محقق کند. همچنین، تجاری‌سازی صنایع فرهنگی خلاق، از جمله مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی به‌شمار رفته و به‌معنای تکیه بر علم دانشمندان، مهارت صنعتگران و ذوق هنرمندان است. علاوه بر آن، گسترش این مقوله می‌تواند به‌دلیل توسعۀ زنجیرۀ محصولات فرهنگی شخصیت‌محور، بر ذائقه، الگو، ایده‌آل‌ها و رفتارهای فرهنگی کودکان و نوجوانان ایرانی نیز تأثیر گذاشته و در نهایت، تأثیری عمیق بر هویت فرهنگی آنها در مقایسه با شخصیت‌های هویت‌آفرین غربی، داشته باشد. به‌همین دلیل است که قرن جدید را آغازگر پیشی گرفتن توسعۀ فرهنگی بر توسعۀ اقتصادی و سیاسی دانسته و معتقدند که هر ملتی که فرهنگ برتر و صنایع فرهنگی خلاق باکیفیت‌تری داشته باشد، در میدان کارزار آینده در جهان پیروز خواهد شد.

منابع

• بوردیو، پی‌یر، تمایز، نقد اجتماعی قضاوت‌های ذوقی، ترجمۀ حسن چاوشیان، تهران، ثالث، 1390ش.
• چاوش‌باشی، فرزانه و همکاران، «رتبه‌بندی مؤلفه‌های صنایع خلاق فرهنگی در اقتصاد فرهنگ ایران»، همایش ملی اقتصاد خلاق، دورۀ 1، 1395ش.
• سپهرنیا، رزیتا و همکاران، «بررسی جایگاه صنایع فرهنگی خلاق و رابطۀ آن با ارتقا سرمایۀ فرهنگی در ایران»، ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، دورۀ 2، شمارۀ 1، 1391ش.
• «صنایع خلاق»، وب‌سایت ایران خلاق، تاریخ بازدید: 17 مهر 1403ش.
• «صنایع فرهنگی خلاق زیست انسان را متحول می‌کند»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 16 فروردین 1403ش.
• قائدامینی هارونی، عباس و دیگران، «طراحی مدل عوامل مؤثر بر صنایع فرهنگی خلاق در ایران»، مدیریت نوآوری و راهبردهای عملیاتی، دورۀ 3، شمارۀ 3، 1401ش.
• مهدنژاد، حافظ و اشتری، حسن، «تبیین نقش کلیدی صنایع خلاق و فرهنگی در اقتصاد سدۀ بیست‌ویکم»، همایش ملی اقتصاد خلاق، دورۀ 1، 1395ش.
• «نگاهی به پارک‌های موضوعی در جهان»، گزارش رصد فرهنگی (62)، رصد بین‌الملل (10)، مرکز رصد فرهنگی کشور، 1402ش.
• «وضعیت صنایع فرهنگی و خلاق در ایران (بررسی صنعت سینما، کتاب، بازی‌های ویدئویی و نوشت‌افزار)»، مرکز رصد فرهنگی کشور، 1403ش.
• «7 چالش صنایع خلاق فرهنگی در ایران/ این صنعت از نان شب واجب‌تر است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 14 مرداد 1403ش.
• Landry, Ch & Bianchini, F, “the creative city, Demos” London, 1995.
• Howkins, J, “the creative economy: how people make money from ideas”, Penguin, 2001.